Alþýðublaðið - 15.11.1986, Blaðsíða 12

12
Björn Friöfinnsson:
Laugardagur 15. nóvember 1986
Neyöarhjálp
og
þróunarsamvinna
„Viö höfum skyldu til þess að gæta bróöurokkarum
leiö og viö erum sannanlega meö því að gæta eigin
hagsmuna.“
Á þriðjudag hélt Brú, fé-
lag áhugamanna um mál-
efni þróunarlanda fund,
þar sem fjallað var um
efnið „Island í samfélagi
ríkra þjóða og fátœkra“.
— Á þessum fundi flutti
Steingrímur Hermanns-
son, forsœtisráðherra, er-
indi, sem hann nefndi:
„Hver getur hlutur ís-
lands orðið í samfélagi
þjóðanna“ Björn Frið-
finnsson, stjórnarmaður í
Rauða krossi Islands og
Þróunarsamvinnustofnun
Islands, fjallaði um efn-
ið: „Neyðarhjálp og þró-
unarsamvinna, og Gunn-
ar G. Schram, alþingis-
maður svaraði spurning-
unni: „Er pólitískur vilji
fyrir því að framfylgja
samþykktum Sameinuðu
þjóðanna og Alþingis um
framlög til þróunar-
landa?“ Síðan svöruðu
nokkrir íslendingar, sem
starfað hafa að þróunar-
hjálp erlendis, spurning-
unni: },Hvernig er að
vera Islendingur í starfi í
þróunarlandi?“
Þessi fundur var vel
sóttur og þótti takast vel.
Erindi Björns Friðfinns-
sonar vakti athygli og
hefur Alþýðublaðið feng-
ið leyfi Björns til að birta
það í heild:
Árið 1796 eða fyrir 190 árum
birtist í fyrsta sinn á prenti ritgerð
eftir þáverandi biskup í Skálholti,
Hannes Finnsson, en ritgerðin
fjallaði um mannfækkun af hall-
ærum á íslandi. Tilgangur bisk-
upsins með samningu þessa merka
ritverks kemur skýrt fram i upp-
hafi þess. Hann vill stappa stálinu
í landa sína eftir hörmungar und-
angenginna ára eða eins og hann
segir í 2. gr. ritgerðarinnar til að
minnka víl hjá þeim, sem meina,
að aldreigi hafi í fyrndinni verið
svo harðt, sem í þeirra tíð, eður
að þessara tíða harðindi séu svo
stór, að landið geti aldrei komizt
aptur til batnaðar.
Hannes biskup segir í ritinu
m.a. að „þó ísland sé hallæra-
samt, þá er það samt eigi óbyggj-
andi, þau góðu árin eru miklu
fleiri en þau hörðu, lík og þó á
vorri tíð hafi áfallið stórharðindi,
þá hafa forfeður vorir, hvörja oss ,
er svo tamt að prísa miklu sælli
en vér erum, haft aungu minni né
færri harðæri að reyna, hefur
landið þó þess á milli optast náð
sér aptur, fæðt sín börn og fram-
leidt margan merkismann.
Ég rifja þetta upp hér til þess
að minna á, að á dögum Hannes-
ar biskups var ísland vanþróað
landsvæði og hér bjó þjóð í neyð.
Hér stunduðu menn landbúnað
með verkmenningu járnaldar-
manna, sjávarútvegur var rekinn
við frumstæð kjör, heilbrigðis-
þjónusta var nær engin og verzl-
unarkjör landsmanna voru
ákvörðuð af erlendum verzlunar-
þjónum, sem fyrst og fremst áttu
skyldum að gegna við erlent verzl-
unarfyrirtæki, sem hafði einokun
á íslandsverzlun. Innfluttar vörur
hækkuðu því sífellt í verði meðan
verð á innlendum afurðum stóð í
stað eða féll. Styrjaldir komu oft í
veg fyrir siglingar til landsins og
varð af þeim sökum vöruskortur á
verzlunarstöðum. Á íslandi stóð
úrelt löggjöf einnig í vegi fyrir þétt-
býlismyndun, sem orðið hafði
kveikja framfara í öðrum löndum.
ísland var því dæmigert vanþró-
að land í skilningi okkar nútíma-
manna.
Hér ríkti neyðarástand
En hér ríkti líka neyðarástand.
Átjánda öldin var íslendingum
mjög þung í skauti. Harðindi af
völdum kulda og fiskleysis gengu
yfir. Þúsundir manna létust úr
bólusótt og öðrum farsóttum og
síðast en ekki síst minnast menn
móðuharðindanna af völdum eld-
gossins mikla á Síðuafrétti 1783.
Þjóðinni fækkaði og voru sumir
málsmetandi menn farnir að ör-
vænta um framtíð hennar.
íslendingar stóðu ekki einir í
þessu ástandi. ísland var eitt af
landsvæðum hins viþlenda danska
ríkis og þótt margt megi segja um
samskipti annarra þegna þess og ís-
lendinga, þá rann mönnum blóðið
til skyldunnar og hingað barst
hjálp, sem var rausnarleg miðað við
aðstæður þess tíma.
I fyrsta lagi var um að ræða neyð-
arhjálp. Efnt var til söfnunar í
Danaveldi og safnaðist talsvert fé.
Fyrir hluta þess var keypt korn, sem
sent var til landsins í því skyni að
forða frekari hungursneið en af-
gangur söfnunarfjárins var sendur
hingað til lands í reiðufé. Af því var
t.d. fjárhæð sú, sem Jón Stein-
grímsson eldklerkur notaði til þess
að festa kaup á selveiðinót, sem
varð til þess að bjarga lífi fjölda
Skaftfellinga. Af þessu urðu nokk-
ur eftirmál eins og rakið er í ævi-
sögu sr. Jóns.
En stjórnvöldum á íslandi og i
Kaupmannahöfn var ljóst að eitt-
hvað fleira varð til að koma. Hér
var þörf á aðgerðum til þess að þróa
atvinnulíf á Islandi og bæta ástand
þjóðarinnar, þannig að hún stæði
jafnfætis öðrum þjóðum Dana-
veldis.
Að undangengnum atburðum, sem
hér verða ekki raktir, var því gefin
út konungleg auglýsing hinn 18. ág-
úst 1786, sem við minnumst einkum
vegna þess að með henni var einok-
unarverzlunin afnumin, stofnaðir
voru 6 kaupstaðir hér á landi og
ákveðnar ýmsar aðgerðir í því skyni
að koma fótunum undir íslendinga.
Þótt enn yrði þjóðin og ríkið fyr-
ir ýmsum áföllum á næstu áratug-
um, sem töfðu fyrir framförum, er
ljóst að þessar aðgerðir áttu veru-
legan þátt í því að íslendingar réttu
um síðir úr kútnum. Þótt við vær-
um í raun þróunarland fram á þessa
öld erum við nú í hópi þeirra þjóða,
sem búa við bezt lífskjör á plánet-
unni. Þó búum við í harðbýlu landi
þar sem afkoma þjóðarinnar er við-
kvæm fyrir ýmsum sveiflum í nátt-
úrunnar ríki og hin skráða saga
okkar ber vitni um þrotlausa bar-
áttu forfeðranna við harðindi af
völdum veðurfars eða hreyfinga
jarðskorpunnar.
Svo skall ólánið yfir
Pláneta okkar, jörðin, er mis-
jafnlega fallin til búsetu og víða býr
fólk þar á mörkum hins byggilega.
Svo er um fólk, sem býr á jörðum
mikilla þurrkasvæða eða nærri slóð
mikilla úrkomuveðra. Svo er um
fólk, sem býr í hálendi, þar sem
svalviðrið gnýr. Svo er líka um fólk,
sem ekki fær að lifa lífi sínu í friði
fyrir styrjöldum. Vissulega koma
tímar, þar sem þarna er alla jafna
lífvænlegt um að litast. Á löngum
tímabilum, áratugum, heilum
mannsöldum og jafnvel heilum öld-
um lifði fólk lífi sínu, sér og eftir-
komendum til nytja. Það ræktaði
jörðina og gætti búsmala og hafði
tíma til þess að gleðjast ríkulega
með fjölskyldu sinni og nágrönnum
við hátíðleg tækifæri.
Mannlífið blómgaðist, akrar og
kvikfénaður gáfu ríkulega af sér og
fiskur og veiðidýr veittu gnægð
góðrar fæðu. En svo skall ólánið yf-
ir, Veðurfar versnaði, úrkoma brást
eða flóð gengu yfir, veiðiskapur
lagðist af. Atvinnulífið riðaði til
falls og hungur svarf að. Hvernig
skyldi nú bregðast við?
Áttu menn að leita grænni
lendna annars staðar meðan þrek
entist? Áttu menn að reyna að
þreyja þorrann og góuna og reyna
að klóra í bakkann með því að
skrapa næringu og eldsneyti af ör-
dauða landi? Eða áttu menn að
bíða dauða síns með stillingu,
magnleysi og vonleysi hins lang-
soltna manns?
Andspænis þessum kostum hafa
jarðarbúar oftsinnis staðið og
standa enn.
Það eykur á vandann hjá þeim
þjóðum, sem nú þurfa að velja á
milli slíkra kosta, að fólksfjölgun
vanþróaðra samfélaga er nú örari
en nokkru sinni fyrr. Jarðarbúar
eru tvisvar sinnum fleiri en þeir
voru fyrir hálfri öld og stutt er í að
þeir verði þrisvar sinnum fleiri.
Talsvert af aukningu jarðarbúa
verður á þeim landssvæðum, sem
eru á mörkum hins byggilega. Hin
öra fólksfjölgun getur breytt gnægð
í skort á skömmum tíma og upp á
miklu minna er að hlaupa, þegar
sveifiur í náttúrufari valda fram-
leiðsluminnkun.
En kemur okkur þetta eitthvað
við? Ekki eigum við við offjölgun
fólks að etja og við tökum ekki á
okkur ábyrgð á ástandi mála í ný-
frjálsum ríkjum Afríku eða á styrj-
aldarhrjáðum landsvæðum Asíu.
Getum við ekki einangrað okkur
frá vandamálum annarra íbúa plán-
etunnar og búið einir að okkar? Ég
hygg að margir íslendingar telji, að
við eigum ekki að skipta okkur af
þessum vandamálum. Þar er um
vanþekkingu og skilningsskort að
ræða.
Ég ætla hér ekki að flytja langt
mál um samhengi okkar velferðar
við lífskjör annarra jarðarbúa, en
staðreyndin er sú, að við erum öll
farþegar á sama geimfari, geimfar-
inu Jörð, og enginn farþegi getur
leitt hjá sér örbirgð annarra. Þar
gildir einu hvort framangreindum
spurningum er svarað út frá hag-
fræðilegum, stjórnmálalegum, trú-
fræðilegum eða siðfræðilegum
grundvelli.
Neyðarhjálp og þróunarsam-
vinna eru samtvinnuð. Neyðarhjálp
er skammtímalausn, þróunarsam-
vinna er Iangtímalausn. Neyðar-
hjálp án þróunarsamvinnu leysir í
mörgum tilvikum ekki þann grund-
vallarvanda, sem við er að etja og
sem leiðir til upplausnar viðkom-
andi samfélags. Þróunarsamvinna
verður til lítils, ef þeir sem njóta
eiga góðs af henni eru svo langt
leiddir af hungri og sjúkdómum, að
þeir geta ekki orðið aðilar að sam-
vinnunni.
Sleggjudómar
Stundum heyrast sleggjudómar
um neyðarhjálp. Menn segja að hún
skapi ný vandamál og framlengi að-
eins vanda, sem engin lausn sé á.
Slíkt er mikil einföldun á stað-
reyndum. Vissulega getur neyðar-
hjálp skapað vandamál, ef hún er
veitt án þess að sníða hana að að-
stæðum. Gjafakorn getur valdið
verðfalli á venjulegri matvælafram-
leiðslu viðkomandi svæðis og
hjálpargögn geta auðveldlega lent á
svarta markaðnum fyrir tilstuðlan
óprúttinna manna. En hjálpar-
stofnanir hafa yfirleitt lært að var-
ast þessar gryfjur og þær sam-
tvinna jafnan neyðar- og þróunar-
hjálp.
Eftir að fyrsta stigi neyðarhjálpar
er lokið, tekur þróunarstarfið við.
Matvælaaðstoðin er notuð til þess
að greiða fólki fyrir að búa í haginn
fyrir framtíð sína, t.d. þess að gera
áveitur eða flóðgarða, til þess að
gróðursetja plöntur eða byggja var-
anleg hýbýli og samfélagsstofnanir.
Gjafakorn er selt til ágóða fyrir op-
inbera sjóði til þess að unnt sé að
reka skóla eða heilbrigðisstofnanir.
Þetta á ferðamaður stundum erfitt
með að skilja eins og t.d. íslenzki
pilturinn, sem ritaði greinar frá
Grænhöfðaeyjum á síðasta ári.
Fyrir um það bil 15 árum síðan urðu
flóð í Bangladesh hundruðum þús-
unda að fjörtjóni, en þá reið flóð-
alda í kjölfar fellibyls yfir óshólma
við ströndina. Rauði krossinn fékk
það verkefni að útdeila matvæla-
gjöfum á þessu svæði og eftir’ að
mestu höfmungarnar voru afstaðn-
ar voru matvælin notuð til að
greiða verkafólki fyrir gerð sér-
stakra jarðvegshóla á láglendinu.
Upp á hólunum var komið fyrir
viðvörunarlúðri og húsi með neyð-
arbirgðum matvæla til nota, næst
þegar flóðbylgja gengi yfir. Þessir
hólar hafa þegar bjargað miklum
fjölda mannslífa og grafirnar sem
urðu til við það að jarðvegur var
numinn til gerðar hólanna, eru nú
orðnar að tjörnum, þar sem íbúarn-
ir rækta kínverskan vatnafisk til
matar í stórum stíl.
Neyðarhjálp getur þannig orðið
upphafið að þróunarsamvinnu, en
hún er aftur upphafið að varanlegri
lausn á vandamálum þróunarríkj-
anna.
En í sumum tilvikum er neyðar-
hjálp um skamman tíma nægileg.
Vandinn líður hjá og það sem verð-
mætast er — fólkið — hefur lifað af
og er reiðubúið að hefja uppbygg-
ingarstarfið.
Sem dæmi um það má nefna að-
stoðina við Ibo-fólkið í borgarstyrj-
öldinni í Nígeríu fyrir hálfum öðr-
um áratug, en þar lögðu Islending-
ar m.a. talsvert að mörkum. Ibo-
arnir lifðu af hörmungar styrjald-
arinnar mcð aðstoð neyðarhjálpar-
innar, en nú eru þeir á ný orðnir í
fararbroddi í menningu og atvinnu-
lífi í ríki sínu. Og ekki sakar að geta
þess að þeir hafa á síðustu árum
verið mikilvægir kaupendur ís-
lenzkrar skreiðar og þar með sann-
að mikilvægi þess fyrir efnahag
okkar, að þjóðir þriðja heimsins nái
sér efnahagslega á skrið.
Ekki staðið við ályktun
Alþingis
íslenskar hjálparstofnanir hafa lagt
talsvert fé fram til þróunarhjálpar,
en meiru munar um framlög ís-
lenzka ríkisins til þróunarsam-
vinnu. Þróunarsamvinnan var í
upphafi á vegum stjórnarnefndar,
sem nefndist „Aðstoð Islands við
þróunarlöndin", en með lögum frá
árinu 1981 var sett á fót stofnun,
sem nefnist Þróunarsamvinnu-
stofnun íslands og á hún að hafa yf-
irstjórn aðgerða á sviði þróunar-
samvinnu við þróunarlöndin eins
og nánar er tilgreint í lögunum.
Jafnframt hefur Alþingi ályktað
vorið 1985, að stefnt skuli að því, að
fjárveitingar íslendinga til þróun-
arsamvinnu nái því marki að nema
0,7% af þjóðarframleiðslu með
reglubundinni aukningu framlaga
næstu sjö árin, eins og stendur í
ályktuninni. Ætlast er til að það
sem á vantar í 1% af þjóðartekjum
eða 0,3% af þjóðarframieiðslu
komi frá hjálparstofnunum svo sem
Rauða krossi íslands, Hjálpar-
stofnun kirkjunnar og fleiri aðil-
um.