Lesbók Morgunblaðsins - 04.11.2000, Side 12

Hrefnubyssa Þorláks H. Guðmundssonar, Hrefnu-Láka, frá Saurum í Álftafirði. í baksýn vinstra
megin má sjá merki úr hvalbeini, sem myndar stafina S og A. Merkið er vísast frá hvalveiðistöð í
Seyðisfirði, sem Ásgeir Ásgeirsson og Norðmaðurinn Stixrud ráku saman um árabil.
Á safninu má sjá nokkrar bátavélar, enda á vélvæðing í sjávarútvegi upphaf sitt að rekja til ísa-
fjarðar. Á myndinni má sjá gamla „snafsavél" af Acadia-gerð og Penta-innanborðsmótor. Mál-
verkið í horninu er af fyrsta mótorbátnum, Stanley frá ísafirði. Hann liggur nú á botni Skötufjarð-
ar við ísafjarðardjúp, en árið 1908 slitnaði hann af legufærum í aftakaveðri og brotnaði. Óljóst er
um afdrif vélarinnar. Ýmsir átíta hana liggja enn á botni Skötufjarðar og hafa margir orðið til þess
að leita hennar, en án árangurs. Aðrir telja aftur á móti að hún hafi náðst úr bátnum skömmu eft-
ir að hann brotnaði og hafi hún m.a. verið höfð til sýnis í Reykjavík á sjómannadaginn 1939, en
óvíst er um afdrif hennar eftir það.
Vinnuhagræðing 19. aldar. Teinunum var kom-
ið fyrir á svæði Neðstakaupstaðar um miðja
19. öld, í tíð Sass verzlunar. Voru þeir notaðir
til að auðvelda flutning á varningi, ekki sízt
saltfiski út á reitana og aftur heim í hús. Vögn-
unum var ýtt áfram með handafii. Verzlun
Sass stóð fyrir fleiri stórframkvæmdum, en ár-
ið 1868 lét hún reisa fyrstu hafskipabryggju á
íslandi og var hún einnig við verzlunina í
Neðstakaupstað.
unarinnar í Neðstakaupstað þegar spurðist að
von væri á landnema, ef svo mætti segja. Hall-
dór Jónsson snikkari hugðist byggja sér hús á
Norðurtanganum árið 1830 og lifa af iðn sinni í
verzlunarstaðnum.
Paus, sem þá var faktor í Neðstakaupstað,
skrifaði þá Ebenezer Þorsteinssyni, sýslu-
manni í Hjarðardal, til að vara við þessari ráð-
stöfun og vitnaði til ákvörðunar frá árinu 1816
þess efnis að enginn mætti byggja sér hús í út-
liggjarastað sem ekki hefði áður leyst út borg-
arabréf í kaupstað amtsins. Sýslumaðurinn
virðist ekki hafa verið með það á hreinu hvort
leyfa mætti Halldóri snikkara að byggja sér
hús á ísafirði og sendi erindið til amtmanns.
Bjami Thorsteinsson, amtmaður á Stapa, sá
hins vegar ekkert því til fyrirstöðu að snikk-
arinn fengi að setjast að í ísafjarðarkaupstað
og leyfíð barst til sýslumanns í apríl 1831.
Halldór Jónsson gat nú hafízt handa og
byggt sér hús á Norðurtanganum og það gerði
hann. Það var fyrsta húsið sem reis á staðnum
án beinna tengsla við verzlanimar, en þótt
Köfunarbúningur Guðmundar Marzelíussonar.
Guðmundur var skipasmiður Ifkt og faðir hans,
hinn nafntogaði Marzeiíus Bernharðsson. Köf-
unarbúning þennan notaði Guðmundur við
vinnu sína og þurfti ávallt að hafa menn á landi
til að dæla til sín súrefni með sveifardælunni.
Til að vera stöðugur í undirdjúpunum girti hann
sig blýbelti og klæddist blýskóm.
brautin væri rudd varð enginn lengi vel til að
feta í fótspor Halldórs. Paus faktor hefði nokk-
um hag af komu Halldórs snikkara; gat til að
mynda selt honum timbur í húsið. En hann var
samt með böggum hildar vegna vegna komu
hans og ástæðan sést í sendibréfí sem varð-
veizt hefur. Þar segir hann svo:
„Tilgangur þessa snikkara með því að setj-
ast að hér á ísafirði getur varla verið annar en
sá að leita sér atvinnu sem túlkur og umboðs-
maður lausakaupmanna, er hingað koma á ári
hverju, og reka smáverzlun. Við iðn sína mun
hann fá lítið að starfa, enda era íslenzkir bænd-
ur vanir að smíða allt sjálfir til þess að spara
vinnulaunin Af þessum sökum kærði ég mig
ekki um-að fá hann sem nágranna."
Hclztu hcimildir: Saga faaQarðar, 1. bindi. Eftir J«n Þ.
Þór. Safnvísir, kynningarrit um Sjóminjasafnið eftir Jón
Sigurpálsson.
ERLENDAR BÆKUR
„ÞJÓÐNÍÐINGUR-
INN" LANDSBERGIS
FYRIR rúmum áratug áttu Litháar í
harðvítugri baráttu fyrir endur-
heimt sjálfstæðis síns, eftir hálfrar
aldar sovéska áþján. Um þessar
mundir, þegar frelsisvon Litháa gat hæg-
lega orðið að engu andspænis ofurvaldinu í
austri, gerðist það eitt sinn að erlendur
gestur í Vilníus vatt sér að Vytautas
Landsbergis, leiðtoga þeirra og spurði:
„Herra Landsbergis, erað þér þjóðníðing-
ur?“ Athugasemdin, sem gæti hafa þótt
frekar framhleypin eða hreint og beint
dónaleg, féll honum þvert á móti vel í geð
eins og útlendingurinn hafði auðvitað
vænst. Landsbergis er vel lesinn mennta-
maður og vissi samstundis að hverju var
ýjað.
I útliti og atgervi minnir Vytautas
Landsbergis helst á friðsaman háskóla-
kennara eða listamann utan við ys og þys
þjóðlífsins, svo ekki sé minnst á argaþras
stjómmálanna. Landsbergis var enda pró-
fessor í tónlist við háskólann í Vilníus, höf-
uðborg Litháens þegar skyldan bauð hon-
um að berjast fyrir sjálfstæði lands síns. Þá
virtist upplag hans verða að sterku vopni í
baráttunni; stefnufesta, réttlætiskennd og
þvílík þrjóska að andstæðingum blöskraði
gjarnan. En Landsbergis brosti þá bara
við, „þjóðníðingurinn" holdi klæddur.
Stokkmann læknir í leikriti Henriks Ib-
sens er ein uppáhaldspersóna Landsbergis
úr heimi bókmenntanna.
Læknirinn vilda verja vatnsból á landi
sem hægt var að selja fyrir mikið fé. Hann
hafði hugsjón og hvikaði hvergi frá henni,
jafnvel þótt allir aðrir væru á móti honum.
Þess vegna var hann sagður óvinur fólks-
ins, eða þjóðníðingur. I sjálfsævisögu
Landsbergis, sem kom út á ensku í sumar,
nefnir hann að líkt og Stokkmann í leikrit-
inu hafí hann aðeins orðið vissari um ágæti
eigin málstaðar þegar andstaðan óx, hvort
sem var í útlöndum eða heima fyrir. Hon-
um þótti sérstaklega mikið til þeirra orða
læknisins koma að maðurinn væri sterk-
astur þegar hann stæði einn. Meðan á sjálf-
stæðisbaráttu Litháa stóð fannst Lands-
bergis einmitt oft að þeir stæðu einú-,
einkum þegar vonir um dyggan stuðning
Vesturianda dofnuðu.
Athyglisvert er að lesa í bókinni að þeir
vora þó til sem nær aldrei brugðust, að
mati Landsbergis, og það vora Islending-
ar. Hann lofar í hástert íslenska ráðamenn
og þessa „einstöku þjóð“ sem kunni að
greina rétt frá röngu og lét algild siðferðis-
sjónarmið ráða ferðinni á alþjóðavettvangi.
Fátt nýtt kemur fram í þeirri frásögn. Að
vísu kveðst Landsbergis hafa verið óá-
nægður með seinagang íslenskra stjórn-
valda því þótt þau lofuðu í ársbyrjun 1991
að koma á stjórnmálasambandi við Litháen
eins fljótt og auðið væri, máttu Litháar
bíða þar til í ágúst þegar misheppnað
valdarán í Kreml leiddi til hrans Sovétríkj-
anna. Þá er fróðlegt að frétta að þegar ut-
anríkisráðherra Litháa var að leggja af
stað til Reykjavíkur að undirrita samninga
um stjórnmálasamband eftir valdaránstil-
raunina barst boð frá Norðmönnum um að
hann héldi fyrst til Osló, því eins og Lands-
bergis bendir á fór svo þessa daga að mörg
vestræn ríki hófu nokkurs konar keppni
um að vera fyrst til að stíga þetta skref. En
Litháum fannst íslendingar helst eiga
þann heiður skilinn og norskum ráðamönn-
um var kurteislega skýrt frá því. Loks er
markvert að Landsbergis telur íslenska
ráðamenn ekki aðeins hafa veitt siðferðis-
legan stuðning, heldur hafi sífelldar áeggj-
anir þeirra á alþjóðavettvangi ýtt við öðr-
um valdhöfum, til dæmis í Danmörku. Það
er rétt en hitt er svo annað mál hvort ís-
lenskir ráðamenn hafí siðferðissjónarmið
alltaf að leiðarljósi þegar þeir móta utan-
ríkisstefnu landsins, og þá hvort þeir eigi
að gera það.
Víða í frásögn Landsbergis gætir
megnrar andúðar hans á kaldrifjaðri eigin-
hagsmunapólitík vestrænna ríkja, að því er
honum finnst. Að sögn hans sviku þau Lit-
háa og hinar Eystrasaltsþjóðirnar eftir
seinni heimsstyrjöldina, og sá glæpur lýð-
ræðisþjóðanna sé svo stórfenglegur að því
verði ekki lýst með orðum.
Jafnframt hafi fæstir ráðamenn á Vest-
urlöndum viljað styðja rétt þessara kúguðu
þjóða til sjálfstæðis þegar umbætur hófust
í Moskvu, því þeir töldu það ekki samræm-
ast eigin hagsmunum þá stundina.
Annar rauður þráður í bók Landsbergis
er hatur hans á kommúnisma og skyldi
engan undra sem þekkir sögu Litháens á
tuttugustu öldinni. Hann vill að „Nurn-
berg-réttarhöld“ verði haldin, líkt og gert
var þegar búið var að brjóta nasista og fas-
ista á bak aftur. Þessi ósk hans rætist ör-
ugglega ekki og hugsjónamaðurinn Lands-
bergis hefur fengið að fínna fyrir því að það
er vandlifað í hörðum heimi. Þótt hann hafi
leitt þjóð sína til frelsis, með heilaga hug-
sjón að vopni, verður vart sagt að honum
hafi tekist sérstaklega vel upp í stjórnmál-
um eftir það.
Stokkmann læknir hefði ekki unnið
kosningar, og sama fékk Landsbergis að
reyna árið 1992. í bók hans sést vel hve
mikil vonbrigði það vora honum að þá kom-
ust arftakar litháíska kommúnistaflokks-
ins til valda, en það er eitt að berjast gegn
útlendum óvini og annað að stjórna landi.
Þótt Landsbergis og aði-ir sjálfstæðissinn-
ar hefðu haft yfirhöndina á þingi og við
stjórn landsins áttu þeir mjög erfitt með að
breyta kerfinu og hugsunarhætti embætt-
ismanna sem höfðu meiri völd en margur
hugði. Landsbergis segir til dæmis frá því
að þegar sá stórkostlegi atburður varð í
sögu Litháens að landið fékk aðild að Sam-
einuðu þjóðunum gátu forráðamenn lit-
háíska sjónvarpsins, sem honum voru and-
snúnir, ekki horft framhjá þeim
straumhvörfum en reyndu að lítillækka
hann með því að sýna þakkarræðu hans á
þingi samtakanna þegar hlé var gert á út-
sendingu ljósblárrar bíómyndar.
I bók Landsbergis má finna ýmsar smá-
sögur af þessu tagi til að létta frásögnina
sem annars er stundum nokkuð langdregin
og þurr aflestrar, einkum í meginköflunum
um sjálfstæðisbaráttu Litháa árin 1988-91.
Hins vegar er lýsing hans á ætt og upp-
vexti skemmtileg, þótt ekki sé hann jafn
bersögull og tíðkast víða á Vesturlöndum.
Landsbergis og fyrri kona hans skildu og
er hann frekar fámáll um það áfall. Þá er
hann mjög harðorður í garð andstæðinga
sinna í litháískri innanlandspólitík, bæði
meðan á sjálfstæðisbaráttunni stóð og árin
eftir það. Við íslendingar ættum einmitt að
þekkja vel úr eigin sögu að innanlandserjur
voru sjaldan jafnharðar og þegar þjóðin
var að losna undan stjórn Dana. Svo er
Landbergis jú ekki maður málamiðlana.
Það var hans kostur þegar við ofurefli virt-
ist að etja, en löstur þegar leikreglurnar
breyttust, andstæðingamir vora ekki jafn
augljósir og markmiðin ekki jafn einföld
Vytautas Landsbergis, Lithuania lndependent
Again, Anthony Packer og Eimutis Sova staðfærðu og
þýddu úr litháísku á ensku (Cardiff: University of Wa-
les Press, 2000).
GUÐNI TH. JÓHANNESSON
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. NÓVEMBER 2000