Alþýðublaðið - 22.06.1993, Side 8

8
Þriðjudagur 22. júní 1993
Nœrmynd afHéðni Valdimarssyni: Hann barðist á kreppuárunum og bjó til verkamannabústaðakerfið
Sveik HéMnn - eða vvikii hinir?
Eftir Vilmund Gylfason. Greinin birtistfyrst íNýju landi árið 1981
Héðinn Valdimarsson hefur fengið ósanngjarnan sögu-
dóm. I raun og veru hefur enginn orðið til þess að verja
hann. Hann yfírgaf Alþýðuflokkinn árið 1938, eftir hörð
og óvenjulega illvíg átök. Hann fór með lið með sér, og
gerði bandalag við Kommúnistaflokk íslands, Einar OI-
geirsson, og þá félaga. Þeir stofnsettu nýjan stjórnmála-
flokk, Sameiningarflokk aiþýðu - Sósíalistaflokkinn.
Hugmynd Héðins var að gera
jxtta að stórum vinstriflokki, þar
sem iýðræðisjafnaðarmenn hefðu
hreinan og kláran meirihluta, en
kommúnistar væru minnihlutahóp-
ur, sem hefði völd til samræmis við
fylgi. - Því má ekki gleyma að þetta
var engin pnvatskoðun Héðins
Valdimarssonar. Erlendir flokkar,
sem íslenskir vinstrimenn horfðu
til, voru nákvæmlega svona byggð-
ir upp. Þannig voru bæði norski og
breski verkamannaflokkurinn. Þar
voru minnihlutahópar kommúnista.
Þeir fengu ekki völd með lenfnsk-
um aðferðum eða öðrum bola-
brögðum. Þeir fengu völd til sam-
ræmis við styrkleika og fólksfjölda.
Með öðrum orðum, aðferðir lýð-
ræðis og lýðræðisjafnarðarstefnu
giltu um kommúnista eins og aðra.
Slíkan flokk
Slíkan flokk vildi Héðinn Valdi-
marsson stofna. Héðinn var á þess-
um tíma (1938) varaformaður Al-
þýðuflokksins. Þó svo hann færi
um margt sínar eigin leiðir, væri
skapmikill og stundum uppstökkur,
þá efaðist enginn um hversu mikinn
þátt hann hefði átt í hinni eiginlegu
hugmyndafræði Alþýðuflokks og
Héðinn Valdimarsson. Einhver glæsilegasti og áhrifamesti leiðtogi jafnaðarmanna á íslandi. Hann var rekinn úr Alþýðuflokknum árið 1938.
jafnaðarstefnu. Það er ekki tilviljun
að það er myndastytta af Héðni
Valdimarssyni framan við verka-
mannabústaðina við Hringbraut.
Héðinn var líflð og sálin í tilorðn-
ingu verkamannabústaðanna, sem
hagfræðingur lagði hann efnahags-
legan grunn að þessu kerfi, og sem
félagsmálamaður var hann drif-
krafturinn í þessum framkvæmd-
um. Hitt er svo annað mál, og verð-
ur Héðni ekki kennt um, að mjög
fljótlega fór að fara spillingarorð af
verkamannabústöðunum, óánægja
fór að koma upp vegna þess að
margir töldu, að kerfíð væri misnot-
að, meðal annars af krötum.
Héðinn kom miklu víðar við í fé-
lagslegri byltingu þessara ára. Hann
skildi gildi þess, að reist væri sund-
höll í Reykjavík, af heilbrigðis- og
þrifnaðarástæðum. Hann skrifaði
mikið um þetta baráttumál, meðal
annars nafnlausar greinar í Alþýðu-
blaðið. Blaðamaður sem starfaði
við Alþýðublaðið á þessum árum
hefur sagt greinarhöfundi, að Héð-
inn hefði verið svo fljótur, haft svo
mikið að gera og komið svo víða
við, að stundum hefðu greinar eftir
hann verið ónothæfar, þurft hefði
að endurskrifa þær. En samur var
baráttuhugurinn.
Góð kjör - forstjóri
Héðinn Valdimarsson taldist
ekki til reykvískra verkamanna.
Hann nam hagfræði í Kaupmanna-
höfn, kemur heim á stríðsárunum
fyrri, og hefur störf hjá Landsversl-
un, sem var þjóðnýtt innflutnings-
lyrirtæki, reist vegna styrjaldarár-
anna. Er talið, að það hafi verið
Jónas Jónsson frá Hriflu, sem kom
honum í þetta starf. Síðan varð
hann forstjóri Olíuverslunarinnar,
BP. Róttækari (þetta er að vísu vont
orð) menn þessara ára, ungir
menntamenn, flestir sem numið
höfðu í Þýskalandi (Einar Olgeirs-
son, Brynjólfur Bjamason meðal
annarra), mynduðu íyrst vinstri arm
í Alþýðuflokknum, síðan (1926)
stofnuðu þeir Spörtu, og loks
Kommúnistaflokk íslands (1930),
gagnrýndu mjög Alþýðuflokks-
broddana, og þá fyrst og fremst
Héðin Valdimarsson. Sögðu þeir
(og sumpart með nokkrum rétti) að
kratabroddamir væru spilltir hóglíf-
ismenn. Þótti þeim fara illa á því að
forstjóri Olíuverslunarinnar væri
jafnframt formaður Verkamannafé-
lagsins Dagsbrún. Héðinn varð fyr-
ir mörgum árásum vegna þessa, en
þær voru óréttmætar. Eðlilegra var
að gagnrýnt væri að árið 1930, þeg-
ar stjóm Tryggva Þórhallssonar sat,
íslandsbankinn fór á höfuðið og Út-
vegsbankinn var stofnaður (það er
glögg og greinargóð lýsing á þess-
um atburðum í nýútkominni bók
eftir Olaf Bjömsson prófessor)
skyldi Jón Baldvinsson þiggja það
tilboð framsóknarmanna að verða
bankastjóri Útvegsbankans. Þetta
var í miðri niðurlægingu kreppunn-
ar, atvinnuleysi reykvískra verka-
manna mikið. Það þarf því engum
orðum um það að fara, að þetta
þótti skrýtin ráðning og sumpart af-
ar ósmekkleg.
Það er einnig staðreynd að þegar
hinn nýi Kommúnistaflokkur gagn-
rýndi forustumenn jafnaðarmanna
fyrir hóglífi og spillingu, þá höfðu
þeir mikið til síns máls.
Geðheilsa Jónasar
A árinu 1930 gerðust sérkenni-
legir atburðir, þegar Helgi Tómas-
son, yfirlæknir á Kleppi, og mál-
gögn Sjálfstæðisflokksins hófu
harða hríð að geðheilsu Jónasar
Jónssonar frá Hriflu, þá dómsmála-
ráðherra. Þetta vom auðvitað for-
kastanlegar árásir, og jafnvel þó
rökleiða megi að lækninum hafi
gengið gott eitt til (hann var
óharðnaður, uppáhaldsnemandi í
skóla, sem hins vegar vissi lítið um
mannlífið og ennþá minna um við-
brögð manna eins og Jónasar) þá er
hitt ægileg staðreynd, að Morgun-
blaðið hélt uppi svo andstyggileg-
um skrifum um Jjessi mál, að með
ólíkindum má kalla.
Alþýðuflokkurinn og Alþýðu-
blaðið tók siðmenntaða afstöðu í
þessum Jónasarmálum. Héðinn
Valdimarsson skrifaði þá mest í Al-
þýðublaðið, og eru skrif hans í senn
upplýst og drengileg. Hann for-
dæmdi íhaldið fýrir hinn viður-
styggilega málflutning. Mörgum
kratabroddinum í dag væri hollt að
lesa blaðagreinar Héðins Valdi-
marssonarffá 1930.
Verkalýðsbaráttan
Héðinn Valdimarsson var áhrifa-
mikill formaður Verkamannafé-
lagsins Dagsbrúnar. Þekktar voru
deilumar um bæjarvinnuna haustið
1932, þegar Sjálfstæðismeirihlut-
inn í bænum ætlaði að lækka laun
verkamanna. Bæjarfulltrúar Al-
þýðuflokksins, undir fomstu þeirra
Stefáns Jóhanns Stefánssonar og
Héðins börðust harðri vamarbar-
áttu. Þar kom skapþungi Héðins vel
í ljós. Hann stóð fremstur í flokki,
rammur að afli, braut lappir af stól-
um og afhenti verkamönnum til
þcss að berja á íhaldinu. Menn
verða að hafa hugfast hver laun
vom á jressum tíma. Þetta var fá-
tækt fólk, sem auk þess var iðulega
atvinnulaust mestan hluta úr árinu.
Þetta kemur afar glögglega í ljós til
dæmis ef lesnar em endurminning-
ar Jóhönnu Egilsdóttur.
Kosningasigur
Árið 1934 vann Alþýðuflokkur-
inn mikinn kosningasigur, þann
mesta í sögu sinni, ef frá er talið
1978. Þá var komið nýtt kosninga-
kerfi, uppbótarþingsæti. Sannleikur
er, að Jón Baldvinsson átti alltaf í
pólitfskum erfiðleikum. Hann var
hvergi eftirsóttur frambjóðandi, og
fór inn á svokölluðum landslista.
Það var hins vegar Héðinn Valdi-
marsson, ásamt fleimm raunar,