Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.2000, Síða 16

TILVIUUN
OG TÖLVUR
TÓNLISTÁTUTTUGUSTU ÖLDIV
Eftir
Finn Torfa Stefónsson
EKKI er unnt að rita um tónlist
tuttugustu aldar án þess að
minnast öðru hverju á Wolf-
gang Amadeus Mozart. Pótt
liðin séu meir en tvö hundruð
ár síðan þessi mikli snillingur
var uppi, hafa vinsældir verka
hans trúlega aldrei verið meiri
en einmitt á þeirri öld sem nú er að líða.
Ástæðan er auðvitað fyrst og fremst fegurð
og áhrifamáttur verkanna. En fleira kemur
til. Ekki er öllum ljóst að Mozart var öðrum
þræði djarfur tilraunamaður og gerði margt
til þess að finna nýjar leiðir til tjáningar í
tónlist. Ekki hafa margir náð eins góðum
árangri með djarfri krómatík og Mozart. Má
t.d. nefna strengjakvartett hans í e-dúr K.
465, sem dæmi um það. Svipað má segja um
tök hans á hljóðfalli. Lokaatriðið í óperunni
Don Giovanni, sem er einhver áhrifamesta
óperutónlist sem samin hefur verið, byggir á
svonefndum polyritmum. Þar eru tvær takt-
tegundir í gangi í senn. í sama verki er að
finna tilraunir með staðsetningu hljóðsins í
rúminu. Ailt hefur þetta verið meðal tísku-
viðfangsefna tónskálda á tuttugustu öld.
Mozart er almennt ekki talinn byltingarmað-
ur í tónlist. Því ræður frekar hinn óvenjulegi
hæfileiki hans til þess að fela list sína og
fæmi, en að hann hafi ekki leitað nýjunga.
Tilviljun í tónlist
Mozart samdi einnig tónlist fyrir vél. Org-
elstuck fur eine Uhr, K. 608, er eitt dæmi
um slíkt. Vitneskjan um þetta yljar mörgum
raftónlistarmanninum um hjartarætur. Þá
gerði Mozart tilraunir með tónsmíðar eftir
teningskasti. Er þar komið að viðfangsefni
sem ræða þarf frekar, hlutverki tilviljunar í
tónlist.
Árið 1751 kom út rit eftir William Hayes,
enskt tónskáld og organleikara, sem nefndist
„The Art of Composing Music by a Method
Entirely New, Suited to the Meanest
Capacity". Aðferð Hayesar var í stystu máli
sú að dreifa blekslettum á nótnablað með því
að dýfa pensli í blek og draga fingur yfir
oddinn. Utkoman réðst af tilviljun. Þetta var
nokkuð sem allir gátu gert.
Með þessu dró Hayes athygli manna að
því sem lengi hafði verið vitað. Tónlist ræðst
að einhverju leyti af tilviljunum, a.m.k. frá
sjónarhóli tónskáldsins. Meðan nótnaskrift
var ófullkomin réðst hljómur tónverks að
verulegu leyti af framlagi flytjandans. Það
var þó að því leyti fyrirsjáanlegt að flytjand-
inn hafði oftast fengið þjálfun og lærdóm í
ríkjandi tónlistarhefð og hlaut því flutning-
urinn að mótast af því. Jafnvel nú til dags
þegar menn hafa á takteinum afar nákvæma
nótnaskrift ríkir ávallt nokkur óvissa um
hvemig verk hljómar í flutningi. Óvissan
getur verið töluvert mikil þegar um ný verk
er að ræða, en er einnig til staðar í flutningi
alkunnra gamalla verka.
Fiðlukonsert Beethovens í d-dúr er skýrt
skrifað verk. Því til viðbótar kemur löng
reynsla í flutningi sem mótar hefðina sem
tónlistarmennimir fylgja. Þrátt fyrir þetta
er greinilegur munur á flutningi manna á
verkinu og engin fullkomin vissa er um út-
komuna fyrirfram þegar verkið er flutt á
tónleikum.
Spuni
Tilviljun eða óvissa um útkomu er enn
frekar fyrir hendi í spuna, improvisation.
Spuni er eldgamalt fyrirbrigði í tónlist og lif-
ir góðu lífi enn þann dag í dag. Þegar leikið
er af fingmm fram virðist sem flytjandinn sé
að skapa tónlistina á sama augnabliki og hún
er flutt. Fylgir því oft sérstök spenna og eft-
irvænting. Hitt er annað mál að sköpun
augnabliksins er venjulega ekki eins mikil og
ætla mætti. Tónlistarmenn hafa ríka til-
> hneigingu til að spila í spuna það sem þeir
kunna fyrir. Þetta má t.d. skýrt heyra í jass-
tónlist, þar sem spuni skipar veglegan sess.
Það er nokkum vegin sama hvert lagið er
sem spunnið er út frá, svipaðar hendingar og
Wolfgang Amadeus Mozart
John Cage
stef eru almennt ráðandi, enda þótt þær
kunni að heyrast í breyttu samhengi.
Teningstónlist
Nú á dögum er lýsingarorðið aleatoric not-
að um tónlist sem byggir að verulegu leyti á
tilviljunum. Orðið er dregið af alea í latínu
sem merkir teningur. í verki sínu „Musicali-
sches Wurfenspiel", K 516, notaði Mozart
tvær talnatöflur og tvo teninga til að velja
milli kosta í tónsmóðinni. Önnur taflnanna er
sýnd í dæmi 1. Niður með vinstri hlið töfl-
unnar em þær 11 tölur, frá 2 til 12, sem em
mögulegar útkomur þegar tveimur teningum
er kastað. Fyrir ofan töfluna em 8 tölur,
sem endurspegla hefðbundinn hendinga-
fjölda í klassískri tónlist. Þessar tölur em í
töflunni tengdar 176 töktum af fyrirfram
saminni tónlist. Með því að kasta teningun-
um átta sinnum fást fyrstu átta taktamir í
nýja verkinu. Aðferðin er síðan endurtekin.
Önnur tafla er notuð til að fá andstætt stef.
Brot úr útkomunni hjá Mozart má sjá dæmi
2.
Hrein tilviljun
í þessu dæmi era tilviljuninni settar mikl-
ar skorður, enda er árangurinn í greinileg-
um klassískum stíl. Tuttugustu aldar menn
hafa gengið mun lengra í tilraunum sínum
og vangaveltum. Vinsæl hefur verið sú að-
ferð að blanda spuna inn í verk. Þá er hljóð-
færaleikuranum gefinn kostur á að spreyta
sig innan einhverra marka. Má nefna tón-
skáld eins og Pierre Boulez, Luciano Berio
og Witold Lutoslawski meðal þeira sem
slíkri tækni hafa beitt. Aðrir hafa gengið
lengra og er Bandaríkjamaðurinn John Cage
líklega þeirra þekktastur. Cage lýsti því sem
markmiði sínu að útrýma tónskáldinu úr tón-
verkinu. Hann notaði kínverskt rit, I Ching
frá því um 3000 fyrir Krist, sem véfrétt til
þess að svara spurningum um gang tónsmíð-
arinnar. Eitt frægasta verkið eftir Cage
nefnist „4”33“. í því er hljóðfæraleikari lát-
inn sitja við eða standa með hljóðfæri þá
tímalengd sem felst í nafni verksins. Tónlist-
in er það sem heyrist í áheyrendum eða í
umhverfi meðan á flutningi stendur. Margt
fleira skemmtielgt datt Cage í hug í svipuð-
um anda, þótt ekki verði frekar rakið hér.
Listin
endurskiigreind
Cage var einnig áhrifamikill í listastefnu
sem nefnist experimentalismi. Viðfangsefni
hennar er að endurskilgreina og útvíkka list-
ina, en slík umræða hefur verið mjög fyrir-
ferðarmikil í öllum listum á tuttugustu öld.
Tónverkum í þessum anda fylgja gjarnan
greinargerðir um heimspekilegan grann
verksins, sem stundum getur verið upplýs-
andi um þann hugmyndaheim sem verkið er
sprottið úr. Stundum era menn aðeins að
skilgreina sig frá vandanum. Oftast er á
ferðinni venjuleg sölumennska, sem eltir alla
listamenn nútímans eins og vofa, og erfitt er
að komast undan.
Ekki er rúm til þess hér að lýsa öllum
þeim fjölbreyttu aðferðum sem tónskáld
hafa beitt til þess að hagnýta sér tilviljun í
tónlist. Menn eru þó almennt sammála um
nokkur meginatriði. Tilviljun er til staðar í
allri tónlist að einhverju leyti. Hins vegar
virðist óhugsandi að semja verk sem ræðst
algjörlega af tilviljunum. Auðvelt er að geta
sér til um líklega útkomu úr verkinu „4”33“.
Tónskáld sem fer út á götu með hljóðnema
/ // III IV V VI VII VIII
2 70 121 26 9 112 49 109 14
3 117 39 126 56 174 18 116 83
4 66 139 15 132 73 58 145 79
5 90 176 7 34 67 160 52 170
6 25 143 64 125 76 136 1 93
7 138 71 150 29 101 162 23 151
8 16 155 57 175 43 168 89 172
9 120 88 48 166 51 115 72 111
10 65 77 19 82 137 38 149 8
11 102 4 31 164 144 59 173 78
12 35 20 108 92 12 124 44 131
Dæmi 1.
gengur ekki svo mjög graflandi að því sem
heyrast mun. Svo lengi sem einhver atbeini
manns er til staðar hafa tilviljuninni verið
skorður settar.
Þessar vangaveltur tengjast hlutverki véla
í tónlist, enda er teningur vél. Mozart samdi,
eins og áður sagði, tónlist fyrir klukkuverk.
Tuttugustu aldar menn hafa haft mun full-
komnari vélabúnað til tónsköpunar. Hljóð-
gervlar og tölvur hafa náð tæknilegri full-
komnun og era mikið notaðar til marg-
víslegra tónlistarstarfa.
Rafmagnshljóðfæri
Þótt rafmagnsharpsicord hafi verið smíðað
í París 1761, var það ekki fyrr en í upphafi
tuttugustu aldar sem smíði rafmagnshljóð-
færa komst á veralegan skrið. Stórt skref í
þróun þessara hljóðfæra var stigið 1928,
þegar Maurice Martenot smíðaði hljóðgervií
sem hann kallaði Ondes Martenot. Með
hljóðgervlum nútímas er hægt að búa til
nánast hvaða hljóð sem er. Þeir byggjast á
hljóðgjöfum, svonefndum oscillatorum, sem
búa til hljóðbylgjur. Þeim er síðan hægt að
breyta á ýmsa vegu með öðram tækjum. Til-
koma þessara hljóðfæra olli byltingu í tón-
list. Nú voru tónskáld ekki lengur háð hljóð-
færaleikuram. Ekkert hljóðfall var svo flókið
að ekki mætti láta hljóðgervil spila það. Allir
tónstigar voru mögulegir og allir hugsanleg-
ir litir. Möguleikarnir virtust ótæmandi.
Til þess að hlustendur þyrftu ekki að
horfa aðeins á hátalara á tónleikum, var upp-
lagt að tengja hina nýju tónlist einhverri
sjónrænni reynslu, myndlist, kvikmyndum,
ljósum. í tilefni af heimssýningunni í Brassel
1958 samdi Frakkinn Edgar Varese verkið
„Poéme Électronique". I því stýrði hljóð-
flutningsbúnaðurinn fjölda Ijóskastara og
sýningarvéla. Verkið gekk í sex mánuði fyrir
tugþúsundum áheyrenda.
Nú var einnig stálþráður og segulband
komið til sögunnar. Menn tóku upp á því að
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 6. MAÍ 2000
4