Alþýðublaðið - 24.04.1982, Blaðsíða 4

íslandsklukkan er það verka
Halldórs Laxness, sem almenn-
ustum vinsældum hefur náö, og
best hefur selst. Það er bæði
eðlilegt og furðulegt, furðuiegt
því vfsir bókmenntafræöingar
og gagnrýnendur hafa átt f
erfiðleikum meö að koma sér
saman um hina réttu Uílkun á
verkinu, eðlilegt þvi verkiö
segirsögu islensku þjóöarinnar,
á hennar mestu niðurlægingar-
timum meö óviöjafnanlegri frá-
sagnarlist. Höfundurinn leikur á
alla strengi I hjörtum lesenda,
eftir dapurlegar lýsingar á
hörmungum einokunar og ein-
veldis koma óviðjafnanlega
fyndnar lýsingar á islenskum
kotkörlum og erlendum stór-
bokkum.
Varla dettur nokkrum manni
það i hug, eftir aö hafa lesiö
Islandsklukkuna, aö slíkt meist-
arastykki hafi oröiö til án undir-
búningsvinnu. Þaö þarf ekki
nema aö lita rétt lauslega yfir
verkiö til aö veröa þess áskynja
aö höfundirinn hefur náö þvi
valdi á tungutaki sögutimans,
hugarheimi og aldarfari, aö
slikt næstekkinema meö mikilli
og samviskusamlega unninni
heimavinnu. Enda ganga allir
sem lesiö hafa verkið aö þvi sem
visu, aö Laxness hafi fært sér i
nyt heimildir svo sem annála,
dómabækur, bréfasöfn og þess
háttar.
Þaö er hinsvegar ekki fyrr en
nú, um fjörutíu árum eftir aö
fyrsta bindi Islandsklukkunnar
kom út, aö kannaö hefur veriö
nákvæmlega og af samvisku-
semi hvaöan Halldór Laxness
dró sér föng i þetta mikla verk.
Eirikur Jónsson hefur nú um
nokkurt skeiö kannaö þetta, og
hefur nú Hiö Islenska bók-
menntafélag gefiö út niður-
stööur hans, I bókinni Rætur
Islandsklukkunnar.
Þaö er skemmst frá aö segja
aö viö lestur þessa mikla verks,
(það er rúmar 400 siður) vekur
þaö manni furöu hversu viöa
Laxness hefur leitaö. Og aö
sama skapi hlýtur maður aö
dástaö vinnusemi og þolinmæöi
Eiriks Jónssonar, aö leita allt
þetta uppi. Þvi I eftirmála
greinir Eirikur frá þvi, aö helstu
ritogefnisflokkar, sem Laxness
hefur leitað fanga i séu:
Alþingisbækur, Annálar,
Biskupasögur, Bréfabækur,
Dómskjöl, Eddur, Fornaldar-
sögur, Guðfræðirit, Heilagra
manna sögur, Islendingasögur,
Islensk og dönsk sagnfræöirit,
Konungasögur, Kvæöi, Mynd-
list, Riddarasögur, Ritgeröir,
Rimur, Sagnaþættir og munn-
mæli, Sálmar, Skáldsögur,
Þjóösögur og Ævisögur.
brauö. Fallstykki eru meira
verö en brauö”. (170)”
Hér er Eirlkur óþarflega var-
færinn. Þaö þarf varla aö efast
um hver visan felst i yfirlýsingu
þýska fangavaröarins.
Annars er vert aö hugsa til
þess, aö eftir þvi sem fram liöa
stundir veröur þaö óljósara
fyrir lesendur Islandsklukk-
unnar til hvers kafli sá hér
að ofan visar, eöa þá samtalið
milli herra Offelen og Arnars
Arnæus i þrettánda kaflanum i
Eldur i Kaupinhafn. Þar sem
verkið visar til atburöa og mál-
efna sem brennandi voru þegar
verkiö var ritaö, er liklegt aö
lesendur, segjum um og eftir
næstu aldamót,eigi erfitt meö aö
fóta sig. bó er þaö vist aö
islandsklukkan verður lesin þá,
og svo lengi sem islenska er
töluö. Þvi verkið iheild er meira
en summa kaflanna.
Þó einstaka atriði i' verkinu
eigi eflaust eftir aö þvælast fyrir
lesendum i framtiöinni, er hins-
vegar vist, að þeir stórfyndnu
kaflar, þar sem ferö Jóns
Hreggviðssonar um Holland og
Danmörk er lýst munu aldrei
valda lesendum vonbrigðum.
Og það var aldeilis ekki ónýtt aö
lesa sér til um þaö hverjar
heimildir Laxness haföi fyrir
sér, þegar hann skrif-
aði__þá kostulegu lýsingu.
Sérlega var gaman aö sjá aö
prófastsfrúin, sem Jón Hregg-
viðsson hitti I Rotterdam átti
sér fyrirmynd i'lýsingum Eiriks
Olafssonar frá Brúnum á stúlk-
um sem gengu um Homensgade
iKaupmannahöfn.Ogvíða er aö
finna óvænta fróöleiksmola
svipaða þessu.
Eins og áöurhefur veriö sagt,
fer Eirikur varlega i' það aö full-
yröa um tengsl milli eldri texta
og verks Laxness. Þaö er gott,
þvl þaö er eflaust auövelt aö
gleyma sér viö þaö aö tina til
heimildir og finna þeim stað i
verkinu. Hinsvegar er alltaf
hætta á aö menn missi sjónar á
verkinu sjálfu, upphafspunktin-
um, vib slika leit. Aö visu fellur
Eirikuraldrei i þá gryfju, en þvi
er ekki aö neita aö sumt af þvi
sem hann hefur grafið upp
viröist ekki skipta höfuö máli.
Þannig má sem dæmi taka, aö
hann sýnir framá, ákveöin
tengslmilli Mágus sögu jarls og
ákveöinna atriöa I tslands-
klukkunni. Hann bendir á aö
minni um hvfta og svarta
örlagahesta úr þeirri sögu sé
endurvakiö I Islandsklukkunni,
t.d. i lýsingu á brottför biskups-
hjónanna frá bingvöllum I sögu-
lok. ,,I Mágussögu jarls tákna
hvitir hestar giftu og dökk-
Laugardagur 24. apríl 1982
klæddir menn á svörtum
hestum hiö gagnstæða.”
Nú er þaö ekki aðeins i'Mágus
sögu jarls, sem svart er ógæfu-
litur. Þaö er ævafornt minni og
vel þekkt. T .d. er þaö til staöar i
sögunni um Minótáinn og The-
seif kóngsson.Það er varla til sá
maöur sem hefur lesiö eitthvaö
af skáldsögum, sem ekki hefur
kannast viö aö svartur litur sé
tákn ógæfú og hvitur gæfu. Þaö
breytir þvi litlu fyrir skilning
lesandans á verkinu, aö vita aö
þar er visan i Mágus sögu. Þaö
mun vera til meöal blómaaödá-
enda ákveöiö táknkerfi blóma,
þar sem rós merkir eitt og lúp-
ina annaö, meöan rauöur túli-
pani þýðireitthvaöalltannaö en
hvit nellika. Ef tækist nú aö
sanna, aö Laxness heföi ein-
hverntimann lesið bækling um
þetta efni, mætti eflaust lesa
eitthvað stórmerkilegt úr
náttúrulýsingum hans.
tslandsklukkan hefur veriö
eitt vinsælasta bókmenntaverk
á tslandi allt frá því þaö fyrst
komútfyrir fjörutiu árum. Slikt
verk sem tslandsklukkan er, er
óháö tilfallandi umfjöllun og
veröur eflaust enn um sinn ást-
sælt verk. Þvl mun bók Eiriks
Jónssonar ekki breyta, enda
vart til þess hugsuð. Bók Eirlks
Jónssonar erhinsvegar eins og
manna af himnum ofan, fyrir þá
sem vilja kanna sköpunarsögu
Islandsklukkunnar vandlega.
Það er engin forsenda fyrir þvi,
aö njóta íslandsklukkunnar, aö
lesa þetta verk Eiriks, en ef
menn vilja kynnast þvi eilitiö,
hvernig meistaraverk verður
til, er tilvaliö að lesa saman,
kafla fyrir kafla, Islandsklukk-
una, og Rætur Islandsklukk-
unnar. Og ef menn gera þaö
munu þeir sjá aö einn helsti
styrkur verks Eirlks er einmitt
sá, aö hann lætur heimildirnar
sjálfar tala, en forðast þaö
frekar en hitt að setja fram
ályktanir sinar sem heilagan
sannleik. Þvi þaö er spennandi
aö leita aö fyrirmyndum og
heimildum, og hætta á aö i
slikum eltingaleik hverfi skóg-
urinn fyrir trjánum. Alltof oft
vilja kannanir, svipaðar og sú
sem Eirikur hefur gert, veröa
aö einskonar bókmenntalegum
krossgátuleik, þar sem menn
leita aö visbendingum og til-
visunum eins og þeir væru aö
lesa leynilögreglusögu eftir
Agöthu Christie. Þá gryfju fell-
ur E irikur ekki i, meö v erki slnu
en sýnir lesandanum meö hóg-
værð hversu margslungin og fin
smiö er á tslandsklukkunni.
ÓBG
Rætir
íslandsklukkunnar
I lokaoröum slnum segir
Eirikur m.a.: „Samanburður
skáldverks og fanga höfundar
leiöir frumleik hans i ljós, sýnir
hvernig hann notar afla sinn,
breyttan eöa óbreyttan, ellegar
hvemig hann veröur honum
hvati sjálfstæörar sköpunar.
Frumleiki er ekki eingöngu
fólginn i óháöri sköpun heldur
einnig og ekki síður I öflun efnis
og sérstæöri úrvinnsiu þess,
nýrri skipan og samsetnipgu.
Ór ’ deiglunni kemur hin
samfellda heild: listáverkið.”
Og þaö er sannarlega rétt, að
notkun Laxness á heimildunum
vekur aðdáun. Þaö er kannski
óvæntast og um leiö til marks
um frumleik hans, að hann
notar hollensk málverk frá
sögutimanum sem heimildir, og
byggir lýsingar á klæöaburöi
manna i Hollandi á þeim.
Þrátt fyrir það, aö Eirikur
hafi augljóslega unniö sitt verk
af mikilli nákvæmni og hafi
safnaö hér saman í einn staö
miklum upplýsingum og
merkum, er hann yfirleitt mjög
varfærinn þegar kemur aö þvi
aö draga ályktanir af sam-
svörunum sem hann hefur
fundiö milli gamalla bóka og
verks Laxness. Hann lætur sér
nægja, nema þar sem sam-
bandiö erþeim mun augljósara,
aö benda á ákveöna samsvörun,
án þessaöslá nokkru föstu. Slík
hógværö er hróss verö, þó
stundum finnist manni varfæm-
in ástæöulaus. T.d. má nefna
kaflann um ævintýri Jóns
Hreggviössonar meö þýöversk-
um, en hann „speglar þá mar-
tröösem vargöld þýska nasism-
ans var öllum heimi á ritunar-
tima tslandsklukkunnar. Vakt-
meistari moröfélagsins sem
gætir Jóns Hreggviössonar
tekurséreinnig I munn orö sem
minna mjög á hin kunnu slagorö
sem kennd eru viö nasistafor-
ingjann Hermann Göring.
„Fallbyssur eru þarfari en
smjör”, þegar hann segir: „Vér
þýöverskir hugsum ekki um
Sigurður Þór Guðjónsson skrifar
Tónlist
Skilningsleysi
Sinfónlutónleikar 1. aprii
Stjórnandi: Páll P. Pálsson
Einleikari: Kristján Þ. Step-
hensen
Efnisskrá: Francaix.
Leifur Þórarinsson. óbókonsert
(frumflutn.) Brahms. Sinfónia
nr. 1.
Það sem mér finnst einna
helst vanta I tónlist nútlmans er
persónuleg nálægð tónskálds-
ins. Erfitt er að skynja ein-
hverja sálarlega kviku, hvort
sem það væri sorg eða gleði,
bjartsýni eða svartsýni. Þessi
tónlist orkar oftast eins og vits-
munalegur leikur, mismunandi
hugvitssamlega af hendi
leystur. En hér er eins gott að
tala varlega. Sagan sýnir að fáir
hafa sýnt eins mikið skilnings-
leysi og tónlistargagnrýnendur.
Enda held ég að flestir þeirra
hafi orðið vit á að segja sem
minnst um ný tónverk. Ég verö
þó að viðurkenna hreinskiln-
ingslega að óbókonsert Leifs
bórarins sonar sem frumfluttur
var á sinfóniutónleikum 1. april
hrærði ekki i mér neina taug. Ég
hafði enga sálræna nautn af
þessum hljóöum. Tónlistar-
menn gætu eflaust rökstudd
ágæti verksins. En venjulegur
tónlistarunnandi .er litið betur
settur. Og lifsmáttur tónverka
þegar til lengdar lætur er ekki
komin undir viðurkenningu
fræðimanna heldur viðhorfi upp
og ofan fólks sem yfirleitt er
ekki svo mikið sem læst á nótur.
A þvi er litill vafi að fólk stendur
miklu áttavilltara gagnvart tón-
list nútimans en þvi sem nýtt er
i bókmenntum og jafnvel mynd-
list. Það eru aðeins nokkrir út-
valdir sem eru með á nótunum.
En kannski hefur þetta alltaf
verið svona. Tónskyn alls þorra
manna er á eftir tónskáldunum
svo sem eins og hálfa öld. Eins
gott er að hafa þaö hugfast.
Samt sé ég enga ástæðu til að
falla i stafi yfir þvi sem ég ekki
skil. Betra er aö láta þaö liggja
á milli hluta. Og ég læt þennan
nýja óbókonsert Leifs Þórarins-
sonar milli hluta liggja. Sömu-
leiðis treysti ég mér ekki til að
meta leik Kristjáns Þ. Stephen-
sen i verkinu. En hann lék ágæt-
lega i mjög áheyrilegu verki
eftir Jean Francaix sem byrjaði
þessa tónleika. Loks flutti
hljómsveitin undir stjórn Páls
P. Pálssonar fyrstu sinfóniu
Brahms sem er eitt mesta tón-
verk heimsins. Og hljómsveitin
lék ágætlega einkum i miðköfl-
um verksins, en ég hefði kosið
meiri drama i fyrsta kaflanum
og meiri tign i þeim siðasta.
Mattheus^
arpassían
Mér fallast satt að segja hend-
ur aö skrifa um fyrsta flutning
Mattheusarpassiunnar i heild á
tslandi. Ég er þeirrar skoöunar
að þetta verk sé kannski heil-
agasta tónlist sem sköpuð hefur
verið. bó haföi ég aldrei heyrt
verkiö i tónleikasal. En nú á|
föstudaginn langa rann upp sú
langþráöa stund. Og ég hika
ekki viö aö telja þennan flutning
einhverja fegurstu, einstæöustu
og upphöfnustu athöfn sem ég
hef lifaö. Þetta var allt eins og i
öðrum heimi.
Ég þekki fólk sem heldur þvi
fram aö einhver æðri blessun og
kraftur geti komið yfir mann-
fjölda sem safnast saman i lotn-
ingu eöa tiibeiöslu eða á örlaga-
rikum hættustundum. Þeir sem
skyggnir eru sjá jafnvel sýnir
undir slikum kringumstæöum.
Ég hef alltaf látiö þetta liggja á
milli hluta. En nú er mér næst
aö halda aö einmitt svona
kraftaverk hafi átt sér staö i
Háskólabiói er Mattheusar-
passian var flutt á föstudaginn
langa. Ég geri mér ljóst aö
ýmsum kann aö þykja þetta
ónothæf hjátrú i tónlistar-
gagnrýni. En dauöi og upprisa
Krists er lika einber firra út frá
sjónarmiöi sannana : og
vlsinda. Jafnvel llfiö sjálft er
tóm vitleysa skoöaö frá
sjónarhóli tilgangs og rökfræöi.
En þaö er samt. Og ég voga mér
ekki að dæma hvernig flutn-
ingur Mattheusarpasslunnar
itiltókst. Þaö væri eins og aö
hártoga ljós sólar eöa bláma
himinsins. En ég verö aldrei
samur maöur. Hvaöan þessi
dýrö og blessum kom veit ég
ekki frekar en hinstu rök lifsins.
Ég veit að tónskáldiö hét Bach
og flytjendur báru einhver
nöfn. Það skiptir ekki máli.
Eiliföin er nafnlaus. En guöi sé
dýrðin.