Alþýðublaðið - 22.06.1993, Side 6

6
Þriðjudagur 22. júní 1993
Hver erpólitískur arfur Vilmundar Gylfasonar og hvaða áhrifhafa hugmyndir hans nú? Alþýðublaðið leitaði svaraði hjá Hannesi
H. Gissurarsyni, Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, Karli Th. Birgissyni, Merði Ámasyni og Óskari Guðmundssyni.
Hugmyndimar lifa
- en arfurínn hefur ekki raungerst nema að nokkru
leyti, segir Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
„Mér tlnnst alls ekki einfalt
mál að gera upp pólitískan arf
Vilmundar Gylfasonar. Það er
líka að ýmsu leyti erfitt að gera
greina á milli áhrifa hans og
Kvennalistans sem kom fram á
svipuðum tíma og Bandalag
jafnaðarmanna. Hvorttveggja
var andóf gegn flokkakcriinu,
og fól í sér kröfu um uppstokk-
un og endurmat. I mínum huga
renna ýmsar hugmyndir þess-
ara hreyfinga svolítið saman.
En sú uppstokkun sem krafist
var hefur ekki orðið. Flokkakerfið
virðist hnýtt svo öflugum hnútum
að eitthvað mikið þarf að breytast
til þess að þeir losni, og það hlýtur
að vera umhugsunarefni eftir tíu
ára baráttu.
Ur pólitík Vilmundar minnist
ég helst baráttu hans fyrir nýju
siðgæði. Menn hafa hinsvegar til-
hneigingu til þess að snúa út úr
eða rangtúlka það sem hann kall-
aði „Iöglegt en siðlaust": Nú nota
menn það jafnvel til þess að út-
skýra eitthvað eða afsaka; þegar
ráðamenn em ásakaðir um sið-
leysi þá afsaka þeir sig með því að
þeir hafi ekki brotið neitt af sér.
Hugmyndir Vilmundar um full-
kominn aðskilnað löggjafarvalds
og framkvæmdavalds eiga að
mfnu mati meiri hljómgrunn nú en
fyrir tíu árum, þótt deila megi um
útfærslur hans á því máli.
Vilmundur vildi bijóta upp
verkalýðshreyfinguna og taka upp
vinnustaðasamninga. Að mörgu
„Menn hafa tilhneigingu til þess að
snúa út úr eða rangtúlka það sem
Vilmundur kallaði „löglegt en sið-
Iaust“ - séu ráðamenn ásakaðir um
siðleysi, þá afsaka þcir sig með því
að þeir hafi ekki brotiö neitt af sér.“
leyti er það skynsamleg hugmynd,
en í þessum efnum hefur þróunin í
raun verið í gagnstæða átt: með
stóm samflotunum hefur samn-
ingsréttur í raun verið afnuminn
að hluta.
Hugmyndir Vilmundar lifa en
arfur hans hefur ekki raungerst
nema að nokkm leyti. En það er
merkilegt hversu oft er vitnað til
Vilmundar, í ljósi þess að tíu ár
em liðin og hvað hann var ungur
þegar hann dó.“
HJ.
Hestir eigna sér hugmyndir hans
- en merki arfleifðar Vilmundar sjást ekki í íslensku þjóðfélagi
segir Karl Th. Birgisson ritstjóri Pressunnar
Þótt nú vilji flestir gera að sín-
um hugmyndir Vilmundar em
nánast engin merki arfleifðar hans
í íslensku þjóðfélagi. Örstutt yfir-
ferð:
Pólitísk úthlutun á lánsfé. Þeir
sem héldu að þar hefði eitthvað
breyst fengu væntanlega áminn-
ingu í fiskeldi og loðdýrarækt.
Yfirlýst andstaða sitjandi ríkis-
stjómar við þennan praxís virðist
eiga sterkari rætur í hugrekki for-
sætisráðherra en sinnisbreytingu
alþingismanna.
Fær Alþingi að sinna því
hlutverki sínu að hafa eftirlit
með framkvæmdavaldinu? Nei.
Það var kallað pólitískar persónu-
ofsóknir þegar reynt var síðast
fyrir fáum vikum og þingið er enn
reglulega meðhöndlað eins og
tuska í höndum framkvæmda-
valdsins.
Aðskilnaður valdþáttanna?
Það þurfti ofanígjöf frá útlenskum
dómstól til að aðskilja dóms- og
framkvæmdavaldið. Alþingis-
menn em enn úti um allt í ráðum
og nefndum framkvæmdavalds-
ins, að úthluta peningum og greið-
um.
Er meira samhcngi á milli
niðurstöðu kosninga og þess
hvaða ríkisstjórn er mynduð?
Nei. Þá hefði til dæmis Þorsteinn
Pálsson aldrei orðið forsætisráð-
herra eftir stórtap Sjálfstæðis-
flokksins í kosningum 1987. Is-
lendingar fá nefnilega ekki enn að
kjósa sér landstjóm.
Onýt og miðstýrð verkalýðs-
hreyfing? Hugmyndir um vinnu-
staðasamninga er dauð, það er
jafn erfitt og áður að skipta um
forystu í verkalýðsfélögum og
verkalýðsrekendur em enn upp-
teknari af eigin hagsmunum en
umbjóðenda sinna.
Úrelt flokkakerfi er jafn líf-
seig og áður, þótt sjaldan hafi
verið augljósara að nákvæm-
lega engar skynsamlegar for-
sendur eru til fyrir tilveru þess.
Kvennalistinn hefur engu
breytt um það.
Er Alþýðuflokkurinn merkis-
beri umbóta og sanngjarnra
leikreglna í stjórnsýslu? Fráleitt.
Subbuskapurinn fer að nálgast
það sem verst var á Viðreisnarár-
unum.
Er virkt lýðræði í þessum
gamla flokki Vilmundar? Aftur
fráleitt. Það er hending ef prófkjör
em viðhöfð og pýramídaskipulag-
ið lifir gullöld sfna. Alþýðubanda-
lagið hefur hinsvegar tekið upp
beint kjör formanns. Breytingar á
fjölmiðlum með rismeiri frétta-
mennsku má rekja til Vimma, en
líka til upplýstari fréttamanna og
samkeppni. Þó ritskoðar kerfið
enn; ekki em nema nokkrar vikur
síðan pólitískir fulltrúar í útvarps-
ráði ákváðu að banna sjónvarps-
þátt. Alþingi og dómstólar þrengja
Ííka að ritfrelsinu. Og ekki heyrist
múkk frá Blaðamannafélagi ís-
lands, sem Vilmundur kallaði
dmslu valdsins, en sem ætti með
réttu að vera í heilagri krossferð
fyrir tjáningarffelsi í landinu.
Og það sem kannski er verst:
anarkisminn - sá gleymdi arm-
ur sósíalismans - bíður á hverj-
um degi ósigur fyrir stjórnlyndi
og kerfishugsun við lítil and-
mæli. Það er stærsti dómurinn
um örlög hugmynda Vilmundar
Gylfasonar.
„Vilmundur var bæði andófsmaður
og íhaldsmaður“
- segir Hannes Hólmsteinn Gissurarson lektor
Geir Hallgrímsson og Vilmundur Gylfason í afmæli Hannesar, 19. febrúar 1983.
„Ég dáðist mest að hugrekkinu, sem var snar þáttur í fari hans,“ segir Hanncs
um Vilmund.
„Vilmundur Gylfason var
sterkur og sérstæður persónu-
leiki, margbrotinn og samsettur.
Hann var í senn harðfylginn og
viðkvæmur, frjálslyndur og
stjórnlyndur, andófsmaður og
íhaldsmaður. Hann var vísu skil-
getið afkvæmi kerfisins, sonur
Gylfa Þ. Gíslasonar, sem hafði
verið menntamálaráðherra í sex-
tán ár óslitið, tengdasonur
Bjarna Benediktssonar, sem
hafði verið forsætisráðherra í sjö
ár og ráðherra 1947 til 1970 með
tveggja og hálfs árs hléi. Vil-
mundur talaði jafnan um þessa
tvo menn af hlýju og virðingu.
Um leið var Vilmundur upp-
reisnarmaður; hann sagði kerf-
inu hiklaust og óttalaust stríð á
hendur. Sjálfur dáðist ég mest að
hugrekkinu, sem var snar þáttur
í fari hans.
I stjórnmálaskoðunum Vilmund-
ar bjuggu svipaðar mótsagnir og
sjálfum persónuleikanum. Þar vott-
aði fyrir nýjum Hriflu- Jónasi, refs-
ingasömum vandlætara af félags-
hyggjuætt, sem vildi „hreinsa til“ í
kerfinu og skeytti þá lítt um tiifinn-
ingar fólks og eðlilegar leikreglur,
skráðar og óskráðar. Vilmundur sá
ekki ætíð, ffemur en Hrifiu-Jónas á
móti honum, að aðalatriðið er ekki
að hengja spillta menn í hæsta
gálga, heldur að koma með hygg-
indum málum svo fyrir að spilling
borgi sig ekki, - að menn vinni að
almannahag um leið og þeir vinna
að eigin hag. Besta ráðið til að út-
rýma smygli er til dæmis að fella
niður tolla á innfluttar vörur; besta
ráðið til að minnka heimabrugg er
að leyfa frjálsa verðmyndun áfeng-
is; besta ráðið gegn atkvæðakaup-
um er að minnka fjárráð stjóm-
málamanna með skattalækkunum,
svo þeir hafi ekki fé aflögu til at-
kvæðakaupa.
Um leið bjó vissulega frjálslynd-
ur stjómmálamaður í Vilmundi
Gylfasyni. Stundum afklæddist
hann hinum svarta kufli vandlætar-
ans með refsivöndinn og bjóst þess
í stað hvítum serk alþýðuforingj-
ans. Vilmundur gerði sér til dæmis
grein fyrir því að með neikvæðum
vöxtum hafði gamalt fólk í landinu
verið féflett í áratugi, að stórkost-
legt fjármagn hafði verið fært frá al-
þýðufólki til forstjóranna, sem
veiða lax með Steingrími Her-
mannssyni. Hann hefði getað kennt
Ögmundi Jónassyni og því fólki
öllu margt um vaxtamál. Flokkur
Vilmundar, Bandalag jafnaðar-
manna, stóð ennlfemur óskiptur að
því ásamt Sjálfstæðisflokknum að
koma hér á útvarpsfrelsi árið 1985.
Þingmenn annarra voru flestir and-
vígir því eða sátu hjá.
Vilmundur skar líka upp herör
gegn verkalýðsfélögunum, sem eru
orðin lítið annað en innheimtu-
stofnanir félagsgjalda, og hafði
mörg og stór orð um gagnsleysi
þeirra. Hann var þeirrar skoðunar
að menn eins og Pálmi í Hagkaup
hefðu með lágu vöruverði bætt kjör
fólks meira en áratuga barátta
verkalýðsfélaga.
Vilmundur hóf stjómmálaferil
sinn í raun f Menntaskólanum í
Reykjavík, þarsem hann var in-
spector scholae. Ég held að tveir
aðrir forystumenn í félagslífi þar,
báðir góðkunningjar hans,^ hafi
skipt á milli sín arfi hans. Ólafur
Ragnar Grímsson klæðist svörtum
kufli vandlætarans með stakri vel-
þóknun en Davíð Oddsson býst
hinsvegar hvítum serk lýðforingj-
ans; honum hefur meira að segja
tekist að ná sæmilegri sátt í sjávar-
útvegsmálum á milli stríðshananna
í Alþýðuflokki og Sjálfstæðis-
flokki."
-HJ
„Mælikvarði á viö-
burði og málefni“
- segir Mörður Ámason málfrœðingur um Vilmund og stejhumörk hans
„Sinnti þeirri lýðræðis-
skyldu að gagnrýna“
- segir Óskar Guðmundsson
„Framlag Vilmundar Gylfasonar
til tslenskra stjómmála fólst meðal
annars í ögrun hans, áreiti við staðn-
að flokkakerfi; fýrst innan Alþýðu-
flokksins og seinna með stofnun
Bandalags jafnaðarmanna. Að
sumu leyti var Vilmundur á undan
tímanum með stofnun BJ, árangur-
inn hefði að mínu mati orðið mun
meiri nokkmm ámm síðar. Að vísu
er orðið klassískt viðfangsefni að
gera tilraunir til að sameina jafnað-
armenn, af því klofningur í þeirra
hreyfingu hefur verið til mikillar
óþurftar á þessari öld.
Vilmundur sjálfur hafði gaman af
að vitna til Héðins Valdimarssonar
og tilraunar hans til að sameina jafn-
aðarmenn 1938. Þetta reyndu líka
Finnbogi Rútur og Hannibal Valdi-
marssynir, og þetta reyndi Vil-
mundur. Og Nýr vettvangur við síð-
ustu borgarstjómarkosningar var
auðvitað enn ein tilraun sömu ættar.
Sú staðreynd að gamla flokka-
kerfið skuli hafa lifað af áratuginn
frá því Vilmundur dó er vissulega til
vitnis um tregðulögmál. En það seg-
ir ekkert um ágæti flokkakerfisins -
og er ekki heldur til vitnis um að
flokkamir séu eilífðarmaskínur. Það
kemur að því að tilraunimar skila
meiri árangri en auðvitað er dapur-
legt þegar ferli sameiningar og upp-
stokkunar er stöðvað eða tafið, eins
og gerðist við síðustu stjómarmynd-
un.
Ég er viss um að lýðræði okkar
kæmist ekki af, ef ekki kæmi til pól-
itískra áreita og tilrauna til að brjóta
upp flokkakerfið. Tilraunimar þurfa
bara að vera margar, en auðvitað
kemur að því að flokkakerfið um-
breytist.
, Að sumu leyti var Vilmundur á und-
an tímanum mcð stoi'nun Bandalags
jafnaöarmanna.“
Vilmundur sinnti þeirri lýðræðis-
skyldu að gagnrýna með eftirminni-
legum hætti. Hann gagnrýndi af
dirfsku og hugrekki sem er öllum
þjóðfélögum nauðsynlegt; en er því
miður svo sjaldgæft. Á krepputím-
um eins og þeim sem við lifum nú er
sérlega hætt við að borgaralegt hug-
rekki þoki fyrir búksorgum.
Stjómmálamaðurinn Vilmundur
var þeirrar gerðar að gustaði af hon-
um. Og hann var í margvíslegu tilliti
eftirminnilegur. Þetta var ekki bara
þrútin alvara í þá tíð frekar en nú.
Þvf minnist ég helst mannsins Vil-
mundar nú: hann var glettilega
gagnrýninn, leiftrandi gamansamur
og bjó yfir póetískri hlýju sem yljar
í minningunni.“
H.J.
„Það er skrýtið en kannski hafði
Vilmundur mest áhrif á mig þegar
hann dó. Ég kynntist Vilmundi
aldrei persónulega og var honum
aldrei samferða í pólitískum félög-
um. Og ætli ég sé ekki einn af þeim
mörgu sem ekki uppgötvuðu hvað
Vilmundur var orðinn mikill partur
af manni sjálfum fyrren þennan dag
fyrir tíu árum þegar fréttin um að
Vilmundur hefði svipt sig lífi barst
um bæinn einsog kjamorku-
sprengja, og við hin lágum líka eftir
á vígvellinum.
Það er náttúrlega orðin klisja, en
engu að síður satt, að hugmyndir
Vilmundar og verk hans hafa siðan
orðið einn af meginþáttunum í
stjómmálaafskiptum heillar kyn-
slóðar. Vilmundur var auðvitað
ekki mikill hugmyndaffæðingur í
venjulegum skilningi þess orðs.
Hann og stefnumörk hans hafa
hinsvegar orðið okkur sem eftir lif-
um einskonar mælikvarði á við-
burði og málefni.
Ég held samt að það sé hættulegt
að gera Vilmund Gylfason að dýr-
lingi einsog borið hefur á. Minn-
ingu hans er ekki gerður neinn
greiði með því að búa til altari og
brenna reykelsi og segja helgisög-
ur; meðal annars vegna þess að
sumir þættir í pólitík Vilmundar
falla ekki vel að slíkum helgisög-
um. Þar á ég til dæmis við þátt hans
í Geirfinnsmálinu, sem meðal ann-
ars varð til þess að það mál er í raun
óleyst og enn opið sár í samvisku
þjóðarinnar.
Ég hygg að ungir stjómmála-
menn og áhugamenn um stjómmál
muni um nokkurt árabil líta á Vil-
mund sem eina af fyrirmyndum sín-
um. Fyrir mér er hann þegar í þeim
Minningu Vilmundar er enginn
greiði gerður með því að gera hann að
dýrlingi.
hluta sögusafnsins sem mér finnst
merkastur. Það er sérkennilegt að
sum af þeim málum Vilmundar
sem manni fundust fáránlegust á
sínum tíma eru núna aftur að brjót-
ast fram. Hann vildi til dæmis láta
banna bráðabirgðalög, - og nú er
Mogginn farinn að krefjast þess í
leiðurum. Hann vildi láta kjósa for-
mann í flokknum sínum í beinum
kosningum, og það á að gerast núna
í haust, - í Alþýðubandalaginu.
Mér kemur hinsvegar sífellt á
óvart hvað þeir sem þekktu Vil-
mund best persónulega, til dæmis
skólafélagar hans úr Menntaskólan-
um í Reykjavík og þeir sem voru
nánastir samstarfsmenn hans í
stjómmálum, virða lítils pólitískan
arf Vilmundar Gylfasonar. Einka-
vinavæðingin í Sjálfstæðisflokkn-
um og yfirstandandi bitlingahríð í
Alþýðuflokknum eru þannig prýði-
leg samtímadæmi um það sem Vil-
mundur Gylfason kallaði löglegt en
siðlaust."
-hj