Tíminn - 22.03.1967, Blaðsíða 8

MIÐVIKUDAGUR 22. marz 1967
Þú ert nýkominn yfir gróður-
snauða rnelana og ekur inn með
firðinum um lágvaxið og kræklótt
kjarrið, sem við nefnum Hafnar
skóg. Handan við hrægrunnan
fjörðinn, sem í rauninni er ekki
nema nokkrir álar milli víðáttu-
mikilla sandeyra er flýtur yfir um
flóð, rís bærinn: Kirkjan hátt á
bjargi, raðir reisulegra ibúðarhúsa
fram á klettabrúnir, drifhvít mjólk
urstöðin í lágri sandvík. Þér verð
■ ur starsýnt á þennan bæ, því að í
góðu veðri er svo að sjá handan
yfir fjörðinn, að þarna sé dálítil
borg. Þetta er þó ekki nema rösk
lega þúsund manna bær — Borg-
arnes. En einhverjir töfrar valda
að það er eins og hann stækki,
þegar á hann er horft úr hæfilegri
fjarlægð sunnan frá.
Borgames á sér ekki langa sögu.
Fyrir rösklega hundrað og tuttugu
árum var fyrst tekið að bera fram
óskir um það, að þar mætti verzlun
arstaður rísa. Fyrir rúmlega hundr
að og tíu árum stýrði skeggjaður
karl, sem í senn var bóndi í hér-
aðmu og góður sjóliði, fyrsta kaup
skipinu skerjaleið milli grynninga
og boða inn á Brákarpoll. Og fyrir
ingur, og talaði anngrlega tungu.
Þetta var norskur smiður, Ole J.
Haldorsen, sem Akra-Jón hafði
komið með á skipi sínu frá Björg-
vin hrjúfur nokkuð, en þrautseigur
og eljusamur. Handaverk hans
blasa enn við allra augum í Borg
arnesi — verzlunarstjórabústaður
inn undir Búðarkletti, fallegt hús
og traust.
Kristófer Finnbogason á Stóra-
Fjalli, sem stýrði fyrsta kaupskip
inu inn á Brákarpoll, gat núið
hendurnar ánægjulega, enda höfðu
þær tekið út þann þroska á ára-
hlunnunum framan af ævi, að þar
þar var nokkuð ag núa — stórar
eins og kálfskrof og þumalfingurn
ir langir og gildir eins og birkiraft
ar. Og nýi kaupmaðurinn, Akra-
Jón, sneri upp á vaxborið yfirskegg
ið, unz broddarnir stóðu þráðbeint
út í loftið spilaði lomber við helztu
bændur héraðsins í hálfan mánuð
samfleytt, þegar haustönnum var
lokið, og gekk að eiga kornunga og
gullfallega heimasætu í Hvítársíðu,
dóttur gáfaðra, kynstórra og efn-
aðra foreldra, Sigríði á Haukagili-
Seinna komu Thor Jensen, sem
reið um hérað með hundinn
réttum hundrað árum var staðfest i Misson, er átti jafnvel til að
rneð konungsbréfi sú samþykkt al- j stökkva upp á herðar mönnum og
þingis, að þar skyldi vera verzlun
arstaður. Það var þó gegn harðri
andspyrnu gert, þvj að kaupmönn
um í Reykjavík, Hafnarfirði og
Stykkishólmi var alls ekki um
þessa nýjung gefið, og sumir, sem
ekki létu sér sérlega annt um, að
þeir fylltu sál sína gróða af verzl-
un í Borgarfirði, gerðu sér litlar
vonir um að þetta yrði nokkurn
tíma barn í brók.
Enn leið áratugur, unz fyrsti
kaupmaðurinn sigldi einn fagran
sumardag inn á Brákarpoll með
húsavið og vörubirgðir, kominn
þeirra erinda að reisa þar verzlun
arhús. Það var Akra-Jón, sem jafn
an hefur svo verið kallaður af
alþýðu — öðru nafni Johnsen
kaupmaður eins og hann hét í skjöl
um á meðan í lyndi lék. Áður en
þetta gerðist höfðu eipungis ensk
ir taxkaupmenn numið þar iand
um stundar sakir- Brátt tóku að
heyrast'-hamarsbögg í brekkunnj
norðan undir klettinum upp af
Suðurnesi. Þar var að starfi ung
ur maður, lávaxinn og breiðskeggj
að'ur, kýttur mjög 1 herðum, sv0
við lá, að hann gæti kallazt kryppl
taka af þeim hattinn, Finnur
Finnsson, faðir fyrsta borgneska
barnsins, og Hinrig Bjering, hold-
ugastur allra verzlunarstjóra , í
Borgarnesi í heila öld.
Senn leið að því, að kaupmenn
irnir og verzlunarstjóramir voru
ekki einir með fólk sitt í Nesinu.
Þorsteinn Einarsson, borinn í
efstu byggðum Norður-Múlasýslu,
reisti fyrsta gistihúsið, Þorbergur
Þorbergsson, kvalinn upp á sveit
arbrauði í Rangárþingi, umkomu-
laus reikunarmaður á barnsaldri,
reisti fyrsta steinbæinn sama árið
og stórbóndinn í Sveinatungu
byggði hús það sem hann varð
frægur af, og Teitur Jónsson, gró-
inn Borgfirðingur, settist ag vest
an við sandinn og keypti fyrsta
vélbátinn í eigu Borgfirðinga litlu
eftir aldamótin — um svipað leyti
komu þejr einpig upp símalínu
sin á milli, Teitur og séra Einar á
Borg, löngu fyrir daga landssím
ans.
Það myndi nú þykja nokkurs
um vert, ef til væri kvikmynd, sem
sýndi lífið í Borgarnesi á bernsku
skeiði kaupstaðafins: Skonnortur
og galíasa svínbundna í Brákar-
sundi, fólkið, sem flykktist í kaup-
staðinn á lestunum, hestamergð-
ina, sem svarf jörðina svo á fáum
árum, að Skallagrímsdalur, er
algróinn var áður en skipakomur
hófust á Brákarpoll, svo að taspast
örlaði á SkallagrímShaugi, varð
örfoka áður en nítjánda öldin var
úti, gufubátana litlu, sem fluttu
fólk og farangur milli hafna við
Faxaflóa, svo vanbúna, að þar
var ekki einu sinni afdrep til þess
að kasta af sér vatni, Gyðinginn
Tierney, svartskeggjaðan og bjúg-
nefjaðan, með fatauppboð sín —
kvikmynd með öllu því ívafi ólg-
andi lífs, er engan órar fyrir, sem
eigi hefur séð og lifað. En við
verðum að sætta okkur við það,
er við getum sett okkur fyrir hug-
skotssjónir.
Skin og skúrir skiptust á eins og
jafnan í mannheimi: Kaupmenn
gengu slyppir frá þeim fyrirtækj
um, sem þeir ætluðu að koma á
legg, eldur lék um rjáfur, skip
i brotnuðu og sukku, menn drukkn
j uðu. Einn daginn kom kona á
harðahlaupum niður í kaupstaðinn
svo tryllt, að hún varð varla föng
uð, á flótta undan andlegum og
veraldlegum yfirvöldum, sek um
leynilegan barnsburð og útburð
afkvæmis síns. í annað skipti var
nafntogaðisti skipstjórinn á norsku
Borgarnesförunum borinn dauð-
vona með brotin rif stungin í gegn
um lungun niður í hús ljósmóður
innar. Og litlu eftir aldamótin var
það einu sinni um sumarmál, að
slíkt reykjarkaf lagðist yfir kaup
staðinn, að vart eða ekki sást til
fjalla. Sinueldur hafði læst sig um
meginhluta Borgarhrepps að neð
an og vestan verðu.
En Borgarnes dafnaði. Þegar
leið frá aldamótunum, fluttist
þangað fleira og fleira fólk —
sumt vel við veg, annað snautt og
umkomulítið. Heyholt, Bjargar-
steinn og Melur lögðu hinum unga
kaupstað til margt mannsefnið
þeim árum — einmitt kotin, þar
sem þeir er færstra kosta áttu völ,
höfðu reynt að bjarga sér við bú-
hokur.
Á þessum árum hófst Kaupfélag
Borgfirðinga á legg, raunar pönt
unarfélag í fyrstu, og Jónamir,
sem lengi gerðu garðinn frægan,
hófu verzlun sína nokkru síðar.
Þá voru mágkonurnar, Helga frá
Svarfhóli og Ragnhildur frá Sól-
heimatungu, ungar og sporléttar.
Nýja húsmóðirin í gamla verzlun
arstjórabústaðnum, sem Óli norski
reisti handa Akra-Jóni, lét sig
ekki; muna um sporin við gestina,
sémweituðu í hús þeirrar konu, er
helzt hefði viljað eiga stofu um
þjóðbraut þvera — og átti það
reyndar. Og spölkorn ofan við
sandinn settist að fyrsti héraðs
læknirinn í Nesinu, Þórður Páte
son, sem söng fegur en englarnir
í sjálfu himnaríki.
Handan við daglega önn rikti
draumurinn: Málmbræðsla, orku
ver, járnbraut, hafnargerð. í
nokkur ár fóru Bjarni frá Hofsstöð
um og Þorsteinn Kjarval og marg
ir fleiri um hérað og keyptu náma
réttindi. Englendingar vokuðu yfir
Andakílsárfossum, mældu og reikn
uðu og fengu lóð undir áburðar
verksmiðju í Brákarey. Og eitt
skammvinnt sumar brauzt skag-
firzkur gestgjafi, fríður og vörpu
legur og umsvifamikill í fram-
kvæmdum í Borgarnesi og hafði
uppi miklar ráðagerðir. Hapn hét
Tómas Skúlason og var gæddur
sama eðli og vindurinn að því
leyti, að hann hvarf jafn skyndi-
lega og hann kom.
Árið 1913 vildu Borgnesingar
ekki lengur róa á sama báti og
bændurnir í Borgarhreppi. Þeim
hafði vaxið svo t’iskur um hrygg,
að þeim þótti betur henta að búa
út af fyrir aig. Þá var Borgarnes
lireppur stofnaður. Hið fyrsta
verk hreppsnefndarinnar nýju var
bygging bamaskóla. í fararbroddi
voru tveir þeirra manna, sem lengi
settu mikinn svip á staðinn —
Magnús Jónsson, síðar sparisjóðs
stjóri, og Stefán Bjömsson, síðar
hreppstjóri. í þeim skóla átti Her-
vald Björnsson, einn af víkingun-
um í hinum unga kaupstað, langt
starf.
Síðan kom heimsstyrjöldin með
vöruþurrð, dýrtíð og gróðabrall.
í Dyriun aldarinnar var það
stórræði, er Teitur Jónsson
keypti lítinn vélbát. Nú réðust
Borgnesingar hvað eftir annað f
skipakaup. Þeir fóku jafnvel þá-tt
í stofnun togaráfélaga. Smámunir
uxu þeim ekki lengur i augum. En
tímarnir voru viðsjálir. og synda-
gjöldin, sem blóði drifinn heimur
kallaði yfir sig, voru skammt und-
an. Borgarnes varð fyrir þungum
áföllum, er spenntur - boginn
brast. Það þurfti skapstyrk, þrek
og festu til þess áð fóta sig á ný.
Á stríðsárunum hóf Einar F.
Jónsson, fyrsti verkalýðssinninn,
sem vissi, hvað harin vildi, að skipa
þeim, sem unnu hörðum höndum,
í þá fylkingu, sem átti að vera
skjaldborg þeirra og varnarvirki.
En það var torsótt verk, því að
hvorki var þá viðurkenndur rétt
ur verkamanna til slíkra samtaka,
né heldur voru verkamennirnir
sjálfir samhuga. Vonir Einars rætt
ust ekki fyrr en eftir marga ósigra
á efstu árum hans. Samtímis stofn
aði unga fólkið ungmennafélag
sitt, og þar logaði glatt á arninum.
Draumurinn um betra land og
betra og glaðara og hæfara fólk
var aflgjafi þess. Enn kviknar
leiftur í auga og hýru brosi bregð
ur yfir undir gráum hárum, þeg
ar rætt er við þá, sem ungir vom
í kringum 1920, um andann og
starfsfjörið í ungmennafélaginu.
Eftir stríðið komu erfið ár um
skeið. En allt rétti þó við, er
hallazt hafði í verðhruninu miklu.
Og nú fór heldur betur að færast
líf í tuskurnar, þegar stjórnmilin
voru annars vegar. Borgarnes varð
landsfrægt af hinum miklu deilu-
fundum, sem háðir voru á lofti
sláturhússins við Brákarsund. Eng
ar voru þar eftirhermurnar, en
Borgnesingar og Mýramenn létu
sig samt ekki muna um að standa
í kös í tíu til fjórtán klukkustund
ir til þess að hlýða á liðsoddana
heyja sennur sínar og veita þeim
brautargengi. Vigfús Guðmundsson
taldi ekki sporin á þeim árum, og,
Hervald og Stefán Björnsson voru
harðir I hom að baka, þegar fylk-
ingum sló saman.
Á þessum árum var Guðmundur
Björnsson kominn heim í æskuhér
að sitt og orðinn sýslumaður Borg
firðinga og Mýramanna — maður
inn, sem þá í eins konar vígslu
gjöf það heilræði eða öllu held
ur fyrirbón af vörum móður sinn-
ar að vera „mildur við vesalings
þjófana". Þorbergur Þorbergsson
hafði reist Borgnesingum kirkju í
huga sér og sparaði sér ekkert ó-
mak til þess að koma henni niður
á jörðina — fékk biskupinn í
Borgarnes til þess að auka kirkju-
I hugmyndinr.i iylgi, leitaði fjár-
jframlaga hjá stríðandi stjórnmála
Framhald á bls. 12.