Tíminn - 10.06.1967, Síða 13

LAUGARDAGUR 10. Júní 1967
TÍMINN
2?
BAGA DANMERKUR
FrarohaM af tols. 26.
Slitin í ágúst 1943.
Á þessum grunni óx skemmdar-
verkasfcaTifáomÍTi geysilega vorið
og sumarið 1943. í mörgum kaup-
stöðurn í landinwm voru skápu-
iögð allslherj'arverlöföll á Iþann faátt
að aUir fbáarnir faættu vinnu til
að mótanæla faernámsliðinu. Þýzk
bernaðáltytfnwöld sem nú voru á
verði gegn innrás Bandamanna í
Vestur-Evrópn, — já, jafnvel í
DæimSrkn — ótfcuðust afleiðing-
nrmaw af sikeanmdaiiverkunum, og
vildn þar að auíid leggja niður
danska faerinn eða gera faann óvirk
an á annan faátít Þeir fengu jþví
samfaykki -Hitlers tál að leggja fram
margar rófcbækar knöfur, sem voru
í aljTerri andstöðu við yffirlýsing-
amar í apríl 1940. Þegar danska
ftjfawBBCL, með stuðningi konnngB
og allra lýðræðislegu stjómmála-
flokkanna, vfsuðu úrslitateosti um
að kcnna á dauðadómi fyrir
skemmdarverk — og öðrum faörbu
legnm aðgerðum gegn fbiúinnum —
á bug, slitnafU samtoand danskra
ytfirvaMa og Þjóðverja 29. ágúst
1943.
Þýzfcfc herlið gerði þá um nótt-
ina árés á Etfai dönsku hersfcöðv-
amar og gerðu vopn upptæk. Aft
nr á móti ifcókst dianska sjófaera-
iibi að Sökfeva vemlegum hluta
herökipa skina og sigla öðrum til
fivfþjóðar, sem var faLutlaus. Lýst
var yfir neyðarásfcandi, sem stóð
y(6r í nokkrar vikur. Verkföll voru
bönnuð. Skyndidómstólum var
komið á fót, og ffárið var að full-
nægja dauðadómum. Athyglisverð-
ast var þó, að konnngurinn, ríkis-
stjómin og þingið vom svipt valdi
sínu og hófu ekki starfsemi sína
aifbus fyrr en faemáminu lauk.
Gyðingaofsóknir
Ptin ástæða þess, að danska rík-
isstjómin faatfði svo lengi reynt
að koma d veg fyrir endanleg átök
vB5 Þjóðverja, var ófctinn um, að
Þjóðverjar myndiu — ef samstarf-
ið notfnaði — ofsækja þá ca. 7000
danska ríkisfoorgara, sem voru af
Gyðingaættum. Þessi ótti reynd-
ist á röfetnm reistur, því að skömmu
eftir að fainar löglegu stofnanir
dansks framkvæmd avalda voru
sviptar valdi sínu, hófust aðgerðir
gegn Gyðingum, eða í októfoer
1943. Vegna aðvarana frá þýzkum
heimildum, og vdðtækum aðgerðum
fjölmargra Dana, tókst þó að fela
flesta hina ofsóttu þar til hægt
var að smygla þeim í smátoátum
yfir Eyrarsund til .Svíþjóðar. Sam
tals voru um 500 Gyðingar flutt-
ir til Þýzkalands.
Embættismenn stjórna landinu.
Þjóðverjar sáu fljótí efur því,
að hafa rekið dönsku ríkisstjórn-
ina frá völdum, en þeim tókst
ekki að fá nýja stjórn myndaða.
Enginn danskur stjórnmálamaður
vildi taka sæti í henni og úrslit
þingkosninganna í marz 1043 sann
færði jafnvel valdhatfana í Berlín
um, að ráðuneyti danskra nazista
eða stuðningsmanna Þjóðverja var
ðhugsandi. í stað þess féllust Þjóð
verjar þegjandi á neyðarlausn, sem
Danir höfðu sjálfir fundið upp.
Með samþykki dómstólanna,
konungsins, og stjórnmálaleið-
toganna, tóku æðstu embættis
menn landsins að sér skyldur bæði
konungs þings og ráðherra og
stjórnuðu landinu á eigin átoyrgð.
Vegna þessa óformlega fyrirkomu
lags tókst að stjórna landinu
áifram á skipulegan faátt og jafn-
framt að halda Þjóðverjum utan
flestra sviða dansks þjóðlífs.
Stjóm andspyrnuhreyfingar-
innar .
Á meðan ráðuneytisstjórarnir og
aðrir faáttsettir ennbættismenn,
héldu þannig áfram samstarfsstefn
unni, og faöfðu með þeim hætti
á hendi opinberlega yfirstjórn
landsins það sem eftir var hernáms
tímans, stofnaði lítill hópur sjálf
skipaðra manna „neðanjarðar“ rík
isstjóm „Danmarks Friihedsrád"
sem haifði forystu um baráttuna
gegn Þjóðverjum. Frelsisráðið
skipulagði stöðugt ffleiri og fleiri
leynilega ÆLokka andispyrnumanna.
í samvinnu við herforingja úr
danska faernum, sem hö'fðu ifarið
„neðanjarðar" voru byggðar upp
hersveitir, sem fengu vopn flugleið
is frá Bretlandi. Járnfarautirnar
um Jótland, sem höfðu sffellt
meiri hemaðarþýðmigu vegna
samfoands Þjóðverja milli Þýzka
lands og Noregs, urðu fyirir sí-
auknum árásum skemmdarverka
manna, en aðrir floifcbar skemmd-
arverkamanna sprengdu í lotft upp
verbsmiðjur, sem unnu á vegurn
Þjóðverja og fyrir þá.
Vegna mikilla últibreiðslu ólög-
legra folaða, tótest Frelsisráðinu
furðufljótt að vinna traust mikils
faluta þjóðarinnar og fylgdu faenni
í sfáiuknnm mæli að foaki slagwrða
sinna nrn virfka andstöðu gegn
Þjóðverjum. Allir meðliimir Frels-
isráðsins voru ónaifngreindir.
Þannig Ihafði Danmörk síðustu
ár Sfcríðsins tvœr rffeisstjómir báð
ar óvenjulegar, en sbanfeemi þeirra
foeggja gerðu sitt gagn. Og á saima
faátt og meiri faluti þjóðarinnar
faaifði, tfrarn að ágúsitmánttði 1943,
statt talsmerm, samstarfsstefnonn
ar, gaf meirilhlutinn nú eðlilega
Frelsisráðinu sífellt aukinn stuðn
ing.
Mislieppnuð hiyðjuverkastarfsemi
Ástandið í landinu faafði verið
furðu nólegt fyrstu stríðsárin fram
að samstanfsslitunum við Þjóð-
verja, en loteaspretfcnr hernámsins
var alger andstæða. Steemmdar-
verkastarfsemin olli Þjóðverjum,
miklu tjóni, og þeir reyndu að út-
iýma henni með faryðjuverk-
um. Þegar danska lögreglan neit
aði að taka þátt í foaráttunni gegn
skemmdarverkamönnunum, kom
Gestapo og aðrar þýzkar lögreglu
stofnanir til landsins. Dauðadóm
um var fullnægt í stórum mœli
eftir úrskurð þýzkra faerdómistóla.
Fjölmargir úr andspymufareytf-
ingunni voru fluttir í fangelsi
eða fainar illræmdu fangabúðir í
Þýzkalandi. HÓpum morðingja og
íkveikjubrjálæðinga var sleppt
lausum, svo að hægt væri með
íkiveikjum, morðum og öðrum
faryðjuvenkum að draga úr
skemmdarverkunum, það bar eteki
tilætlaðan árangur. Skemmdar-
verkastarfáemin varð stöðugt víð-
tækari og árangursríkari.
Það voru einkum tvö atvik síð-
asta ár hernámsins, sem vöktu at-
hygli utan landamœra Danmcrk-
ur. Dagana kringum 1. júlí 1944
urðu þýzkar ráðstafanir gegn íbú-
um Kaupmannafaafnar til þess, að
„þjóðarverkfallið“ hófst, þegar
íbúar milljónaborgarinnar mót-
mæltu aðgerðum Þjóðverja með
víðtækum vinnustöðvunum og
kröftugum mótmælagöngum.
Tveimur mánuðum síðar, í sept
ember 1944, leystu Þjóðverjar
upp lögregluna — þá stofnun, sem
'hafði það verkefni að tryggja frið
og öryggi í þjóðfélaginu við sér-
faverjar aðstæður. Að baki þessar-
ar einstæðu ráðstöfunar var ótt.i
þýzka hersins við, að þetta vel-
þjálfaða lið myndi, eins og átti
sar stað í París, styðja herlið Banda
manna, ef til innrásar kæmi.
„Frjálsir Danir“
Þegar lýst er sögu Daninerk-
ur á stríðsárunum, má ekki gleyma
þeirri aðstoð, sem danski kaup-
skipaflotinn veitti Bandamönn-
um. Mörg nútáma skip og mörg
þúsund sjómenn, sem voru ut-
an við yifirráðasvæði Þjóðverja 9.
apríl 1940 gengu í þjónustu Banda
manna, fyrst Frakka og Breta, en
síðan einnig Bandaríkjanna. í bar-
áttunni fyrir öruggum flutningi
vara yfir Atlantshafið sukku mörg
skip, og margir sjómenn féllu.
Andstætt því, sem gerðist í mörg
um öðrum evrópskum ríkjum, var
ekki stofnuð nein útlagastjóm
Danmerkur. Konungurinn og flest
allir stjórnmálamemiirnir héldu
stöðum sínum í heimalandinu. Aft
ur á móiti voru stoínaðar viðar veg
ar í iheiminum hreyfingar
„Frjálsra Dana“, sem studdu mál
stað Bandamanna. Margir dansk-
ir diplomatar, sérstaklega í höf-
uðborgum Vesturlanda, slitu smátt
og smátt samtoandi sínu við stjórn
ina í Kaupmannahöfn. Sérstaklega
þýðingarmikið var, að sendifaerr-
ann í Washington gerði á eigin
spýtur eamning við Bandaríkin þeg
ar í apríl 1941. Þessi samningur
veitti Bandamönnum réttindi í
fainu hernaðarlega þýðingarmikla
Grænlandi.
Á sama hábt og danska þjóð-
in slapp tiltölulega áfallalítið út
úr faemáiminu, slapp faún að mestu
við þjáningar á lokastigi styrjald
arinnar. Þýzka faerstjórnin hafði
foúið sig undir að veita mótspyrnu
til hins ýtrasta. Það kom þvi sem
ániægjuleg gleðílíðindi, er úfcvarps-
tilteynnmgin kom frá London að
tevöldi 4. maí 1945. Þessi útvarps-
fciRqynning skýrði frá því, að þýzkt
faerlið í Danmörku, Hollandi og
norðveisturhluta Þýzkalands hefði
gefizt upp tfyrir Montgomery mar-
skálfci. Næsitu vikurnar fóru Þjóð-
verjar af landi brott. Einungis litl
ar herdeiMir á eyjunni Bom-
faolm í Eystrasalti, sem Rússarair
átitu að hertaka, neituðu að gefast
upp. Þeir veittu því mótspyrnu en
faættu því, þegar Rússar gcrðu loift-
árásir á tvö þorp á eyjunni.
Uppgjörið og efnaliagslcg við-
reisn.
Við lok faernámsins hófu hinar
löglega stofnanir ríkisins að nýju
starfsemi sina. Sáðustu dagana fyr
ir uppgjöf Þjóðverja hafði náðst
samkomulag um myndun ráðuneyt
is, þar sem Andspyrnuhreyfingin
faaíði jafn marga fullitrúa og stjórn
málaflokkarnir, sem stjórnað
faötfðu samstarfsstefnunni árin
1940—1943. Þessi sameining teraft-
anna við lote hernámsins gerði
mögulegt, að uppgjörið við land-
ráðamenn stríðsáranna gekk fyrir
sig á þann hátt sem þrátt fyrir
viss-ar öfgar, var í stórum dráttum
þjóðinni til sæmdar. Þeir, sem
gerzt höfðu landráðamenn, eða
framið aðra grófa glæpi, svo sem
ósæmilega okurstarfsemi, urðu að
taka út refsingu fyrir það. Verstu
landráðamennimir, morðingj-
ar, og hryðjuverkamenn, voru
dæmdir til dauða, og var dórrii
þeim fullnægt í tæplega 50 til
tfellum.
„Frelsisráðuneytið" frá 5. mai
1945 hafði það verkefni, að undir
faúa þingkosningar, scm fóru frrm
í októfaer 1945, og sýndu trú fólks
ins á gömlu flokkunum. Því næst
var venjuleg þingbundin ríkis-
stjóm mynduð. Aðalverkefni
faennar var að stjórna efnahags-
legri endurreisn landsins eftir eyði
leggingu og truiflanir hernámsár-
anna. Þótt sjálfar stríðseyðileggmg
arnar væru tatemarkaðar voru all-
ar vörugeymslur tpmar, fram-
leiðslutæki borganna útslitin, af-
köst landbúnaðarins ífoúar og jarð
svæði minnkað að mun, kaupskipa
flotinn helmingi minni en fyrir
stríð og gjaldeyrissjóðurinn al-
gerlega tómur. Við þeitta bættíst,
að herinn hafði verið rændur öll-
um tækjum sínum, vópnum og öðr-
utn birgðum. Þá bættist oifan á
þetta sú byrði, að I4milljón þýzkra
flóttamanna hafði verið flutt til
Danmerkur síðustu mánuðina fyr-
ir stríðslokin frá þeim svæðum,
sem rússneski herinn hafði her-
numið. Að lokum skildu Þjóðverj-
arnir eftir skuld að upphæð 8
milljarðar danskar krónur, sem
þeir höfðu fengið úr danska þjóð-
bankanum, en hann hafði orðið að
le&gja til fjármagn til innkaupa
hernámsliðsins, byggingarfram
fcvæmda þess og ýmissa annarra
útgjalda.
Vegna Marshall-hjálparinnar og
dugnaðar þjóðarinnar, tókst þó
furðu fljótt að endurreisa efna-
hagslífið. Þegar árið 1947 fram-
leiddi iðnaðurinn meira en fyrir'
stríðið. Árið 1949 var kaupskipa-
ílotinn orðinn jafn stór og ihann
faafði verið áður, og við uppfaaf
ársins 1950 hafði landbúnaður-
inn einnig komizt yfir tjón striðs
áranna. Þess vegna gat Danmörk
að mestu tekið þátt í því etfna-
hagslega frjálsrœði, sem unnið var
að innan OEEIC, til jafns við aðr-
ar þátttökuþjóðir.
Nýr konungur og nýr ríkisarfi.
Kristján konungur X. fékk þá
ánægju að lifa stríðslokin, en í
apríl 1947 andaðist hann 77 ára
að aldri. í hans stað kom elzti
sonur hans, sem tók við krúnunni
og kallaðist Friðrik IX. Yngri
bnóðir hins nýja konungs var rík-
isarfi, þar sem konungurinn átti
engan son. Árið 1953 var þó ríkis-
arfalögunum breytt jafnframt því
sem ný stjórnarskrá var samþykkt.
Gamla tveggja deilda þingið vax
lagt niður og í stað þess kom einn
ar deildar þing. í stað þess að
einungis karlar höfðu áður rétt til
terúnunnar, var því nú svo breyft,
að kona gæti einnig erft ríkið. Þó
varð dóttir alltaf að víkja fyrir
syni. Er hin nýju ríkisarfa-
lög höfðu verið samþykkt, missti
bróðir konungs erfðaréttinn, en sá
róttur féll í staðinn í hendur elztu
dóttur Friðriks konungs og Ingi-
ríðar drottningar, Margrétu prins-
essu, sem þá var 13 ára gömul.
Frá hlutleysi til NATO-aðildar.
Hernámsárin voru einungis inn
skot hvað innanlandsstjérnmálum,
viðvíkur. 1945 voru það flokkarn-
ir frá því fyrir stríð, sem aftur
tóku við stjórn landsins og héldu
áfram umbótastarfi fyrirstríðsár-
anna. Aftur á móti leiddi reynsla
þjóðarinnar í stríðinu til breyttr-
ar afstöðu í utanríkismálum. Fyrir
1939 faafði það verið takmarkið að
vernda hlutleysið og halda sig
frá hernaðarbandalögum, en at-
burðirnir frá 9. apríl höfðu
sýnt, faveríju ófullnægjandi sú
lausn var. Vegna þeirrar þróunar,
sem átti sér stað í lok fimmta
tugs aldarinnar, gekk Danmörk
þess vegna í NATO.
Markaðsvandainál og norræn sam-
vinna.
Danmörk taldi að Danir gætu
ekki af eigin ramleik komið á fót
nægilega sterku varnarliði, og á
sama hátt sá þjóðin nauðsyn þess
að byggja efnahagslíf sitt á breið-
ari grundvelli en landamæri lands
ins veittu og tóku því þátt í stofn-
un EFTA (Frfverzlunarbandalag
Evrópu). Aðildin hefur verið til
góðs fyrir danskan iðnað, en þar
sem mörg þeirra ríkja, sem mynda
Elfnahagsbandalag Evrópu hafa
dregið mjög úr kaupum sínum á
dönskum landibúnaðarvörum, hef-
ur markaðsskiptingin í Evrópu
teomið mjög illa við danstet
etfnahagslíf. Tilraunimar til að sam
eina EFTA og EBE í einn stóran
markað á því hvergi ákafari fylgis
menn en í Danmörku.
Auk aðildar að NATO hefur
dönsk utanríkisstefna eftir stríðið
einnig byggzt á aðild að Samein-
uðu þjóðunum, en þó fyrst og
fremst á stöðugt nánara og þýð-
ingarmeira s.amstarfi við hin Norð
urlöndín; fjögur. Þetta samstarf,
sem nær til allra sviða þjóðlífs-
ins, og er í örum vexti, hefur sem
sína þýðingarmestu stofnun Norð
urlandaráð. Síðasti hápuntetur
þessa samstarfs var sameiginleg
afstaða í lokaþætti Kennedyvið-
ræðnanna svonofndu.
Iðubylting.
Á ýmsum sviðum er Danmörk
þessa áratugs, þrátt tfyrir samræmi
þróunarinnar, mjög ólík þjóðfélagi
fyrirstríðsáranma.Á engu sviði hafa
breytingarnar þó verið svo gagn-
gerar og víðtækar í afleiðing-
um sínum og í .atvinnulífinu. Jafn
vel eftir stríðið var landfoúnaður-
inn höfuðatvinnuvegurinn, en iðn
væðingin hefur verið svo geysileg,
einkum eftir ‘58 að talað hefur ver
ið um „aðra iðnfoyltingu landsins."
Þessi þróun kemur m.a. fram í
því, að útflutningur á framleiðslu
verksmiðjanna og annarra iðn-
fyrintækja er nú mun meiri að
verðmæti en útflutningur land-
búnaðaralfurða. Einteum vegna
þessa öra vaxtar iðnaðanvöruút-
flutningsins hafa atvinnugreinar
borga og foæja blómstrað og skap-
að grundvöll meiri aukningar vel-
megunar en nokkru sinni fyrr hef-
ur átt sér stað í Danmörku. Ein-
ungis útflutningur landibúnaðar-
ins og þar með tekjugeta og hlut-
deild í þjóðfélagsverðmœtun-
um hefur átt í erfiðleikum vegna
varnarstefnu erlendra rikja í land
búnaðarmálum.
Þróun innanlandsstjóramálanna.
Þótt á ýmsu hafi gengið, þá
faefur efnahagsástandið síðan
1945 verið miklu hagstæðara en
fyrir stníð, einnig áður en hin
mikla velmegunaraukning hófst
kringum árið 1960. Þett-a leiddi til
minnkandi þjóðfélagslegrar
spennu, sem aftur varð til þess,
að ágreiningsmál stjórnmálaflokk-
anna minnkuðu. Þannig hetfur t.d.
verið eining á breiðum grundvelli
um félagslegar og menningarleg
ar ráðstafanir í samræmi við nú-
fcíma velferðarstefnu. Já, jafnvel
varnarmálastefnan, sem grund-
vallast á NATO fékk brátt yfir-
gnæfandi stuðning í þjóðþinginu.
Öll eftirstríðsárin hefur Social-
demokratet — jatfnaðarmanna-
flokkurinn — verið langtum
stærsti flokkurinn. Þrátt fyrir með
alvegsstefnu sína heftrr flokkur-
inn þó aMrei náð að fá meiri-
faluta atkvæðanna, eða meirifaluta
í Þjóðþinginu. Samt sem áður
faefiur flokkurinn, vegna falutfalls
legrar stærðar sinnar verið við
völd flest eftirstriðaárin (1947 —
1950 og frá 1953) annaðhvort einn
eða í samsteypustjórnum með ein
um eða tveimur frjálslyndum flokk
um. Einungis með slíku samstarfi
tókst ríkisstjóminni á árunum
1957—1964 að hafa meirihluta í
þjóðþinginu. Öll hin etftirstríðs
árin hefur landinu verið stjóm-
að af minnifalutastjómum. Þetta
er einnig svo í dag, þótt Jafnaðar-
mannaflokknum og Vinstrisósíal
istaflokknum, Socialistisk Folke-
parti hafi í fyrsta sinn við þjóð-
þingskosningamar í nóvemiber
li966 tekizt að ná meirifaluta í
þjóðþinginu. Þessi fyrsti „sósialist
íski“ meirifaluti í sögu landsins
varð þó að geffast upp við tilraun-
ir til sameiginlegrar stjóraarmynd-
unar. Það var einkum varaarmála
stefnan, og þar með afstaðan til
NATO, sem reyndist ásteytingar-
steinn. Ráðuneyti Jafnaðanmanna
er því áfram við völd sem minni-
hlutastórn.
Pólitíska stjórnarandstaðan er
fyrst og fremst mynduð af
fhaldsflokki og frjálslyndum flokki
sem á árunum 1950—“53 mynduðu
samsteypustjóm. En þar sem þessi
stjórn hafði aðeins minnifaluta í
þjóðþinginu, varð hún einnig að
leita stuðnings hjá Iitlu frjáls-
lyndu flokkunum.
Þjóðin og konungsfjölskyladn.
Vegna breytts meirihluta í. þjóð
þinginu haustið 1966 hefst nýr og
spennandi kafli í dönskum stjórn
málum. Sú staðreynd, að „sósíal-
istísku" flokkamir hafa nú mögu-
leifca á að móta stefnuna, getur
ef til vill leitit til breytinga á mörg
um sviðum. í afstöðunni til kon-
ungsdæmisins skapar hinn nýi
meirihluti þó enga breytingu. Eft
ir það starf, sem Kristján konung
ur X. innti atf hendi é hernáms-
tlímunum, er staða bonungdæmis-
ins í Danmörku trygg og Friðrik
konungur, Ingiríður drottning og
dætur þeirra hafa með persónu-
legri hegðun sinni enn styrkt
stöðu konungdæmisins. f dag er
mjög ástúðlegf samiband milli kon
ungsfjölskyldunnar og dönsku
þjóðarinnar. Þetta kom vel
fram, er tilkynnt var um trúlofun
ríkisarfans síðastliðið haust og
faægt er að fullyrða, að það mun
koma enn krölftugar í ljós við farúð
kaup prinsessunnar og Henris
greifa í dag.