Alþýðublaðið - 19.10.1993, Blaðsíða 3

Þriðjudagur 19. október 1993
NEYTENDAMAL
ALÞÝÐUBLAÐIÐ 3
NUTIMALEGIR
VIÐSKIPTAHÆTTIR
- rœða Jóns Magnússonar, hœstaréttarlögmanns,
formanns Neytendafélags höfuðborgarsvœðisins
áfundi félagsins um óréttmœta skilmála í neytendasamningu
„OSCAR WILDE sagði eitt
sinn, að ekkert sem gerðist hefði
minnstu þýðingu. Þó að Oscar
Wilde sé einn af mínum uppá-
haldsskáldum, þá get ég ómögu-
lega verið þessari hugsun sam-
mála, því hún er einfaldlega
röng. Margt af því sem gert er og
gerist hefur enga þýðingu, en iðu-
lega eiga hlutir sér stað, sem við
gefum ef til vill lítinn gaum en
hafa verulega þýðingu og breyta
rás þróunarinnar.
Neytendaréttur og neytendalög-
gjöf hefur verið í þróun alla þessa
öld. Þar hafa margir hlutir reynst
skipta máli, sem menn veittu ekki
efitirtekt í upphafi. Lengst af gilti sú
regla í kaupum milli manna, að
kaupandanum bæri að gæta sín. Ce-
veat impfor var þessi regla kölluð.
Hún fól það í sér, að léti kaupand-
inn hjá líða að kanna þá hluti, sem
hann keypti, gat hann engum um
kennt nema sjálfum sér. I þjóðfé-
lagi fábreytileikans þar sem kaup-
andi og seljandi stóðu jafnfætis í
þekkingu á því sem fram var boðið
var þessi regla skiljanleg og að
mörgu leyti eðlileg. En í þjóðfélagi
margbreytileikans, þar sem fram
eru boðnar tæknivörur, hættulegar
efnavörur og sérfræðiþjónusta, þá
gildir þessi regla ekki nema að
hluta. Hér skal staldrað við og lögð
áhersla á, að enginn gætir hlutar
neytandans betur en hann sjálfur.
Sú skylda er ávallt lögð á herðar
hans, að hyggja vel að því, sem
hann ætlar að festa kaup á.
Neytandinn er veikari
aðilinn í viðskiptum
I þjóðfélagi margbreytileikans,
sem við lifúm í, er nauðsynlegt að
setja reglur sem tryggja jafna stöðu
aðila markaðarins. I dag er viður-
kennt, að neytandinn er almennt
veikari aðilinn í viðskiptum. A
stundum er hann tilneyddur til að
kaupa vörur, til dæmis lífsnauð-
synjar. En hvort sem um það er að
ræða eða þær vörur, sem neytand-
inn getur valið um hvort hann kaup-
ir eða ekki, þá er neytandinn venju-
legast að kaupa vörur eða þjónustu
af jjeim sem hefur meiri þekkingu á
því sem er í boði en hann sjálfur.
Nútímalegir viðskiptahættir
miða að því að aðilar markaðarins
séu jafnt settir og þá er í auknum
mæli við setningu löggjafar tekið
tillit til þessarar veiku stöðu neyt-
andans. Sett hafa verið ákvæði í lög
um samninga, sem geta valdið
ógildingu þeirra, ef þeir eru ber-
sýnilega ósanngjamir. I lögum
flestra þjóða í okkar heimshluta um
lausafjárkaup er sérstakur kafli um
neytendakaup og slík ákvæði þurf-
um við að fá lögfest hjá okkur.
Brýn þörf fvr
ikna neytenda'
, - - /nr ,
aukna neytendavernd
Með vaxandi millirikjaverslun
og þátttöku þjóða í fjölþjóðlegum
viðskiptatengslum eins og EES,
hefur þörfm tyrir aukna neytenda-
vemd orðið brýnni en áður. Ráð EB
hefur því sett fjölmargar tilskipanir
sem lúta að aukinni neytendavemd
og við höfum notið góðs af því
vegna þeirra breytinga, sem nauð-
synlegar vom í kjölfar samningsins
um Evrópska efhahagssvæðið. Við
þær breytingar skipti miklu að þá-
verandi viðskiptaráðherra, Jón Sig-
urðsson, sýndi neytendamálum
meiri alúð, en neytendur hafa al-
mennt getað vænst af hálfu stjóm-
málamanna. Islensk löggjöf í neyt-
endamálum hefur því á sfðustu ár-
um komist í mun betra horf en áður
var og nú emm við hvað jietta varð-
ar í kallfæri við önnur Norðurlönd í
þessu efni.
Þann 3. apríl síðastliðinn gaf
Evrópuráðið út tilskipun um órétt-
mæta skilmála í neytendasamning-
um. Þessi tilskipun er tvímælalaust
mikilvæg viðbót sem réttarbót fyrir
neytendur. Þessi tilskipun er nauð-
synleg til að koma á nauðsynlegri
samræmingu í viðskiptum Evrópu-
þjóða og tryggja hagsmuni neyt-
andans í viðskiptaheimi, sem hann
hefúr minni möguleika á að átta sig
á, en þar sem viðskiptin em ein-
göngu við innlenda seljendur.
Lög og fyrirmæli
stjórnsyslu samræmd
Tilgangur tilskipunarinnar er að
samræma lög og stjómsýslufyrir-
mæli aðildarríkjanna um óréttmæta
samningsskilmála milli seljanda
eða veitenda og neytenda. Neytandi
er sá samkvæmt tilskipuninni, sem
gerir viðskipti í öðm skyni en
vegna starfa síns, en seljandi eða
veitandi er sá, sem á viðskipti
vegna starfa síns, hvort sem þar er
opinbert starf að ræða eða ekki.
Þetta síðasta er athyglisvert og
skiptir miklu fyrir okkur. Þannig
falla til dæmis rafmagnsveitur,
vatnsveitur, póstur og sími, og fleiri
opinberir þjónustuaðilar undir
ákvæði tilskipunarinnar og samn-
ingsskilmálar jieirra geta verið jafn
óréttmætir og ógildanlegir og bíla-
salans svo dæmi sé tekið.
I 3. grein tilskipunarinnar er rak-
ið hvaða samningsskilmálar teljast
óréttmætir. í fyrsta lagi er samn-
ingsskilmáli sem ekki hefur verið
samið um sérstaklega, óréttmætur
ef hann veldur umtalsverðu ójafn-
vægi réttinda og skylda samnings-
aðila samkvæmt samningum neyt-
enda til tjóns.
Meginrejglur
undirstríkaðar
Héma er undirstrikuð sú megin-
regla, að jafnræði skuli ríkja á
markaðnum milli neytenda og
samningsaðila þeirra. Það sem rýrir
kosti neytandans í jtessu sambandi
og raskar jafnstöðu aðila svo um-
talsvert sé er því ógildanlegt.
I öðru lagi er kveðið á um það, að
ekki teljist hafa verið samið um
samningsskilmála ef hann hefur
verið saminn fyrirfram og neytandi
því ekki haft tækifæri til að hafa
áhrif á efni skilmálans, einkum
þegar um er að ræða fastorðaða
staðalsamninga. Seljandi eða veit-
andi hefur lika sönnunarbyrðina
íyrir því, að samið hafi verið sér-
staklega um staðalskilmála.
Þetta ákvæði er mikilvægt vegna
fæss, að iðulega hefur neytandinn
ekkert val um með hvaða skilmál-
um hann kaupir vöru eða þjónustu.
Við samningsgerð er honum færður
fullbúinn samningur sem gerður er
af seljanda og neytandinn hefur
venjulegast í nútíma viðskiptum
hvorki tíma né þekkingu til að gera
sér fulla grein íyrir einstökum
ákvæðum slíks samnings. Þetta
ákvæði miðar því einnig að því að
jafnræðisregla aðila markaðarins sé
virt.
I þriðja lagi er leiðbeinandi skrá,
viðauki við tilskipunina, leiðbein-
andi en ekki tæmandi, yfir samn-
ingsskilmála, sem teljast óréttmæt-
ir. Þessi leiðbeinandi skrá er nauð-
synlegt að skoða gaumgæfilega, en
ég mun ekki fjalla um hana frekar,
þar sem annar framsögumaður hér í
kvöld mun gera henni skil.
Hafa verður hliðsjón
af öllum aðstæðum
Nú er eðlilegt að spurt sé vegna
þessarar leiðbeinandi skrár, hvaða
gildi hún hafi fyrst hún er eingöngu
leiðbeinandi en ekki hluti tilskipun-
arinnar. Þá er fyrst til að taka, að
málsvarar neytenda munu reyna að
fá þessa skrá viðurkennda, sem
hluta tilskipunarinnar og ná fram
breytingu á tilskipuninni í þá veru.
Þá kann að vera ágreiningur hvort
það sé nauðsynlegt eða æskilegt.
Annarsvegar er bent á nauðsyn þess
að hafa sem skýrastar reglur og því
beri að taka þess skrá inn í tilskip-
unina og lög aðildarríkjanna. Hins-
vegar er á það bent, að skráin er
ekki tæmandi og því geti það orðið
til tjóns að binda hana í tilskipun-
inni og löggjöf þar sem hún hljóti
að breytast verulega að fenginni
reynslu. Jafnframt er á það bent að
þessi leiðbeinandi skrá um órétt-
mæta samningsskilmála hljóti að
hafa fullt gildi komi upp vafi hvort
meta eigi samningsskilmála órétt-
mæta eða ekki. Dómstólar hljóti og
muni taka tillit til þessara leiðbein-
ingarreglna. Eg felst á þetta síðast-
nefnda sjónarmið og sé þvf að svo
stöddu ekki brýna nauðsyn til að
taka skrána beinlínis inn í tilskipun-
ina eða löggjöf, en huga verður að
því samt sem áður að gera það í
framtíðinni með þeim breytingum,
sem reynslan kemur til með að sýna
aðgera þurfi.
I 4. grein og 5. grein tilskipunar-
innar er bent á að hafa verði hlið-
sjón af öllum aðstæðum á þeim
tíma, sem samningurinn er gerður.
Þó skiptir máli að samningar séu á
eðlilegu og skiljanlegu máli og í
vafamálum urn túlkum skilmála,
gildir sú túlkun sem neytandanum
kemur best. Matið á því hvort
samningsskilmálar séu óréttmætir
nær ekki til skilgreiningar á aðal-
efni samnings né samræmi milli
verðs og vara eða þjónustu og
greiðslu fyrir hana ef þessir skil-
málar eru orðaðir á eðlilegu og
skiljanlegu máli. Kaupandinn verð-
ur því enn sem fyrr að gæta sín.
Þrátt fyrir að settar séu reglur sem
þessar um óréttmæta samningsskil-
mála, þá geta þeir ekki tekið til
skýrra samningsatriða um aðalat-
riði eins og þau, sem hér eru nefnd.
Komið í veg fyrir notkun
óréttmætra skilmála
16. og 7. grein tilskipunarinnar er
mælt fyrir um þær ráðstafanir, sem
aðildarríkin skuli gera til að koma í
veg fyrir áframhaldandi notkun
óréttmætra samningsskilmála. f 8.
grein er síðan kveðið á um heimild
einstakra ríkja úl að tryggja neyt-
endum enn öflugri vemd í þessu
efni en mælt er fyrir um í tilskipun-
inni, að því tilskildu að ákvæðin
samræmist Evrópusáttmálanum.
En þá er spumingin hvenær þessi
ákvæði taki gildi og um það segir í
tilskipuninni að þessi ákvæði skuli
gilda um alla samninga sem gerðir
em eftir 31. desember 1994. Þannig
að 1. janúar 1995 gilda þessi
ákvæði. Þetta kann mörgum að
finnast langur tími - og hann er
langur. Hvað svo sem því líður þá
geta einstök ríki tileinkað sér þessar
reglur þegar í stað. Við gemm þá
kröfu að þegar verði hafist handa
um að nýta íslenska löggjöf til sam-
ræmis við þessa tilskipun.
Léleg neytendalöggjöf
hefur namlað framþróun
Ég tel að það hafi hamlað fram-
þróun íslenskrar ffamleiðslu hve lé-
leg neytendalöggjöfm hefur verið
og hvað aðhald neytandans að
framleiðandanum vegna þess og
takmarkaðs skilnings stjómvalda
hefúr verið lítið. Ströng gæða-
ákvæði, ákveðin neytendalöggjöf,
virkt aðhald stjómvalda og neyt-
enda að ffamleiðendum hefði skil-
að okkur betur ffam á veginn en nú
er raun á. Við Islendingar emm að-
allega seljendur, seljum aðallega
matvæli á erlenda markaði. Við
viljum að vömr okkar verði verð-
lagðar í hæsta gæðaflokki og lítum
sjálf svo á, að þær vömr sem við
seljum séu í þeim gæðaflokki. Því
miður er það ekki rétt. Við höfum
hinsvegar alla möguleika á að
framleiða hér og selja vömr í besta
gæðaflokki. Leiðin að þvf mark-
miði er að veita framleiðendum
sem mest aðhald á innanlandsmark-
aði og það gemm við með víðtækri
neytendavemd. Neytendastefna er
að þessu leyti þjóðhagslega hag-
kvæm og skilar sér þegar litið er til
framtíðar þó einhverjum kunni að
finnast sem slíkir hlutir rýri kosti
hans í núinu.
Sú tilskipun sem ég hef hér fjall-
að um er einn þátturinn í því að
auka neytendavemd. Við stefnum
að því að búa við góð lífskjör. Nú-
tímalegir viðskiptahættir þar sem
réttur neytandans er virtur til jafns
við aðra aðila markaðarins er for-
senda hvomtveggja”.
Millifyrirsagnir: Alþýðublaðið