Tíminn - 02.03.1967, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 2. marz 1967.
ÞINGFRÉTTIR TIMINN ÞINGFRÉTTIR
Gerðar verði alhliða endur
bætur á stjórnars kránni
Þingsályktunartillaga Karls Kristjánssonar
Karl Kristjánsson befur lagt
fram þingsályktunartillögu um að
alþingi stofni til endurskoðunar
á stjórnarskrá lýðveldtsins og
skipi ríkisstjórnin menn í nefnd
er gert tillögiur til Alþingis. í
nefndina skal skipa skv. tilnefn-
ingum þingflokkanna, Lagadeild-
ar háskólans og Hæstarétts. Tiilag-
an er svohljóðandi:
Alþingi álytetar að stofna til
endursboðunar á „stjómarskrá lýð
veldisins íslands“ og fela ríkis-
stjóminni að skipa til þessa níu
menn samfcvæmt tilnefningu eft-
irgreindra aðila:
1. Þingflokkarnir á Alþiogi til-
nefni f jóra, sinn mannin taver.
2. Lagadeild Hlásteóla íslands til-
nefni tvo menn.
3. Hæstiréttur tilnefni þrjó
menn og einn þeirra, sem for-
mann nefndarinnar. Nefndin taki
m.a. sérstaklega til athwgunar eft-
irtalin efnisatriði:
1. Forsetaembættið.
Hvort fyrirteomulag æðstu
stjórnar fslands sé svo heppiiegt
sem það gæti verið, og iwaða skip-
an hennar mundi vera beat við
hæfi þjóðarinnar.
2. Skipting Alþingis í deildir.
Hvort hún sé efcki úrett cu-ðin,
og ein málstofa hagfélldari.
3. Aðgreining löggjafarvalds,
framkvæmdarvalds og dómsvalds.
Hvort ekkj sé þörf skýrari á-
kvæða um þessa greiningu.
4. Samskipti við önnur ríki.
Nauðsyn ákvæða, er marki rétt
tíkisstjórnar og Aliþingis til samn-
inga við aðrar þjóðir.
& Þjóðaratkvæði.
Áte&æðá um, hwenær rótt sé eða
skyit að iáta fram fara þjóðar-
atkvæðagrefðsiu — og bvað hún
gíldi.
6. Kjörgengts- og kosningarrétt-
araldur.
Hvort rétt sé að lækka þann
aldur frá því, sem nú er.
7. Kjördæmaskipun.
Hvort ekki sé rétt að breyta
kjördæmaskipuninni á þá leið, að
landinu öllu verði skipt í ein-
menningskjördæmi, þar sem aðal-
menn og varamenn verði kosnir
saman ðhlutbundnum kosningum,
en uppbótanþingmenn engir.
8. Þingflokkar.
Hvort ekki sé þörf lagasetning-
ar um skyldur og réttindi þing-
flokka, þar sem þeir eiga rétt til
uppbótaþingsæta skv. stjórnarskr-
ánni.
9. Ný skipting landsins í sam-
takaheildir.
Hvort ekki sé æskilegt að taka
inn í stjórnarskrána ákvæði um
skiptingu landsins í fylki eða aðr-
ar nýjar samtakaheildir, er hafi
sjálfstjórn í sérmálum, enda leiti
nefndin um þetta álits sýslu
nefnda, bæjarstjóra, borgarstjórn
ar Reykjavikur, fjórðungssam
banda og Sambands ísl. sveitar-
félaga. Nefndin ljúki störfum svo
fljótt sem hún fær við komið og
skili tillögum sínum til Alþingis.
Kostnaður við nefndarstörfin
greiðist úr ríkissjóði.
f greinargerð segir flutnings-
maður:
Þegai ákveðið hafði verið, að
íslendingar slitu konungssamband
inu við Danmörku og að endur-
reisa skyldi lýðveldi á íslandi,
skipaði Alþingi nefnd fimm
manna 22. maí 1942. til að gera
tillövur um breytingar á stjórn-
skiDunarlögunum. er gilt höfðu fyr
ir konungsríkið ísland. Net'nóin
vir ''ndurskipuð um haustið 1942
v Hætt í hana þrem mönn-
öess að i henni yrðu tyeir
menn fró hverjum þáverandi þing
flokki. Var hún þar með orðin átta
manna nefnd.
Árið 1943 skilaði nefndin frum-
varpi til stjórnskipulaga með
greinargerð. Þetta frumvarp var
samþykkt og lýðveldið stofnað 17.
júní 1944.
En nefndin leit alls ekki svo á,
að verkefni sínu væri þar með lok-
ið. í greinargerðinni, sem frum-
varpinu fylgdi, segir hún, að hún
muni halda áfram að vinna að
endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Téiur hún þetta seinni hluta verk
efnisins, sem sé — eins og hún
kemst að orði: „að undirbúa aðr-
ar breytingar á stjórnskipulaginu
er þurfa þykir og gera verður á
venjulegan hátt“. „Má vera“, bætir
nefndin við, „að það starf verði
öliu víðtækara og þurfi þar til að
afla ýmissa gagna, er nú liggja
eigi fyrir, svo og að gaumgæfa
reynslu þá, er lýðræðidþjóðir
heimsins óefað öðlast í þessum
efnum á þeim tímum, sem nú ldða
yfir mannkynið. Þangað til því
| verki er lokið, ætti sú stjórnarskrá
sem hér er lögð fram, að nægja,
enda eru ákvæði hennar mest-
megnis þau, er nú gilda í stjórn-
skipunarlögum hins íslenzka ríkis,
að breyttu hinu æðsta stjómar-
fonmi frá konungsdæmi til lýð-
veldis o.s.frv.“
Nefndarmennirnir, sem undir
þetta rituðu, vom: Gísli Sveins-
son, Bjami Benediktsson, Her-
mann Jónasson, Stefán Jóh. Stef-
ánsson, Jónas Jónsson, Haraldur
Guðmundsson, Einar Olgeirsson,
Áki Jakobsson.
I4óst er af því, sem hér er upp
tekið úr greinargerðinni, að þess-
ir oddvitar íslenzkra stjórhmála,
sem áttu sæti. í nefndinni, hafa
litið svo á, að aðeins væri lokið
fyrri hluta endunskoðunarinnar,
|þ.e. „að breyta hinu æðsta stjórn-
'arformi frá konungdæmi til lýð-
veldis", en að hið víðtæka við-
'fangsefni væri óleyst, — og það
'bæri að leysa.
Allþingi var einnig á sömu skoð-
un, sem ótvírætt sést á því, að það
gerir til þess ráðstafanir 3. marz
1945, að skipuð var 12 manna
nefnd til ráðuneytis 8 manna
nefndinni, og heimilaði þá enn
fremur, að .ráðinn væri sérfróður
maður tuttugu manna hópnum til
aðstoðar.
Flutningsmaður tillögu þcirrar,
sem hér liggur fyrir, þekkir ekki
ístarfsferil tuttugu manna-nefndar-
.innar. Þó er það vitað, að hún
sendi mann úr sínum hópi utan.
og fór hann víða um lönd til að
;kynna sér stjórnarskrár ýmissa
'landa og draga að nefndinm fróð-
leik um þær. Mun sá fróðleikur
væntanlega geymdur einhvers stað
ar í skjalaforða ríkisins.
Þegar tvö ár og nálega ársfjórð-
ungi betur höfðu „liðið yfir mann
kynið“, frá því að tuttugu manna
nefndin var skipuð, felldi Alþingi
niður umboð hennar. Þetta gerð-
ist, að því er Aiþingistíðindi
herma, 24. maí 1947.
En ekki var gefizt upp þarna,
þvi að samtímis fól Alþingi ríkis-
stjórninni að skipa sjö manna
nefnd „til þess að endurskoða
stjórnarskrr lýðveldisins íslands".
Vitað er, að sú nefnd kom sam-
an á fundi og að af hálfu ein-
stakra nefndarmanna voru lagð-
ar fram lauslega mótaðar tillögur
sem umræðugrundvöllur um areyt
ingu á stjórnarskránni. Enn frem
ur tillögur um að efna til sér-
staklega kjörins stjórnlagalþings,
er hefði það verkefnr eitt að full-
semja stjórnarskrána.
Um þessa tillögu er hægt að fá
nokkrar upplýsingar í bókinni
„Land og lýðveldi" (Fyrri hluta),
sem kom út 1985, eftir dr. Bjarna
Beendiktsson forsætisnáðherra, en
'hann var formaður nefndarinnar.
Tillögurnar voru sama sem ekk-
ert ræddar í nefndinni og þaðan
af síður afgreiddar. Nefndin var
sem heild haldin sams konar ó-
virkni og fyrirrennarar hennar.
Aldrei hefur nefnd þessi, mér
vitanlega, verið formlega lögð nið-
ur. Hún á því ekkert skráð -ncia-
dægur — frekar en sumir landa
leitarmenn, sem aldrei komu fram
— en eigi að síður er hún á-
reiðanlega úr sögunni. Og „seinni
hluti verkefnisins" við endurskoð-
un stjérnarskrárinnar — hinn
„víðtækari" — sem frsetað var
þegar lýðveldið var enduirsist
1944, er enn óleystur af hendi og
í einskis höndum sem viðfangs-
efni.
II.
Ekki er sæmandi, að íslenzka
lýðveldið gefist upp við að ganga
frá stjórnarskrá sinni heildarlega.
Að vísu má segja. að ef reynsla
á þessum rúma aldarfimmtungi er
liðin er síðan lýðveldið tób- ti!
starfa, bendi eindregið tii þess, að
stjórnarskráin þyrfti ékki frékari
endurskoðunar en orðin er, þá
væri rétt að láta við svo búið
standa. En því er ekkj að heilsa.
Reynslan hefur sýnt og sann-
að betur en ljóst var 1944,
þörf á breytingum. Sú þörí heíur
færzt í aukana með nýjum tímum,
og verður kiomið að því siðar í
þessari greinargerð.
Rétt er að leitast við að skilja,
hvað það muni helzt hafa verið,
sem gerði óvirkar nefndir þær,
sem skipaðar voru ein á fætur
annarri t il að halda áfram og
ljúka endurskoðun stjórnarskrár-
innar. Líkast er sem á þær hafi
fallið herfjötur, sem þær með
engu móti hafi getað af sér höggv-
ið.
Flutningsmaður þessarar tillögu
telur á því engan vafa, að flokka-
pólitíkin, sem 'skiptir löggjafar-
samkomunni í eintóma minni-
hiutaflokka, eigi hér aðalsök. Sú
næ-rsýna liugsun fulltrúa slíkra
flokka að gera ekkert, sem flokki
þeirra gæti til ógagns orðið í
næstu lotu eða öðrum til ávinnings
hefur orðið nefndunum sem her-
I f jötur.
| Það styður þessa skoðun, að
1959, þegar þrír flokkar álitu sér,
eins og horfði, allir allt i einu
a.m.k. stundarhagnað í því að
breyta kjördæmaskipunarákvæð-
um stjórnarskrárinn.,r gerðu þeir
það af skyndingu, en létu lönd
og leið hina „víðtæku" endurskoð-
un, sem hafði verið i sambandi
við lýðveldisstofnunina fastmæl-
um bundin. Treystu sér ekki til
að sameinast um hana.
Það er vitanlega mannlegt í
stjórnmálabaráttu að hugsa um
stundarhagnað fyrir flokk sinn,
en samrýmist illa þeirri framsýnu
þjóðhollustu og óhlutdrægni, sem
setning stjórnarskrár útheimtir.
III.
Tillaga sú, sem hér er fram lögð
um endursk. stjórnskipunarlag-
anna, tekur tillit til þess, hve oiið-
ráðanlega erfitt flokkapólitíkin
virðist hafa átt með að taka al-
hliða á málinu. Alþingi er samkv.
tillögunni ekki ætlað að tilnefna
í nefndina nema fjóra menn af
níu. Ilver þingflokkur á að hafa
þar sinn fulitrúa ,svo sjónarmið
allra núverandi flokka á þinginu
geti kömið fram við undirbúnmg
þessa máls, sem Alþingi svo að
sjálfsögðu gengur endanlega frá.
Aðra nefndarmenn, sem eru
meiri hluti nefndarinnar, telur
flutningsmaður rétt að þeir aðúar
velji, sem telja má að treysta
megi til að hafa það sjónarmið
við tilnefninguna, að þakking og
óhlutdrægni eigi að ráða í nefnd-
arstarfinu, án nofckurs tillits til
hagræðis eða óhagræðis fyrir bar
áttu miili stjórnmálafiokkanna á
líðandi stund. Leg.gur hann tii, að
lagadeild Háskóla íslanfls til-
nefni tvo mennina og Hæstiréttur
tilnefni 3, — einn þeirra þriggja
sem formann nefndarinnar.
Að sjálfsögðu er flutairigsmað-
ur til viðræðu um aðra tilhögun
á skipun nefndarinnar. ef heppi-
legri kynni að þykja.
í tillögunni eru 'alin upp a:l-
mörg efnisatriði, sem nefndiimi
er ætlað að taka sérstaklega til
athugunar. Upptalningin er auðvit
að alls ekki tæmandi, en gerð til
áherzlu því, að verkefnið er fjöl-
þætt og þýðingarmikið. Enn frem
ur til þess að tryggja það, að
yfir þessi tilgreindu atriði verði
ekki Maupið.
Bygging tillögunnar í þessum
stíl, — ef svo má að orði kom-
ast, — gerir hana auðvelda til
innskota og viðauka, ef Alþingi
skyldi þykja henta að taka fleira
fram.
Skal nú með nokkrum oröum
vikið að hverju efnisafriði, sem þó
að sjálfsögðu verða nánar rædd
í framsögu:
1. Forsetaembættið.
Eins og forsetaembættið er skv.
hljóðan stjórnarskrárinnar, líkist
það helzt hinu þingbundna kon-
ungsembætti, sem horfið var frá
með lýðveldisstofnuninni. 5r eftir
tektarvert, þegar hin gildandi
„Stjórnarskrá lýðveldisins ís-
lands“ er borin saman við .,Stjófn
arskiá konungsríkisins íslands",
sem áður gilti, hve víða hefur að-
eins verið skipt um orðin „for-
seti“ og „konungur" — og við ann
að látið sitja. Tæplega er hægt að
segja, að á bak við sé alls staðar
óbrengluð hugsun. Leynir sér ekki
í sambandi við þetta, að flausturs
lega hefur verið unnið, enda var
fastákveðið að bæta um, þótt er.n
hafi ekki af orðið.
Ekki mun hafa verið ætlazt til
að vald forsetaembættisins yrði
mikið, enda eru fslendingar ekki
að eðilsfari gefnir fyrir að iúta
valdi eins manns. Ekki hafa þeir
heldur fengið uppeldi ttl að vilia
hafa þjóðhöfðingja eingöngu til að
tigna hsjin. Þeir voru jafnan sem
þjóð i fjarlægð við konunga sína.
Nálægð fámennis nú við þjóðhöfð
ingjann er þar einnig til trufl-
unar.
Margir telja betur við hæfi
fyrirkomulagið í Sviss, en þar
fylgir forsetastarfið einfaldlega
ríkisstjórninni.
Lítil þjóð þarf að gæta þess,
að gera sér ekki að óþörfu stjórn
arformið of dýrt.
Þetta virðist einboðið að taka
til ítarlegrar endurskoðunar, að-
ur^en fastar hefðir myndast.
í því, sem hér hefur cerið sagi.
felst síður en svo ádeila á þá
foriseta, sem hingað til hafa gegnt
þeirri háu stöðu á íslandi. Hér
er rætt um embættið, en ekki for-
Karl Kristjánsson
setana. Segja má með sanni, að
þeir hafi notiíj mikilla og verð-
skuldaðra vinsælda. En þær per-
sónubundnu vinsældir má einmitt
alls ekki láta hafa áhrif á mat
á stjórnarforminu við endurskoð-
unina.
2. Skipting Alþingis í deihlir.
Áreiðanlega orkar mjög tvímæl
is, að rétt sé að skipta Alþingi
í tvær málstofur. Sérstakur grund
völlur var fyrir skiptinguna, með-
an ekki var kosið með sama hætti
til heggja deildanna,
Tvær málstofur lengja þinghald
ið.
Hins vegar er sagt, að gera
megi ráð fyrir meiri vandvirkni
Í afgreiðslu mála, ef tvær málst.of
urfjalla um þau. Þetta hljómar
sennilega, en Þrándur er þar í
Götu á seinni árum, hve hið vax-
andi flokksræði á Alþingi bindur
oft hendur síðari deildar og ber
við tímahraki.
Sennilega væri hægt að finna
önnur ráð en deildaskiptinguna
til að tryggja vandvirkni.
3. Aðgreining Iöggjafarvalds,
framkvæmdarvalds og dómsvalds.
Nauðsynlegt er, að þessi þrí-
þætta valdgreining lýðveldisins fái
sem skýrasta undirstöðu í stjórn-
arskránni, til þess að komizt veiði
hjá hættu á viðsjárverðum sam-
slætti þáttanna.
Slík hætta flest t.d. í ákvæðam
46. gr. sjálfrar stjórnarskrárinnar,
eins og er nú. Þar segir: „Alþingi
sker sjálft úr, hvort þingmenn
þess séu löglega kosnir, svo og úr
því, hvort þingmaður hafi micst
kjörgengi".
Þarna eru löggjafar gerðir að
dómurum og flokkspólitískri hlut-
drægni boðið heim, ef svo vill
verkast.
4. Samskipti við önnur ríki.
Einangrun íslands hefur rofnað.
fslenzka þjóðin á með ári hverju
meiri og meiri samskipti við aðr-
ar þjóðir. Þetta er mikill ávinning
ur, ef vel er á haldið. En sé ekki
með gætni stjórnað, fylgja þvi
miklar hættur fyrir efnahagslegt
og andlegt sjálfstæði hinnar fá-
mennu íslenzku þjóðar j yfirgangs
sömum heimi. Þar mega is'ænd-
ingar í engu láta kylfu ráða kasti.
Hin nýtilkomnu viðhorf í þess-
um efnum kalla eftir því, að sett
verði fulkomnari ákvæði í stjórn
arskrána en þar eru nú um um-
boðsréttinn til að semja við aðrar
þjóðir fyrir íslands hönd og undir
byggingu þess réttar.
5. _ Þjóðaratkvæði.
í stjórnarskránni eru engin
ákvæði um það, hvenær Alþingi sé
rétt eða skylt að láta fram fara
þjóðaratkvæðagreiðslu um mál-
efni og hvaða ákvörðunargildi sú
lýðræðislega viljakönnun eigi að
hafa.
Oft hafa komið fram tillögur
um að stofna til þjóðaratkvæða-
greiðslu, þótt eigi hafi nema siald
an af orðið framkvæmdum. At
hugandi er, hvort í stjórnarskr
ánni ættu ekki um þessi efni að
vera markalínur.
6. Kjörgengis- og kosningarrétt-
araldur.
Frarahald bls 14.