Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.2000, Qupperneq 5

tíð í huga en engu að síður á kvæðið sér aug-
ljósa fyrirmynd í kvæði eftir Boethius sem
uppi var á fyrstu öld eftir Krists burð. Það
kann sem sagt að vera misskilningur að tengja
ádeilukvæði um of við persónulegar aðstæður
og skaplyndi höfundarins, oft eru kvæðin und-
ir sterkum áhrifum frá öðrum bókmenntum og
ort innan ákveðinnar hefðar.
í frægasta ádeilukvæði Hallgríms Péturs-
sonar, Aldarhætti, blandast saman hefð og
nýjung. Það er t.d. hefðbundið að bera saman
samtíðina og „fyrri öld“, það hafði Bjarni Jóns-
son gert í kvæði sínu Aldasöng þar sem hann
ber saman tímann fyrir og eftir siðskipti. Hall-
grímur notar hins vegar sem viðmið forna gul-
löld Islendinga, tíma íslenskra fombók-
mennta. Kvæðið er ort undir hexametri eða
hetjulagi og það er í raun nýjung að yrkja und-
ir þeim hætti á íslensku en erlendis var mjög í
tísku að nota foma klassíska bragarhætti,
bæði hexametur og þó ekki síður alexandr-
ínskan hátt. Með því átti að endurnýja skáld-
skap á móðurmálinu. Það vakir greinilega líka
fyrir Hallgrími og kemur fram í öðm mikil-
vægu atriði; hann notar á markvissan hátt
orðalag (heiti og kenningar) úr gömlum drótt-
kvæðum vísum sem varðveittar eru í Ólafs
sögu Tryggvasonar.
I Aldarhætti er teflt fram andstæðum,
glæsileika fortíðarinnar sem var bæði fólginn í
betri efnahag, t.d. góðum vopnum og skipum,
en líka í andlegu atgervi, hugrekki og mann-
dómi, á móti ömurleika samtíðarinnar þar sem
allt er að koðna niður í ræfildómi og ómennsku.
Myndin sem dregin er upp er vissulega dökk
en hún er líka full af húmor, menn eru t.d. svo
ragir að þeir flýja átök eins og selur sem flýr
undan nótinni sem á að veiða hann í og í stað
þess að berjast eins og almennilegar hetjur
eru þeir eitthvað að pota hver í annan með eld-
húshnífum. Þessar myndir eru að sjálfsögðu
dregnar upp til skemmtunar.
Annað frægasta ádeilukvæði Hallgríms,
Flærðarsenna, er sagt að skáldið hafi ort þeg-
ar honum brást loforð um lýsiskút og við sög-
una hefur því verið bætt að það hafi verið
skáldi viðkvæmt mál að missa ljósmeti. Þetta
kann allt að vera satt og rétt en hins vegar er
kvæðið svo vandlega ort, byggt upp af svo mik-
illi listrænni nákvæmni að það er nær óhugs-
andi að það sé ort í einhverju bræðiskasti.
Ádeilan beinist ekki að ákveðinni persónu
heldur er lýst á myndrænan hátt hvað svik-
semi, óheiðarleiki og fals séu andstyggilegir
eiginleikar. Til þess notar skáldið ýmsar
myndhverfingar og samlíkingar: loforð sem
ekki eru efnd líkjast óhreinu hveiti; fals er eins
og gull blandað eiri; veröldin er kona, klædd í
kjól sem er úr glæsilegu efni að utan, en fóðr-
aður með skollahúð; heimurinn er eins og kött-
ur sem kreppir inn klærnar. I lok kvæðisins
kemur fram ákveðið lífsviðhorf sem felst í því
að best af öllu sé að fá að lifa í friði, una glaður
við sitt og vera ekki upp á aðra kominn.
Ný barokköld?
Á tuttugustu öldinni vaknaði nýr áhugi á
kveðskap frá barokktímanum eins og sjá má af
því að ýmsir frumkvöðlar í ljóðagerð, t.d.
þýsku expressionistamir og módernistar
fundu í barokkinu ýmislegt sem þeim þótti
áhugavert og nothæft í nútímaljóðagerð. í
enskum bókmenntum var það módemistinn
T.S. Eliot sem endurvakti áhuga manna á
enskum sautjándu aldar skáldum eins og John
Donne. Á síðustu ámm hafa komið fram hug-
myndir um að póstmódernisminn sé lista-
stefna sem eigi fjölmargt sameiginlegt með
barokkinu og sæki hugmyndir sínar beinlínis
þangað. Danskur listfræðingur, Else Marie
Bukdahl, (The Baroque: a recurrent inspirat-
ion 1998) orðaði það þannig að póstmódernis-
minn notaði barokktímann eins og spegil. Sem
dæmi má nefna þá andstæðu sem barokkið
dregur upp milli veruleika og sýndarveruleika,
andstæðu yfirborðsins og þess sem undir býr,
andstæðu fegurðar og hrörnunar, spennu milli
reglufestu og óreglu, hefðar og nýjunga.
Kannski höfðar ekki síst til nútímalistamanna
sú hugmynd barokkskálda að heimurinn sé á
hvolfi, allt sé rangt og öfugsnúið. Hjá báðum
má greina löngun til að láta lesandann hrökkva
í kút með því að draga upp skelfilegar myndir
af eyðingu og dauða. Og síðast en ekki síst
áhugi á trúarlegum táknum og trúarlegu inni-
haldi. Það skal þó tekið fram að lokum að allir
sem borið hafa þessi tvö tímabil saman eru
sammála um að barokkið komi aldrei aftur og
þau viðhorf sem þar ríkja geti nútíminn aldrei
fyllilega tileinkað sér. Þótt greina megi áhuga
á ákveðnum fyrirbærum sem vinsæl voru á
barokktímanum hlýtur regin<íjúp að vera stað-
fest milli skálda eins og Hallgríms Pétursson-
ar annars vegar og Isaks Harðarsonar eða
Gyrðis Elíassonar hins vegar, vegna þess að
samfélagið er gjörbreytt og heimsmyndin allt
önnur.
Höfundurinn er lektor viS Árnastofnun
í Kaupmannahöfn.
Laugarnesskólinn í byggingu árið 1930. Skurðurinn á myndinni er að öllum líkindum vegna hitaveitunnar.
70 ÁR LIÐIN SÍÐAN
HITAVEITAN KOM FYRST
/ / / /
I HUSI REYKJAVIK
EFTIR STEFÁN PÁLSSON
Árið 1928 hóf Rafmagnsveita Reykjavíkur tilrauna-
borun í Þvottalaugunum í Laugardal. Árangurinn
varð $á að vænlegra þótti að horfa til virkjunar Sogs-
ins vegna raforku, en hafist var handa með lagningu
hitaveitu, unnið af kappi við Laugaveituna árið 1930
og fyrst kom heita vatnið í Austurbæjarskólann.
ur hafði verið við gullleit í Vatnsmýrinni
nokkrum árum fyrr. Með tilraununum var
ætlunin að fá úr því skorið hvort hagkvæmt
væri að reisa gufuaflsvirkjun í Laugardal.
Boranir þessar stóðu í tvö ár, en fljótlega var
komist að þeirri niðurstöðu að vænlegra væri
að horfa til virkjunar Sogsins til að leysa úr
raforkuþörf bæjarins. Steingrímur Jónsson
rafmagnsstjóri taldi á hinn bóginn einsýnt að
rétt væri að stofna sérstakt fyrirtæki um
rekstur hitaveitu, sem að endingu skyldi
tengjast öllum húsum bæjarins. Þannig
mætti spara Reykvíkingum nálega öll kola-
kaup og draga jafnframt verulega úr raf-
magnsnotkun.
A árinu 1930 var unnið að kappi að fram-
kvæmdum við Laugaveituna og sunnudaginn
9. nóvember sama ár varð
Austurbæjarskólinn fyrsta
húsið til að fá vatn frá
henni. Heita vatnið nýttist
skólanum ekki einungis til
kyndingar, því í húsinu var
einnig lítil sundlaug sem
nýtt var til sundkennslu
yngri barnanna. Synd væri
að segja að aðstandendur
skólans hefðu haft óbilandi
trú á hitaveitunni, því í
kjallara var komið fyrir
miðstöðvarkatli. Hann fékk
þó að rykfalla.
Austurbæjarskóli tók til
starfa árið 1930, sama ár og
Landspítalinn.
Framan af voru þessar
byggingar þær einu sem
fengu vatn frá hitaveitunni.
Þegar heimskreppan
skall á Islendingum var
framkvæmdum við Sund-
höllina ýtt til hliðar og var
hún ekki vígð fyrr en árið
1937, tæpum nfu árum eftir
að bygging hennar hófst.
Þessar tafir gerðu það að
verkum að hitaveitan varð
aflögufær um vatn til íbúð-
arhúsa í hverfinu milli Bar-
ónsstígs, Freyjugötu,
Njarðargötu og Laufásveg-
ar. Þannig komust nokkrir
tugir húsa í samband við Laugaveituna. Stór-
felldari hitaveituframkvæmdir urðu þó að
bíða betri tíma. Þvottalaugarnar voru ein-
faldlega ekki nógu vatnsmiklar til að hita upp
alla Reykjavík; leita þyrfti nýrra svæða, s.s.
að Reykjum í Mosfellssveit.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
FYRSTU áratugir tuttugustu aldar voru
mikil vaxtarskeið í sögu Reykjavíkur.
íbúum fjölgaði hratt og kröfur borgar-
anna um hvers konar nútímaþægindi
urðu háværari. Á fyrsta fjórðungi aldarinnar
hleypti bæjarsjóður af stokkunum hverri
stórframkvæmdinni á fætur annarri; vatns-
veita, skólplagnir, hafnargerð, rafveita, gas-
stöð og gatnagerð var meðal þeirra verkefna.
Þegar komið var fram á þriðja áratuginn
blöstu ný verkefni við bæjarbúum.
Barnaskólinn við Tjörnina sem reistur var
skömmu fyrir aldamótin gat engan veginn
staðið undir barnaskaranum í bænum og því
ljóst að reisa yrði annan skóla til viðbótar.
Landstjórnin hafði hug á að reisa veglegan
spítala í höfuðstaðnum og naut þar dyggilegs
stuðnings ýmissa félagasamtaka íslenskra
kvenna. Þá var vilji fyrir því að reisa sundhöll
í Reykjavík, til að hægt væri að kenna sund
allt árið og við betri aðstæður en boðið var
upp á í gömlu Laugunum.
Sigurði Guðmundssyni var falið að gera
teikningar af hinum fyrirhugaða Austurbæj-
arskóla og lágu þær endanlega fyrir árið 1926
eftir nokkurra ára vinnu. Enginn kotungs-
bragur var á tillögum Sigurðar, hinn nýi
barnaskóli skyldi vera fyllilega sambærileg-
ur við það sem best gerðist erlendis.
Þar sem ljóst mátti vera að kostnaðarsamt
yrði að kynda jafn reisulegar byggingar og
Austurbæjarskóla og Landspítala auk þess
sem afla þyrfti vatns til sundlaugarinnar, er
ekki skrýtið að áhugi hafi snemma vaknað á
því hvort nýta mætti heita vatnið úr Þvotta-
laugunum með einhverjum hætti.
Þorkell Þorkelsson veðurstofustjóri hvatti
þegar árið 1920 til þess að reynt yrði að nýta
hveragufu á svæðinu til raforkuframleiðslu.
Aðrir hölluðust að því að flytja vatnið úr
Laugunum til bæjarins og nýta það til húshit-
unar. Meðal þeirra, er unnu að þeim rann-
Ljósmyndasafn Reykjavíkur
Upphaf hitaveitu í Reykjavík. Unnið með „Gamla bor“ við Þvotta-
laugarnar í Laugardal. Úr safni Jóns Hoffmans frá 1928-30.
sóknum, var Benedikt Gröndal verkfræðing-
ur; niðurstaða hans var sú að slík
framkvæmd væri tæknilega möguleg og að
hitaveita gæti reynst arðbært fyrirtæki.
Árið 1928 hóf Rafmagnsveita Reykjavíkur
tilraunaborun í Þvottalaugunum.
Til verksins voru notuð áhöld fyrirtækisins
Málmleitar hf., þar á meðal var bor sem nýtt-
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. NÓVEMBER 2000 5