Alþýðublaðið - 22.06.1993, Page 7

Þriðjudagur 22. júní 1993
7
Stærstu mistökin?
Uppgjör Vilmundar við Alþýðuflokkinn
Bjami P. Magnússon skrifar
Það má vissulega halda því
fram að eins hefði farið fyrir Al-
þýðublaðinu og Þjóðviljanum ef
ekki hefði verið tekið á rekstrar-
málum þess fyrir rúmum áratug.
Vilmundur Gylfason gekk harð-
ast fram í því að tryggja rekstrar-
grundvöll blaðsins, því báðir vor-
um við þeirrar skoðunar að blað-
ið, hversu lítið sem það væri, yrði
að koma út sem rödd jafnaðar-
stefnunnar. Samhliða minnkun
biaðsins hófst útgáfa Helgar-
póstsins. Það fer því vel á því að
Alþýðublaðið haldi minningu
Vilmundar á lofti. Enginn reynd-
ist blaðinu sem Vibnundur, ætíð
tilbúinn að taka að sér ritstjórn
blaðsins þegar aðrir fengust ekki,
og ólíkt öðrum þá tók hann
sjaidnast greiðslu fyrir. Það var
hlutskipti mitt að taka ófyrirgef-
anlega ákvörðun um að loka
blaðinu sem hann ritstýrði.
Það má margt segja um þann at-
burð en hér er hans aðeins getið
sem hluta af því uppgjöri sem fram
fór hjá Vilmundi við Alþýðuflokk-
inn.
Það er rangt að halda því fram að
Vilmundur hafi bara barist fyrir sið-
bót í íslenskum stjómmálum. Hug-
myndafræði Vilmundar var miklu
víðtækari en svo. Umffam annað þá
var hann umbótasinni, með mikla
réttlætistilfinningu og gmnnurinn
var jafnaðarstefnan. Uppgjör Vil-
mundar við Alþýðuflokkinn var um
hugmyndir og starfshætti. A
flokksþinginu 1974 var Vilmundi
ásamt öðmm falið að endurskoða
stefnuskrá flokksins, og strax í
þeirri vinnu kom fram djúpstæður
ágreiningur um tilgang Alþýðu-
flokksins. Vilmundur vildi færa
hann frá því að vera stofnun, nokk-
urs konar eign verkalýðsforingj-
anna í flokknum, í að vera flokk
neytenda. Segja má að Vilmundur
hafi tapað þessum slag.
Honum tókst hinsvegar að opna
flokkinn með því að gera reikninga
hans opinbera og með prófkjömn-
um. Þó tókst okkur ekki að opna
hann sem við vildum, því margoft
lögðum við til að flokksþing yrðu
opin, lögðum fram tillögur á
flokksþingum um fjölgun þingfull-
trúa með því að breyta deilitölu úr
30 félagsmönnum á bak við hvem
þingfulltrúa f tíu. Lyktir í því máli
urðu þær að sæst var á 20.
„Það sem réði þó
mestu var aðflokkur-
inn kaus að láta sem
hann vœri Vilmundi
sammála hugmynda-
frœðilega þótt svo væri
í raun ekki. Því skildu
leiðir“
„Allt vald spillir," var orðatiltæki
sem Vilmundur notaði gjaman. Því
var honum áfram um að hafa línur
sem hreinastar, gagnrýndi mjög að
sömu menn semdu lagaffumvörp
og dæmdu síðan eftir þeim. Hann
vildi aðskilja löggjafarvald og
ffamkvæmdavald með því að kjósa
forsætisráðherra sérstaklega, sem
sfðan skipaði ríkisstjóm. Vilmund-
ur taldi að löggjafann mætti áfram
velja með líkum hætti og verið hef-
ur, það er misvægi atkvæða eftir
kjördæmum.
Uppgjör Vilmundar við flokkinn
fólst í því að hann hafði verið aðal-
driffjöður flokksins í um áratug.
Flokkurinn naut verka hans í auknu
fylgi en veitti honum ekki trúnaðar-
stöður, svo hann fengi vald til að
hrinda hugmyndum sínum í fram-
kvæmd. Einu gilti hvort þessar
stöður vom innan flokksins, svo
sem varaformennska, eða í ríkis-
stjóm. Það sem réði þó mestu var
að flokkurinn kaus að láta sem hann
væri Vilmundi sammála hug-
myndafræðilega þótt svo væri í
raun ekki. Því skildu leiðir.
í þessari grein um Vilmund hef
ég kosið að greina frá þeim kafla er
við unnum mjög náið saman í Al-
þýðuflokknum. Þau ár liðu hratt.
Ég spurði Vilmund stundum hvort
ekki væri rétt að fara ögn hægar en
skilvirkni í þjóðarbúinu. Til dæmis
má geta þess að þegar hann var ráð-
herra bauð hann ekki til neinnar
veislu á kostnað ríkisins, og hélt
einungis þær veislur sem forveri
hans hafði boðað úl. Hann var sam-
kvæmur sjálfum sér og fylgdi því
eftir sem hann boðaði.
I umfjöllun um Vilmund og þá
stefnu sem hann barðist fyrir fer lít-
ið fyrir þeim hluta sem kona hans
spilaði, en hann var meiri en flesúr
vita. Valgerður Bjamadóttir, eigin-
kona Vilmundar, hafði mikil áhrif á
stjómmálaskoðanir hans og vann
ötullega að því með honum að
framfylgja þeim.
Hvort af þeirri siðbót verður sem
Vilmundur barðist fyrir skal mjög
dregið í efa. Hinu verður ekki breytt
að hann hafði mikil áhrif á sam-
ferðamenn sína og vonandi verður
það til þess að J)eir beri gæfu til að
ffamkvæmda hugmyndir hans.
Bjami P. Magnússon er nú sveit-
arstjóri á Reykhólum. Hann varná-
inn samstarfsmaður Vilmundar í
Alþýðuflokknum.
hann svaraði því úl að hann gæú
ekki beðið. Bylúngarhluti umbóta-
mannsins spilaði jafnan afgerandi
þátt.
Innkoma Vilmundar í pólitík var
um margt lík og hjá föður hans;
gagnrýni hins unga ofurhuga á
spillingu f kerfmu. Vilmundurhafði
ákveðnar skoðanir á því hvemig
embættismönnum bæri að haga sér.
Þar lagði hann úl gmndvallar þá
skoðun að litlu hlutimir, sem þjóð-
hagslega breyttu ekki miklu í til-
kostnaði ríkisrekstursins, skiptu
hinsvegar afgerandi máli í því að fá
fólkið á sveif með ríkisvaldinu og
yrði á þann hátt úl þess að tryggja
- Birgir Hermannsson skrifar
Svo langt sem pólitískt minni mitt nær, til barn-
æsku á Akranesi í tíð vinstri stjórnar Ólafs Jóhannes-
sonar, var Alþýðuflokkurinn það hallærislegasta sem
til var. í þá tíð var Óli Jó mestur allra, enda bar ég út
málgagn forsætisráðherrans. Fáum árum síðar, og ég
orðinn unglingur, fór Alþýðuflokkurinn létt með að
troðfylla Hótel Akranes. Hallærisbragurinn var
horfínn og ég mættur til að sjá og heyra það sama og
allir hinir, Vilmund Gylfason, í eigin persónu. Ýmsir
minni spámenn hituðu upp; bæjarfulltrúarnir af
Akranesi, verðandi þingmaður, Eiður Guðnason, og
sjálfur formaðurinn og fyrrum þingmaður Vestur-
lands, Benedikt Gröndal. Meðan þeir luku sér af sat
Vilmundur alvörugefinn og reykti stíft. Ræða Vil-
mundar var engu Iík, hann talaði blaðlaust og af mik-
illi tilfínningu, hann talaði með höndunum og líkam-
anum og lagði áherslu á orð sín í takt við hinn sér-
stæða talanda sinn. í upphafí stóð hann fyrir aftan
ræðupúltið eins og lög gera ráð fyrir, en færði sig
smám saman til hliðar við það og síðan stóð hann fyr-
ir framan það.
Þetta er skýrasta minning mín af
Vilmundi. Mér finnst hún raunar
táknræn fyrir allan hans stjómmála-
feril. Af hverju stóð hann ekki bara
fyrir aftan púltið eins og allir hinir?
Formið virtist þvinga hann, svo
hann braust úr viðjum þess. Vil-
mundur var ekki eins og allir hinir.
Hann var af valdaættum kominn,
en var þó f hlutverki uppreisnar-
mannsins alla ú'ð. Hann var í upp-
reisn gegn valdakerfi síns tíma, sem
hann taldi spillt og úr sér gengið.
Kannski vom stærstu mistök Vil-
mundar að gerast stjómmálamaður
úl að hrista kerfið upp innan frá.
Gangast því á hönd til að bylta því,
en eiga alltaf á hættu að verða étinn
upp af því. Stjómmál em eins og að
klappa hörðum steini, sagði Max
Weber. Vilmundur kunni þessa list
ekki mjög vel, kannski vegna ungs
aldurs. Hann vildi ráðast úl atlögu
vopnaður loftpressu og dýnamíú.
Vilmundur var alla tíð í hlutverki
gagnrýnandans, en virðist ekki hafa
kunnað við sig í hlutverki refsins.
Vilmundur var hluti af kynslóð
sem gjaman er kennd við ártalið
’68. Okkur sem yngri eram þykir
oft nóg um sjálfsupphafningu og
jafnvel mont þessarar kynslóðar af
afrekum sínum. Okkur er þó hollt
að hafa í huga það samfélag sem
þessi kynslóð óx upp í. Þessu kerfi
má lýsa sem svo: I landinu vora þrír
kommúnistaflokkar sem andsnúnir
vora kommúnisma og einn komm-
únistaflokkur fylgjandi kommún-
„Það er athyglisvert
að Alþýðuflokkurinn
hefur í gegnum tíðina
misst litríkustu for-
ystumenn sína úr
flokknum. Þannigfór
með Héðin og Hanni-
bal. Ríkjandi sögu-
skoðun Alþýðuflokks-
ins er sú að þeim, en
ekki flokknum, hafi
orðið á mistök. Það
sama virðist upp á
teningnum nú varð-
andi Vilmund Gylfa-
son “
isma, sem var þó kannski minnsti
kommúnistaflokkurinn sökum
vandaleysis. Flokkar þessir vora
hagsmunabandalög og klíkufélög
einkavinanna, gæðinganna og
kjölturakkanna, eins og sönnum
kommúnistaflokkum sæmir. Flokk-
amir stjómuðu lokaðri pólitískri
umræðu í landinu f gegn um tangar-
hald sitt á fjölmiðlum. Þeir skiptu
upp á milli sfn ríkiskerfmu, ljár-
málakerfinu og menntakerfinu.
Jafnvel menningarmál vora frosin í
flokkspóliú'skar kaldasúíðs línur.
Varla var hægt að gefa út bók án
þess að það væri flokkspólitískt
mál. Þetta flokksræðisskipulag var
ekki fært um að endumýja sig. Fjöl-
breyttari samfélagsgerð og aukin
menntun fólks gerði kröfu um opn-
ara samfélag, þar sem hæfileikar en
ekki flokksski'rteini réðu ferðinni,
þar sem fagleg vinnubrögð og jafn-
rétti yrðu í heiðri höfð. ’68 kynslóð-
in fékk því það hlutverk að brjóta af
sér klakabönd staðnaðs kerfis.
Vilmundur taldi þetta kerfi eiga
lítið skylt við lýðræði. Fáeinir for-
ystumenn réðu ráðum sínum i bak-
herbergjum og sátu yfir spilltu sam-
tryggingarkerfi flokkanna. Óða-
verðbólga með neikvæðum vöxtum
leiddi til spillingar og pólitískrar
misnotkunar á skömmtunarkerfi
bankanna. Lausnir? * Siðvæðing
samfélagsins, draga úr pólitískri
stýringu, auka lýðræði. Flokksræð-
ið skyldi brotið niður með opnum
prófkjöram. Þegar ekki tókst að
brjóta kerfið niður á þennan hátt,
gerðist hann róttækari og vildi skýr-
an aðskilnað löggjafar og frant-
kvæmdavalds. Hugmyndafræði
Bandalags jafnaðarmanna var því í
beinu framhaldi af fyrri baráttu Vil-
mundar gegn því sem hann sá sem
spillt samtryggingarkerfi flokkanna
sem enginn bæri í raun ábyrgð á.
Mörg baráttumál Vilmundar
hafa náð fram að ganga. Vaxtavit-
leysa og óðaverðbólga heyra nú
sögunni úl - í bili. Fjölmiðlun og
samfélagið almennt era nú opnari,
en siðferðið í opinbera lífi virðist
litlu betra. Flokksræðið er minna,
en önnur vandamál, hafa komið í
staðinn. Innviðir flokkanna hafa
veikst og þeir virðast eiga erfiðara
með að marka sér stefnu og fylgja
henni eftir. Lýðræðið felst ekki
bara í kosningum, heldur einnig
stefnumótun og vitlegri umræðu,
en af henni er síst meira nú en þeg-
ar Vilmundur skar upp herör gegn
flokksræðinu. Prófkjörin hafa ekki
skilað því sem þau áttu að skila,
endumýjuðu flokkakerfi.
Viðskipti Vilmundar við Al-
þýðuflokkinn era sér kapítuli út af
fyrir sig. Það er athyglisvert að Al-
þýðuflokkurinn hefur í gegnum tíð-
ina misst litríkustu forystumenn
sína úr flokknum. Þannig fór með
Héðin og Hannibal. Rfkjandi sögu-
skoðun Alþýðuflokksins er sú að
þeim, en ekki flokknum, hafi orðið
á mistök. Það sama virðist upp á
teningnum nú varðandi Vilmund
Gylfason. Útganga Vilmundar og
Bandalag jafnaðarmanna era áliún
mistök hans sjálfs. Ekki er við því
að búast að Alþýðuflokkurinn geri
heiðarlega upp við meðferð si'na á
Vilmundi Gylfasyni, litríkasta leið-
toga sínum og arkitektinum að ein-
hvetjum glæstustu sigram flokks-
ins, meðan núverandi forysta er þar
við völd.
Birgir Hennannsson er stjóm-
málafrœðingur.