Alþýðublaðið - 02.07.1993, Qupperneq 4

4
PALLBORÐIÐ
Föstudagur 2. júlí 1993
Hversvegna að fresta einkavæðingu?
Jón Þór Sturluson skrifar
Aö undanförnu hef-
ur umræðan um
einkavæðingu ríkis-
fyrirtækja legið
nokkuð í láginni.
Ekki kemur það
mjög á óvart
hversu mikilli and-
stöðu einkavæðing-
aráform ríkisstjórn-
ar Davíðs Odds-
sonar hafa mætt af
hendi hagsmuna-
aðila, sem margir
hverjir telja sig geta
tjáð afstöðu alls al-
mennings. Furðu-
legra er að ríkis-
stjórnin sjálf virðist
draga fæturna í
þessu máli.
Veikburða markaður
Helsta skýringuna á hægagangi
sínum segir ríkisstjómin vera efna-
hagsaðstæður og umhverfi á íjár-
magnsmarkaði. Þessi afstaða bygg-
ir á áformum um sölu á ríkisfyrir-
tækjum með almennu hlutafjárút-
boði á verðbréfamarkaði.
Auðvelt er að sjá að hlutabréfa-
markaður af stærðargráðunni 40
milljarðar (markaðsvirði skráðra
hlutabréfa á markaði) ræður ekki
við stórfellda einkavæðingu, sér-
staklega ekki við núverandi að-
stæður, ef hefðbundnar leiðir em
famar. Einnig myndi hefðbundin
sala ríkisfyrirtækja vera í beinni
samkeppni við önnur form spam-
aðar, svo sem ríkisskuldabréf og
húsbréf, sem leiddi til hækkunar
vaxta.
Hversvegna einkavæðing?
Einkavæðing er ekki fram-
kvæmd í því augnamiði að afla rík-
issjóði tekna. Hugsanlega fær ríkis-
sjóður eitthvað í kassann við sölu
hlutabréfa en um leið tapar ríkið
hugsanlegum ffamtíðartekjum. Það
er þvf væntanlega ekki tekjuauk-
andi í raun fyrir ríkið að einkavæða.
Einkavæðing er framkvæmd í
þeirri trú að framleiðslu í fijálsu
hagkerfi sé best borgið í höndum
einkaaðila.
Ef stjómandi fyrirtækis er ábyrg-
ur gagnvart sjálfum sér eða áþreif-
anlegum hluthöfum hafa störf hans
bein áhrif á hans hag. Stjómandi
ríkisfyrirtækis er vitanlega ábyrgur
fyrir sínum umbjóðendum en það
er fyrir þá, þjóðina alla, að fylgjast
með hvort vel tekst til eða ekki.
Það er því í verkahring milliliða,
þingmanna, að gæta hagsmuna
þjóðarinnar. Þessi tengsl umbjóð-
enda og eigenda era veik eins og
flestir gera sér grein fyrir og leiða af
sér lítið aðhald með ríkisfyrirtækj-
um. Því skal þó engan veginn hald-
ið fram að umboðsvandinn sé ekki
til staðar í einkageiranum, en hann
er þó í mun minna mæli og auð-
veldara er að bregðast við honum.
Einkarekstur nýtir í flestum til-
fellum betur þá framleiðsluþætti
sem hann notar. Arðsemiskrafa eig-
enda tryggir að framleitt sé við sem
minnstan tilkostnað, það er, fram-
leiðnin er meiri. Þetta þýðir líka að
einkageirinn notar færri starfsmenn
en opinber rekstur og era þá fijálsar
hendur sem geta nýst við önnur
störf. A þessu, meðal annars, bygg-
ir hagvöxtur.
„Tékkneska aðferðin“
En úr því að tekjur ríkissjóðs af
einkavæðingu era aðeins hverfandi
hluti þess ávinnings sem einkavæð-
ing veitir, hvers vegna þarf að bíða
með einkavæðingu þar til að viðun-
andi verð fæst fyrir ríkisfyrirtækin á
verðbréfamarkaði? Er ekki hægt að
fara aðrar leiðir en hefðbundnar við
einkavæðingu?
I Tékklandi, og áður í Tékkó-
slóvakíu, hófst mikil einkavæðing-
arherferð fyrir um það bil þremur
áram. Um tólfhundrað ríkisfyrir-
tæki áttu að seljast á uppboði sem
öll þjóðin tók þátt í og nú þegar
hafa tvö af hverjum þremur ríkis-
fyrirtækjum verið seld.
Einstaklega hugvitssamleg að-
ferð var notuð við söluna. Fram-
kvæmdin er eitthvað á þá leið að
allir íbúar landsins hafa rétt á að
taka þátt í uppboði og borga þátt-
tökugjald sem samsvarar vikulaun-
um verkamanns. Hver og einn fær
úthlutað eitt þúsund ávísunum
(coupons) sem hann getur notað til
að bjóða í fyrirtæki að eigin vild.
Uppboðshaldarinn ákveður eitt
upphafsverð á öll hlutabréfin og
síðan sendir fólk inn sínar óskir. Ef
of margir era um eitt einstakt fyrir-
tæki, þá er öllum óskum um kaup
hafnað og verðið hækkað. Ef hins-
vegar of fáir sækjast eftir hlutabréf-
um í viðkomandi fyrirtæki er verð-
ið á óseldu hlutabréfunum lækkað.
I næstu umferð býður fólk í bréfin á
hinu nýja verði og áfram er haldið
þar til jafnvægi næst.
Fólki er í sjálfsvald sett hvort það
býður sjálft í bréfin, eða leggur þau
öll eða hluta inn í verðbréfasjóð
sem sér um að bjóða í ýmis fyrir-
tæki. Þannig getur fólk eignast
verðbréfasafn með mikilli áhættu-
dreifingu á einfaldan hátt.
Sambærilegar aðstæður
Tékkar era ekki eina þjóðin í
Austur-Evrópu sem fer þessa leið
því Rússar hafa á pijónunum mjög
svipaðar áætlanir. Þar er þó meiri
áhersla lögð á þátttöku starfsfólks í
hlutafjárkaupum.
Margur heldur eflaust að ástand í
Austur-Evrópu sé með þeim hætti
að ekki sé hægt að yfirfæra þetta
kerfi á Island. Vitanlega er ekki
hægt að taka það upp hér nema að
einhveiju leyti, en margar hug-
myndir má sækja þangað austur eft-
ir. Einkum tvennt eiga Islendingar
sameiginlegt með til dæmis Tékk-
um sem veldur því að það er mögu-
legt. I fyrsta lagi er fjármagnsmark-
aður hér, og þá sérstaklega hluta-
bréfamarkaður, ekki mikið þróaðri
en þar, að minnsta kosti ef viðráð-
anleiki við stórfellda einkavæðingu
er notaður sem mælikvarði. I öðra
lagi er óvenju mikið um ríkisrekstur
á Islandi ef borið er saman við okk-
ar helstu grannlönd, og því mikið
svigrúm til einkavæðingar. Á
Norðurlöndum er til að mynda rík-
isrekstur banka nær óþekktur og
var lagður af að mestu fyrir mörg-
um árum.
Gefum hlutabréfin
I sem stystu máli má af ofan-
greindu draga þá ályktun að skyn-
samlegt væri að, því sem næst, gefa
þjóðinni „sinrí* hlut í ríkisfyrirtækj-
unum.
Þar sem tekjur ríkissjóðs af
einkavæðingunni era smávægileg-
ar í samanburði við hagræðið er
ekkert sem hamlar ríkisstjóminni
að einkavæða tugi fyrirtækja strax,
öll í einu eða í nokkram skrefum.
Fólki yrði úthlutað ávísunum
gegn vægu þátttökugjaldi og síðan
yrði haldið uppboð á margskonar
hlutabréfum samhliða. Margir
myndu eflaust kjósa að selja sín
réttindi eða þá að selja sín hlutabréf
eftir uppboðið og gæti ríkisvaldið
hugsanlega skattlagt slíkar tekjur ef
áhyggjur af greiðsluhalla ríkissjóðs
era aðaláhyggjuefnið.
Allsheijar einkavæðing, þar sem
fólkinu yrði færður sinn hlutur
myndi leiða til hagræðingar og betri
nýtingar ffamleiðsluþátta og þannig
efla hagvöxt.
Lokaorð
Þeir era ófáir sem telja stöðu fjár-
magnsmarkaðar ekki leyfa sölu
hlutabréfa að svo stöddu og það, að
því er virðist, er rétt mat ef hafðar
era í huga hefðbundnar leiðir í
einkavæðingu, það er sala á mark-
aðsvirði. En erfitt er að sjá hvenær
aðstæður muni leyfa hefðbundna
sölu.
íslendingar hafa ekki tíma til að
bíða eftir efnahagsbata. Þeir þurfa
að sækja hann sjálfir með eigin
framkvæði.
Höfundur er nemi í hagfræði við
Háskóla íslands og ritari
Sambands ungra jafnaðarmanna
GOÐAFOSS
ÁSBYRGI
ALDEYJARFOSS
DETTIFOSS
Verió velkomin á félagssvæöi okkar, sem
býður upp á marga fegurstu staði landsins
Við bjóðum þjónustu okkará HÚSAVÍK í:
K.Þ. Matbæ (matvöruverslun)
K.Þ. Miðbæ (fatnaður - ferðavörur - íþróttavörur o.fl.)
K.Þ. Smiðjunni (vélavarahlutir - byggingavörur - verkfæri o.fl.) i
Söluskálanum Naustagili (matur - drykkur o.fl. o.fl.)
[ útibúum að: Fosshól við Goðafoss - Laugum, Reykjadal -
Reykjahlíð við Mývatn - Ásbyrgi - Gljúfrabúi við Laxárvirkjun -
sem öll veita ferðamönnum margvíslega þjónustu.
ESSO þjónusta.
KAUPFÉLAG ÞINGEYINGA