Alþýðublaðið - 17.01.1991, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 17. janúar 1991
5
„Þegar allt kemur til alls er kannski hin órökrétta hugsun sem á sér stað í mannsheilanum ekki tákn um neins konar rökleysu heldur æðri tegund af rökhugsun," segir Bjarni
Þorsteinsson m.a. i grein sinni um tauganet, rökhugsun og fordóma.
Fordómar og tauganet
Rökræn hugsun telst til gæfusamlegra dyggða og
er hornsteinn skynsamlegra ákvarðanna. En er það
rökræn hugsun sem liggur að baki öllum þeim
ákvörðunum sem við tökum i hinu daglega lifi? Get-
ur verið að flestar ákvarðanir okkar séu byggðar á
einhverju öðru en rökhugsun?
Götótt gervigreind
Undanfarna aratugi hafa rann-
sóknir á gervigreind verið byggð-
ar á þeirri skoðun að það sé fyrir
tilstilli rökhugsunar að við tökum
ákvarðanir. Tölvufræðingar, verk-
fræðingar og sálfræðingar hafa
því reynt að hanna kerfi sem
vinna rökrétt; ef A gildir þá gildir
líka B og C. í upphafi ríkti mikil
bjartsýni meðal vísindamanna um
möguleika gervigreindar og sem
dæmi má nefna að bandaríski
tölvufræðingurinn Herbert Simon
lýsti því yfir árið 1965 að eftir 20
ár gætu tölvur unnið öll þau störf
sem menn vinna. Smám saman
dofnaði bjartsýnin og uppskeran
eftir allar rannsóknirnar reyndist
vera ansi mögur. Þau kerfi sem
hafa sýnt góðan árangur hafa ver-
ið hönnuð til að leysa verkefni þar
sem mjög ákveðnar og ófrávíkjan-
legar reglur gilda, eins og t.d. í
skák. Flest önnur kerfi hafa verið
meira eða minna óhæf til að vinna
þau störf sem þeim hafa verið ætl-
uð. En það táknar samt ekki að
vísindin hafi gefist upp fyrir hin-
um erfiða raunveruleika.
Bankastarfsmqdurinn
Linda
Undanfarin ár hafa átt sér staö
rannsóknir á svokölluðum tauga-
netum. í stað þess að mata tölvu-
kerfin á rökrænum reglum eins og
áður tíðkaðist, hafa þeir sem fást
við tauganet reynt að hanna kerfi
sem starfa á svipaðan hátt og
mannsheilinn. Hvort sem okkur
líkar betur eða verr þá er ansi
margt sem bendir til að við hugs-
um órökrétt. Bandarísku sálfræð-
ingarnir Amos Tversky og Daniel
Kahneman benda á dæmið um
Lindu til skýringar á órökréttri
hugsun. Linda er 31 árs, greind og
á auðvelt með að tjá sig. Hún
stundaði heimspekinám á há-
skólastigi og var samhliða því
mjög virk í baráttu gegn kynþátta-
misrétti og tók þátt í mótmælum
gegn kjarnorku. Hvor þessara
tveggja fullyrðinga um Lindu er
líklegri til að vera rétt:
(a) Linda er bankastarfsmaður.
(b) Linda er bankastarfsmaður
og virk í kvennabaráttunni.
Flestir þeirra sem sálfræðing-
arnir lögðu þessa spurningu fyrir
töldu (b) mun líklegri fullyrðingu,
og bentu á að fortíð Lindu benti til
þess. í raun réttri er (a) líklegri en
(b). Það er líklegra að ákveðinn at-
burður gerist en að sami atburður
auk annars eigi sér stað; sé teningi
kastað er t.d. líklegra að sexa komi
upp en að bæði sexa og tvistur
komi upp sé tveimur teningum
kastað.
Nauösynlegir fordómar
Astæðuna fyrir því að flestir
velja ranga fullyrðingu í dæminu
um Lindu telur bandaríski vísinda-
maðurinn Jeremy Campbell vera
að við byggjum ekki mat okkar á
reglum rökfræðinnar. Til að geta
þrifist í þeim raunveruleika sem sí-
fellt herjar á skynjanir okkar hefur
heilinn skipulagt þá þekkingu sem
við búum yfir, þannig að fyrirbæri
og eiginleikar sem yfirleitt heyra
saman mynda hópa af þekkingar-
molum. Þegar við skynjum ný fyr-
irbæri reynum við að fá þau til að
falla inn í það kerfi sem heilinn
hefur komið sér upp. Mjög margir
skynja kvenréttindakonur sem fé-
lagslega meðvitaðar og óhræddar
við að tjá sig. Þar sem lýsingin á
Lindu fellur mjög vel að þeirri
mynd ákveða flestir að fullyrðing
(b) sé líklegri en (a). Það er m.ö.o.
ekki rökhugsun sem stjórnar
ákvörðuninni heldur einfaldlega
fordómar.
Þó svo fordómar séu yfirleitt
taldir af hinu illa telur Campbell
þá vera nauðsynlega. Án þeirra
gætum við einfaldlega ekki hugs-
að. Fordómar, sem í sjálfu sér eru
samansafn af allri okkar reynslu,
eru auk þess mjög hagkvæmt fyr-
irbæri. Þeir spara okkur tíma og
orku, þannig að við losnum við að
skoða ýmis smáatriði við hvert
fyrirbæri eða hvern atburð sem
við skynjum. En hvað hefur gervi-
greind og tauganet að gera með
fordóma? Svarið er einfalt: tauga-
net eru full af fordómum.
Taugane* tfull gf__________
fordómum___________________
Mannsheilinn inniheldur um
100 milljarða af taugafrumum sem
eru innbyrðis tengdar og mynda
þannig net af taugafrumum. Hver
taugafruma er tengd 1.000—
10.000 öðrum taugafrumum. Það
er í þessu flókna tauganeti sem
hugsanir okkar fara fram. Tauga-
netin sem gervigreindarmenn
hafa undanfarin ár verið að byggja
upp og rannsaka eru grundvölluð
á hundruðum eða þúsundum af
reiknieiningum, sem eru innbyrð-
is tengdar líkt og taugafrumur
heilans. i stað þess að forrita kerfi
með formúlum og rökfærðilega
réttri þekkingu eins og tíðkast hef-
ur um eldri kerfi, er tauganetið
fóðrað með aragrúa af spurning-
um og réttum svörum. Þegar búið
er að þjálfa tauganetið eins og
spurninga- og svarafóðrunin er
kölluð, getur tauganetið svarað
spurningum sem það hefur ekki
verið kynnt fyrir áður. Tauganetið
hefur við þjálfunina öðlast reynslu
sem það byggir vinnslu sína á.
Dönsku eðlisfræðingarnir Soren
Brunak og Benny Lautrup hafa
stundað viðamiklar rannsóknir á
tauganetum og hafa í tilrauna-
skyni hannað tauganet sem þjálf-
að hefur verið til að skipta orðum
milli lína. 1 stað þess að forrita
ýmsar málfræðireglur um orð-
skiptingu var tauganetið þjálfað
með því að fóðra það með upplýs-
ingum hvernig skipta megi yfir
17.000 orðum milli lína. Að lok-
inni þjálfuninni var tauganetið
beðið um að skipta á milli lína orð-
um sem það hafði aldrei verið
kynnt fyrir og reyndist skiptingin
rétt í 98,6% tiifellanna.
Ef tauganet eru ekki nægilega
vel þjálfuð fyrir ákveðin verkefni
gefa þau röng svör sem byggjast á
þeim fordómum sem þau hafa
skapað sér. Ef tauganet sem t.d.
hefur verið þjálfað til að þekkja
ýhmis form og aðallega verið fóðr-
að með hyrndum formum, t.d. frá
þríhyrningum til átthyrninga, er
kynnt fyrir tíhyrningi myndi það
skilgreina tíhyrninginn sem átt-
hyrning. Á sama hátt myndi
tauganet sem aðallega hefur verið
fóðrað með mjúkum formum skil-
greina tíhyrninginn sem hring.
Tauganetið virðist „horfa" fram
hjá þeim iitla mun sem annars
vegar er á átthyrningi og tíhyrn-
ingi og hins vegar á tíhyrningi og
hring.
ffiiri tegund________________
rökhugsunar__________________
Ef litið er aftur til dæmisins um
Lindu virðist í grundvallaratriðum
margt líkt með fordómum þeirra
sem völdu ranga fullyrðingu sem
þá líklegri um Lindu og fordómum
tauganetsins sem telur tíhyrning
hring; í báum tilfellum byggjast
lausnirnar á fyrirfram skapaðri
mynd sem viðfangsefnið er borið
saman við. Ef stórir hlutar við-
fangsefnisins líkjast ákveðinni
frummynd er dómurinn felldur og
viðfangsefnið skilgreint sem hið
sama og hin fyrirfram skapaða
mynd. Það er því ekki nóg með að
okkar fullkomnu heilar séu fullir
af fordómum, heldur sköpum við
okkur einnig verkfæri sem við
fyllum af fordómum til að það skili
sem bestum árangri. En þegar allt
kemur til alls er kannski hin órök-
rétta hugsun sem á sér stað í
mannsheilanum ekki tákn um
neins konar rökleysu heldur æðri
tegund af rökhugsun, þar sem
hinn flókni mannsheili notar
ógrynni af upplýsingum frá hinum
flókna og margbreytilega veru-
leika.
Bjarni Þorsleinsson
skrifar