Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.2000, Qupperneq 3

LESBÖK M()I!(,lMil M)Sl\S - MENNEVGI ISÍ II!
43. TÖLUBLAÐ - 75 ÁRGANGUR
EFNI
Yfirlitssýning
á verkum Tryggva Olafssonar verður opn-
uð í Gerðarsafni í dag í boði Búnaðarbanka
Islands. Af því tilefni lagði Bragi Asgeirs-
son nokkrar spurningar fyrir listamanninn
á hcimili hans á Amákri. Spurði um tildrög-
in að sýningunni, skoðanir, föng, líflð og
listina.
HEIMIR STEINSSON
JÓNSMESSA
ARASONAR
HÓLABISKUPS
Sjóminjasafnið
ó ísafirði
er til húsa í Turnhúsinu í Neðstakaupstað
og umhverfis það. Hér heldur Gísli Sigurðs-
son umfjöllun sinni um húsin í Neðsta-
kaupstað áfram, en sérstök myndafrásögn
með ítarlegum textum er um sjóminjasafn-
ið, sem bæði er fjölbreytt og nýtur sín afar
vel í þessu gamla húsi.
Sálmar
á barokköld
Ut er komið 1. bindi fræðilegrar heildar-
útgáfu á verkum séra Hallgríms Pétursson-
ar. Höfundur er Margrét Eggertsdóttir og
skrifar hún greinina af því tilefni. Hall-
grímur var uppi á því timabili í listum sem
venjulega er kennt við barokk. Einkenni
tímabilsins eru einveldi konunga og sterk
kirkjuleg yfírráð.
Náttfaravíkur
eru utan alfaralciða og svo er um þær út-
hafsbyggðir á Mið-Norðurlandi, sem Val-
garður Egilsson skrifar um í árbók Ferða-
félags íslands árið 2000. Þær eru fyrir
alllöngu komnar í eyði, en nú er efnt til
gönguferða um svæðið og hafa þær orðið
mjög vinsælar. Hér er gripið niður í kaflann
um Náttfaravíkur.
FORSÍÐUMYNDIN
er úr nýju veitingahúsi, Le Georges, í Pompidou-listamiðstöðinni í París.
Sjó nónar um það og Músiksafn Gehrys í Seattle ó bls. 13.
Skyggiráalla Skálholts vini
skelfíng bráð:
Hér bjuggu þeirlandsins besta syni
banaráð.
Sæfíst enn yfír syndar ranni
sektin löng.
Nú hæfíi' að fíytja harmamanni
hryggðarsöng.
En þeir, sem um ár og aldir gnauða
við umbreyttan sið og tón,
blessa tregir þitt blóðið rauða,
biskup Jón.
Höfundurinn var sóknarprestur og þjóðgarðsvörður ó Þingvöllum. Hann lést 15.
maí ó síðastliðnu vori. Ljóðið er úr óbirtu handriti og birt í tilefni af Jónsmessu
Arasonar Hólabiskups, sem er 7. nóvember.
RABB
OFT ER fundið að því
að Alþingi sé of háð
framkvæmdavaldinu
og hafi lítið frum-
kvæði. Að baki þessu
býr sú skoðun að
valdinu skuli skipt
þannig að kjömir full-
trúar setji lög og standi vörð um al-
mannahag en ríkisstjómin vasist í alls kon-
ar framkvæmdum og hafi umsjón með að
farið sé eftir lögunum.
Þessar hugmyndir um skiptingu valdsins
eru afsprengi frjálslyndrar stjórnspeki sem
rekja má til enska heimspekingsins John
Locke undir lok 17. aldar. Hún gerir ráð
fyrir að samfélagið með félög sín og fyrir-
tæki sé að mestu óháð ríkinu. Það þurfi þó á
ríkisvaldi, lögreglu og dómstól.im að halda
til að fólk fái frið fyrir ofbeldismönnum og
deilur leiði ekki til stigvaxandi átaka. Ríkis-
vald sem er nógu öflugt til að stemma stigu
við ofbeldi er líka nógu öflugt til að beita al-
menning ofríki og alltaf er hætta á að vald-
hafar freistist til þess. Til að bægja slíkum
freistingum frá áttu kjömir fulltrúar að
setja stjórnvöldum reglur og ákveða hvað
þau mættu leggja mikla skatta á lands-
menn.
Þessar kenningar em hornsteinar þeirr-
ar lýðræðislegu stjórnskipunar sem þróast
hefur i Vestur Evrópu og Norður-Ameríku.
Það er því eðlilegt að menn hafi áhyggjur af
óljósum skilum milli þings og ríkisstjómar.
Að minni hyggju helst samþætting
löggjafar og framkvæmdavalds í hendur við
það sem kalla mætti stjómmálavæðingu
samfélagsins. Það samfélag sem við byggj-
um er ekki óháð ríkisvaldinu í þeim mæli
sem John Locke og aðrir upphafsmenn
frjálshyggjunnar hugsuðu sér. Alla 20. öld
hafa ríkisumsvif farið vaxandi. Ríkið rekur
skóla, fjölmiðla, sjúkrahús, samgöngu-
mannvirki og alls konar eftirlitsstofnanir.
Stór hluti af löggjöf fjallar um starfsemi
þessara stofnana svo löggjafinn verður að
hafa verulegt samráð við þá sem bera
ábyrgð á rekstri þeirra. Þetta þýðir ekki að
Alþingi sé valdalaust. Þingmenn geta sam-
þykkt vantraust á ríkisstjóm eða sett lög
sem stjórnarráðinu eru lítt að skapi. En
HVERNIG VÆRIAÐ
KJÓSENDUR VELDU
SKATTHLUTFALL?
þeir geta ekki sett skilvirk lög um fram-
kvæmdir og rekstur á vegum ríkisins án
samvinnu við ráðherra, embættismenn og
sérfræðinga. Þarna vinna þing og stjórnar-
ráð því hlið við hlið með þeim afleiðingum
að þingmennirnir koma ekki fram sem full-
trúar almennings gagnvart framkvæmda-
valdinu heldur miklu fremur sem sam-
verkamenn þess. Við þessar aðstæður
liggur það nánast í hlutarins eðli að lög-
gjafinn lítur ekki á það sem hlutverk sitt að
takmarka opinber útgjöld heldur snúa
framkvæmda- og löggjafarvald bökum sam-
an í þeirri viðleitni að afla ríkinu sem
mestra tekna.
Nú kann sumum að þykja þetta gott og
blessað en ég held að skattheimta sé komin
á það stig að draga úr sköpunarmætti og
aðlögunarhæfni samfélagsins auk þess að
spilla efnalegri afkomu þorra fólks. En hér
er við ramman reip að draga. Þingið sem
upphaflega átti að standa gegn ásælni ríkis-
valdsins er í liði með því.
Eg býst við að flestir þingmenn sinni
starfi sínu af lífi og sál. Sé starfið í því fólgið
að stuðla að opinberum framkvæmdum í
eigin kjördæmi eða styrkja einhver málefni
þá mun þeim ætíð þykja þörf á meiri pen-
ingum. Dugmiklu fólki sem langar til að
gera eitthvert gagn finnst alltaf að það þurfi
meiri peninga. Þetta verður svo auðvitað til
þess að venjulegir borgarar sem vilja verða
ágætir af verkum sínum hafa minna fé
handa á milli.
Önnur ástæða fyiir háum sköttum er að
þegar kosningar snúast um opinberar fram-
kvæmdir og rekstur, ríkisstyrki og því um
líkt fremur en almennar leikreglur reyna
kjósendur að skara eld að eigin köku með
því að styðja stjórnmálamenn sem lofa þeim
sérstökum sporslum. Og frambjóðendur
ganga á lagið. Þeir gefa kosningaloforð sem
eru óhagstæð fyrir þorra fólks en mjög hag-
stæð fyrir einhvem hóp. Frambjóðandi sem
lofar þúsund manna hópi hundrað milljón
krónum tryggir sér atkvæði þeirra þúsund.
Ef hundrað þúsund manna hópur þarf að
borga kostnaðinn við uppátækið tapa þeir
kannski 1.200 krónum hver. Það er of Iítið
til að ráða neinu um hvemig þeir greiða at-
kvæði. En margt smátt gerir eitt stórt og
við búum nú við flókið kerfi styrkja, milli-
færslna, niðurgreiðslna og ívilnana. Ef
stjómmálaflokkur reynir að hrófla við ein-
hverju af öllu þessu rísa þeir þúsund sem
tapa upp á afturjappimar með írafári og lát-
um. Hinir 100.000 sem græða kannski 1.200
krónur hver segja ekki neitt. Það em svo
mörg svona kerfi í gangi að sennilega borga
næstum allir meira en þeir fá til baka. Samt
getur stjórnmálaflokkur ekki aukið fylgi
sitt með því að lofa að afnema neitt eitt.
Lýðræðið er lokað inni í vítahring.
Þótt almenningur geti kosið milli ólíkra
verkefna sem frambjóðendur lofa að styðja
ráða kjósendur skelfing litlu um hvað þeir
borga fyrir herlegheitin. Við erum komin
óralangt frá þeirri upphaflegu hugmynd að
skattheimta sé aðeins heimil að því marki
sem almenningur samþykkir.
Hvað er til ráða. Sumir hafa reynt að
draga einhver mörk milli nauðsynlegra og
þarflausra ríkisumsvifa. Þetta held ég að sé
vonlaust verk. Mannlegar þarfir era að
mestu leyti óskrifað blað sem við fyllum út
jafnóðum og við lifum lífinu. Það er hvergi
hægt að draga nein mörk og segja, þetta er
það sem við raunverulega þurfum, hitt er
óþarfi. Það sem setur innkaupum og eyðslu
okkar mörk era ekki rök fyrir því hvað er
nauðsynlegt og hvað ekki heldur takmörk-
uð auraráð. Um opinber útgjöld gegnir
svipuðu máli og um einkaneysluna að því
leyti að ekki er hægt að draga nein glögg
mörk milli þess nauðsynlega og þess óþarfa.
En þau era ólík útgjöldum venjulegra heim-
ila að því leyti að þeir sem ákveða þau þurfa
ekki sjálfir að vinna fyrir peningunum.
Það er engin leið að ákveða fyrirfram
hvað stjórnvöld eiga að gera. En það er
hægt að ákveða hvað þau fá mikla peninga
og mér virðist réttast að kjósendur geri
þetta sjálfir í almennum kosningum. Það
mætti til dæmis hugsa sér að samhliða al-
þingis- og sveitarstjómarkosningum yrði
boðið upp á val milli óbreyttra skatta, 5%
hækkunar og 5% lækkunar. Til að mæta
óvæntum aðstæðum eða breyta skatthlut-
falli hraðar en þessi tillaga gerir ráð fyrir
ætti kannski að heimila meirihluta Alþingis
eða sveitarstjórnar að setja fram fjórðu
uppástunguna.
Ef sveitarstjórn leggur á 10% útsvar
velja kjósendur þá milli lækkunar í 9,5%
(þ.e. um 5% af 10% sem er 0,5%), óbreytts
hlutfalls og hækkunar upp í 10,5%. Við
þingkosningar gætu menn á sama hátt kos-
ið um tekjuskatt og virðisaukaskatt. Fái
einn kostur meirihluta atkvæða er hann
framkvæmdur. Erfiðara er að ákveða hvað
gera skal ef enginn einn kostur fær hreinan
meirihluta. Kannski er þá best að reikna
vegið meðaltal.
Þetta fyrirkomulag nýtur sín best þar
sem skattareglur era einfaldar og skatt-
hlutfall það sama á allar tekjur (eða öll við-
skipti ef um virðisaukaskatt er að ræða).
Séu skattareglur flóknar og mikið um und-
anþágur er hætt við að niðurstöður verði
aðrar en meirihluti manna ætlar. Þá verður
líka hætta á að kjósendur reyni að finna
leiðir til að verja atkvæði sínu þannig að
þeirra eigin skattar lækki en aðrir borgi
meira. En með einfóldu skattakerfi þar sem
allir greiða sama hlutfall af tekjum sínum er
þetta trúlega besta leiðin til að færa al-
menningi eitthvað af þeim völdum sem ætl-
unin var að tryggja honum þegar tekið var
að kjósa þjóðþing með lýðræðislegum
hætti.
ATLI HARÐARSON
HEIMSPEKINGUR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 4. NÓVEMBER 2000 3