Alþýðublaðið - 21.10.1994, Page 5

FÖSTUDAGUR 21. OKTÓBER 1994
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
Erlend hringekja
Umsjón: Stefán Hrafn Hagalín
Sagan af pólska
fjallaþorpinu á
Friðargæsluliðar eru varir um sig á Haití. Útlendingar hafa áður farið flatt
í landinu.
Karabíska ríkið HAITÍ hefur
undanfarin misscri verið í brenni-
depli fjölmiðla um gjörvalia
heimsbyggðina. Og sjaldan af
góðu. Haití er á eyjunni Hispan-
íólu og telst vera fjórðungur Is-
lands að stærð. Þar búa 5,6 millj-
ónir manna við sárafátækt, lífsaf-
koman er afar óstöðug og fæstir
upplifa 55. afmælisdaginn sinn.
Haití á sér hinsvegar stórmerki-
lega sögu, landið var áður arðbær-
asta nýlenda Frakka, en Banda-
ríkin tóku að seilast þar til áhrifa
seint á síðustu öld eftir áratuga
upplausn hjá afkomendum þræla
Frakka. Uppreisnarandinn hefur
einhvern veginn alltaf ioðað við
Haití og í THE EUROPEAN var
nýlega birt fróðleg frásögn, þar
sem rakið er hvernig saga Haití og
Póllands skarast á vægast sagt sér-
kcnnilcgan hátt.
Pólski „konungurinn" Faustin Wir-
kus árið 1924. Hann var liðþjálfi í
Bandarikjaher.
Pólsk hersveit kom til Haití 14.
október síðastliðinn og gekk þar til
liðs við hinn alþjóðlega herafla sem
sér um friðargæslu í landinu. Her-
sveitin telur um fimmtíu manns sem
hafa verið þjálfaðir sérstaklega á
vegum Sameinuðu þjóðanna til þess
að aðstoða við eftirlit með vafasömu
lögregluliði landsins. Pólska vama-
málaráðuneytið hefur eytt rúmlega
350 milljónum í þessa hersveit sína
og gagnrýnendur eyðslunnar segja
þetta dæmigert: Þarna sé Pólland enn
á ný, að nudda sér ulan í Bandaríkin
og sýna þannig í verki áhuga sinn á
að ganga í Atlantshafsbandalagið.
Undarleg tengsl
Póllands og Haití
Fáir vita hinsvegar um hin undar-
legu tengsl Póllands við Haití. Þann-
ig háttar til, að rúmum áttatíu kíló-
metrum norður af höfuðborginni
Port-au-Prince er tjallaþorp sem ber
nafnið Cazales. Þegar ég var staddur
á Haití fyrir ekki svo löngu var mér
sagt frá einkennilegu samfélagi við-
arkola- brennara sem töluðu pólsku.
Talið var að Pólverjar þessir væm af-
komendur hermanna í hinum sigraða
her Leclerc hershöfðingja sem var
mágur Napóleons og hélt í víking til
Haití eftir Frönsku byltinguna þeirra
erinda, að endurreisa þrælahald. Sú
ætlan mistókst hrapallega. Pólverj-
amir í Cazales vom sagðir vera af-
komendur liðhlaupa úr her Leclerc
sem flýðu yfir í raðir Jean Jacques
Dessalines, sjálfstæðishetju þeirra
Haitíbúa. Náfölir Pólverjar sem
gengu til liðs við þeldökka Haitíbúa;
þetta gæti verið góð saga. Forvitni
mín var vakin.
Þegar páfinn kom
til Haití árid 1983
Eg frétti einnig, að þegar pállnn
hafi heimsótt Haití árið 1983, hafi
forsetinn Jean-Claude („Baby
Doc“) Duvalier haldið innblásna
ræðu og lofað í hástert Pólverjana; „-
þessa hugrökku menn sem ekki eitt
andartak hikuðu við að taka þátt í
þrælauppreisninni". Þarna var Baby
Doc vitaskuld að vísa til pólsks upp-
mna Jóhannesar Páls páfa II. En
það var engu að síður enn óráðin
gáta, hvernig þessir pólsku Haitíbúar
fóm að því, að lifa af sem smábænd-
ur í ljarlægu horni Veslur- Indía.
Þetta fannst mér vera verðugt rann-
sóknaefni. Þegar ég athugaði málið
kom í Ijós að einungis fimm pólsk
nöfn vom skráð í símaskrá Port-au-
Prince. Einn af þeim var ntaður að
nafni Daniel Lovinsky sem stýrir úl-
farastofnun við götuna Cesares. Ég
hélt á fund hans.
íbúar Cazales: Hinir
hvítu negrar Evrópu
, Já, já, ég er af sama uppmna og
páfinn,“ sagði Lovinsky óþolin-
móðri röddu. „En ekki spyrja mig
hvemig ég endaði hér á Haití. Ég
vaknaði bara einn daginn og upp-
götvaði að ég var staddur hér.“ Lo-
vinsky, sem er múlatti, hefur há
kinnbein og blá augu. „Sjálfstæðis-
hetjan Dessalines kallaði okkur liina
hvíta negra Evrópu. Frá þeim tíma
höfum við allir gifst Haitíbúum og
blandað blóði við innfædda." Hann
teygði sig í rommflösku við hlið sér
og saup drjúgum. „Ibúar fjallaþorps-
ins Cazales em þekktir meðal inn-
fæddra sem moun rouj, rauða fólkið;
þau em kynblendingsgrey einsog
ég-“
„Ah, mon cher!
C'est pas possible!“
Vegurinn sem liggur upp hæðina
til Cazales var eitt moldarflag; sleip-
ur og óárennilegur. Enoch, leiðsögu-
manni mínum, var langtþvffrá
skemmt. „Ah, mon cher!„ Hann
barði fúllyndur og trommaði í stýris-
hjólið. „Hvemig geta einhverjir Pól-
verjar hafa tekið sér búsetu héma
uppfrá? C’est pcis possihle!,, Við
mjökuðum okkur áfram í gegnum
bylgjandi sykurreyrsakra sem veif-
uðu glaðlega í blænum. Það er nefni-
lega allt mögulegt á Haitf. Á meðan
fyrra hemámi Bandaríkjanna á Haití
stóð, árin 1915 til 1934, hafði til
dæmis Bandaríkjamaður af pólskum
ættum slík áhrif á íbúa smáþorpsins
La Gonáve (staðsett á pínulítilli eyju
rétt fyrir utan Port-au-Prince), að
hann var krýndur konungur þeirra.
Hinn hvíti konungur La Gonáve eftir
liðþjálfann Faustin Wirkus var
metsölubók á Ijórða áratug aldarinn-
ar. Ég hafði séð ljósmyndir af Wir-
kus. Ætli hið breiðleita slavneska út-
lit hans - strágult hárið og sterkleg
kjálkabeinin - stungið í stúf í íjalla-
þorpinu Cazales?
„Langalangafi minn
hét Karpinski!"
Hjól bílsins okkar byrjuðu að
spóla í moldarflaginu; bíllinn skreið
afturábak og lenti utan í tré. Cazales
var aðeins í tíu mínútna gönguljar-
Iægð. Byggingar vom allar gerðar úr
strámottum ötuðum leir og þökin
kofanna virtust úr laufi bananatrjáa.
Þessi framandlegi arkitektúr sýndist
af afrískum toga spunninn og við
gætum þessvegna hafa verið staddir
einhvers staðar í Kongó (þar sem að
vísu mun vera afskaplega lítið um
bláeygt fólk af slavneskum upp-
mna). Enoch leiðsögumaður út-
skýrði stuttu síðar fyrir lögreglu-
stjóra Cazales að ég væri mannfræð-
ingur í leit að pólskum uppmna mín-
um. Þessi blygðunarlausa lygasaga
sló í gegn samstundis. Lögreglu-
stjórinn klappaði saman lófunum í
Bill Clinton og Bertrand Aristide
hittast. Skyldi Aristide vera af
pólskum uppruna?
Haití
hrifningaræði. „PóIIand! Pólland!
Langalangafi minn hét Karpinski.
Ert þú þá kannski frá Varsjá?“ spurði
þessi hamingjusami laganna vörður
og sagði: „Þú hreinlega verður að
koma og kíkja á kirkjugarðinn okk-
ar.“ Endilega.
2.750 Pólverjar
sigldu til Haití
Þónokkur grafhýsanna bám pólsk
nöfn: Kobylanski, Wilczek,
Tarsza. Vom þetta grafir liðhlaupa
sem flýðu yfir í raðir Dessalines?
Gæti það staðist? Sumarið 1803
sigldu hvorki fleiri né færri en 2.750
Pólverjar frá höfnum í Livorne og
Genúa á Ítalíu og héldu áleiðis til
Haití; allir höfðu þeir svarið Napóle-
on hollustueið. Lögreglustjórinn í
Cazales sagði okkur frá því hvemig í
þorpinu er enn til kreólska orðatil-
tækið cluijé kon lapologn, eða „-
gerðu áhlaup einsog Pólverji“, sem
notað er þegar menn em fullkomlega
reiðubúnir til að gangast undir þol-
raunir. Án vafa vísar þetta til garde
d’honneur, hins pólska heiðursvarð-
ar Napóleons, sem ömgglega hefur
vakið óttablandna lotningu í fullum
skrúða.
Latnesk Heida - eda
kannskiLína Langsokkur?
I hverfinu Belno sem nefnt er eftir
manni að nafni Belnovski, fyrsta
Pólverjanum er tók sér búsetu þar,
hittum við fyrir múlattahjón sem
sýndu okkur pappakassa er hafði að
geyma minjagripi frá heimsókn páf-
ans til Haití árið I983. Uppúr kass-
anum voru síðan dregnir munir með
skjaldarmerki Vatíkansins, kross-
lögðu lyklunum og hin rammkaþ-
ólsku talnabönd. Maðurinn og spúsa
hans höfðu bæði ljósblá, möndlulaga
augu og hvasst amamef. Konan
hafði látið sitt úfna og hvíta hár vaxa
mikið lengra en til siðs er á Haití og
vandlega gerðar fléttur minntu ein-
hvem veginn á Heiðu - eða kannski
Línu Langsokk - með latnesku
ívafi. Konan sagði nafn sitt vera Da-
browski þrátt fyrir að tala ekki stakt
orð í pólsku. Það átti hún sammerkt
með eiginmanni sfnum. Reyndar
virtust allir íbúar Cazales fyrir margt
löngu hafa tapað niður tungumáli
hinna pólsku forfeðra sinna. Eina
málið sem þeim var tamt á tungu var
kreólskan; franska blönduð afn'skum
mállýskum þrælanna sem fluttir
vom sjóleiðina til Haití frá Afríku -
sem þrælar.
Pólverjar sviknir í
tryggdum af Napóleon
Hvert einasta skólabam í Póllandi
þekkir hina dapurlegu frásögn af at-
burðunum á Haití: Pólsku hermenn-
imir gerðu sig ánægða í fyrstu með
að hjálpa Napóleon við að endur-
reisa þrælahald á eyjunni. Pólverjun-
um skildist, að í staðinn myndi Na-
póleon endurreisa sjálfstæði Pól-
lands sem þá hafði verið bútað upp
og skipt í hluta á milli Prússlands og
Rússlands. En óánægja og uppreisn-
arandi gerði fljótlega vart við sig
meðal þeina í kjölfar gulusóttar sem
hrjáði hermennina; þeir áttuðu sig á
sviksemi Napóleons. Ómælandi á
franska tungu (og hvað þá kreólska)
þrömmuðu pólsku hermennimir upp
og niður ljöll og hæðar á Haití og í
gegnum fmmskóginn. Aldrei tókst
þeim að aðlaga sig skæruliðahemað-
inum sem svörtu byltingarmennimir
höfðu náð frábæmm tökum á. Er það
nema furða, að allt stefndi í voða?
Sameiginlegur málstadur
Pólverja og Haitíbúa
Pólski liðþjálfinn Jozef Zadera
skrifar beyskur í bragði til vinar síns
í Kraká: „Ég skrifar nú í hinsla sinn
fyrir dauða minn; umvafinn algjörri
örvæntingu og ásaka sjálfan ntig fyr-
ir þann hálfvitahátt, að hafa látið
glepja mig útíþessa Haitíför. Að mig
skuli hafa langað hingað er ótrúlegt.
Allt er ömurlegt. Okkur er ekki einu
sinnu gefinn möguleiki á að segja af
okkur hermennskustörfum og
Frakkarnir pfna okkur miskunnar-
laust til að þjóna Napóleon og halda
áfram að berjast." Haitíbúar börðust
fyrir þann sama málstað frelsis og
sjálfstæðis og Pólveijarnir trúðu
staðfastlega á: Brottrekstur útlendra
afla. Fjöldafiótti brast á í herafia Na-
póleons á Haití og liðhlauparnir
gengu til liðs við uppreisn þrælanna.
Þegar Haití lýsti yfir sjálfstæði árið
1804 (fyrst ríkja í Rómönsku-Amer-
íku), þá lýsti Dessalines því yfir, að
Pól verjamir hefðu rétt til að eigna sér
landsvæðið þar sem Cazales stendur
nú. En þeir skyldu vera „svartir" en
ekki „hvítir". Þetta var í fyrsta skipti
í sögunni sem hugtakið „svartur" var
notað ímyndafræðilega. Löngu síðar
lofaði „Papa Doc“ Duvalier sjálf-
stæðishetjuna Dessalines fyrir að
vera láknmynd hins svarta valds („-
black power“).
Pólska arfleifdin
lifir í Cazales
Pólska aifleifðin lifir í dag í Caza-
les í gegnum dansa og tónlist. Einn
íbúa Belno hverlisins, Amon Frem-
on, slær fyrir okkur á trumbu taktinn
í menúett af pólsku og haitísku kyni;
dans sem rekur uppmna sinn til
gamla góða polkans. Dansinn er
þekktur undir heitinu kodoka. „Ég
dvaldi einu sinni um átta mánaða
skeið í Varsjá," sagði Fremon.
„Þannig var að vellauðugur Pólverji
■ferðaðist hingað til Haití í leit að ætt-
ingjum forfeðra sinna. Hann bar
sama ættamafn og afi minn:
Blokowski. Einn daginn sagði hann
bara sisvona við mig: ’Leyfðu mér
að taka þig með til lands forfeðra
þinna.’ Ég hafði aldrei fyrr stigið upp
í flugvél." - Og hvað fannst þér um
Varsjá? - „Ekki slæm borg. Déskoti
fínt vodka.”
Bill Clinton hringir
í Lech Walesa
Þann 14. september, að kvöldi
innrásardags Bandaríkjanna á Haitf,
hringdi Bill Clinton Bandaríkjafor-
seti í hinn pólska kollega sinn, Lech
Walesa, og spurði hvort hann gæti
séð af nokkrum henuönnum til frið-
argæslu. Talsmaður pólska sendi-
ráðsins í London segir að pólska her-
deildin hafi verið frædd um hið sér-
stæða þorp, Cazales, áður en þeir
héldu til Karabíska hafsins. „Auðvit-
að! Þetta er órjúfanlegur hluti arf-
leifðar okkar."
Hvad gerist ef sagan
endurtekur sig?
En hvað gerist ef sagan endurtek-
ur sig líkt og svo oft áður? I sjálf-
stæðisstyrjöld Haití komu pólskir
hermenn til eyjarinnar hörmulega
illa útbúnir til baráttu við skæruliða í
frumskóginum. Klæðnaður Pólverj-
anna var einnig að þeina tíma sið
þunglamalegur og hryllilega heitur.
Vonlaust var að hermennimir gætu
aðlagast hemaði í hitasvækjunni og
óvinveittu umhverfi því sem ein-
kennir þennan útkjálka hitabeltisins.
Sá möguleiki er nú enn á ný fyrir
hendi, að Pólverjar láti enn á ný lífið
á Haití. „Pólland á engra hagsmuna
að gæta þama,“ sagði pólskur vinur
minn. „Éf hermenn Póllands snúa
aftur til ættjarðarinnar í kistum þá
munu þeir einungis hafa úthellt blóði
si'nu til einskis - enn einu sinni."
Byggt á grein lan Thomson í The
European. Hann er höfundur bók-
arinnar „Bonjour Blanc: A Journey
Through Haiti".
Ó, hvar hafa dagar lífs ykkar lit sínum glatað?
Það er eitt dálítið fyndið með þessa morðóðu einræðisherra: Þeir varla treysta sér til að taka frí á meðan þeir sitja á valdastóli, en um leið
og þeir yfirgefa embætti sín þá geta þeir ekki setið kyrrir. Nú þegar haitíski hershöfðinginn Raoul Cédras hefur flúið land til Panama er ekki
ólíklegt, að hann sé forvitinn um hvernig hinir harðstjórarnir eyddu sínum eftirlaunaárum... Newsweek þefaði nokkra slíka uppi:
Jean-Bedel Bokassa: Keisari Mið-
Afríku lýðveidis flutti til Fílabeins-
strandarinnar og síðan Frakklands
1979. Snéri aftur til heimalands
síns 1986 og var fundinn sekur um
morð. IMáðaður 1993.
Anastasio Somoza: Forseti Nika-
ragúa slapp undan Sandinistum
og flutti 1979 til Paraguay. Myrtur
úr launsátri þar í landi 1980.
Manuel Antonio Noriega: Forseta
Panama var rænt af bandarískum
stjórnvöldum eftir innrásina 1989.
Dæmdur til 40 ára fangelsisvistar
vegna eiturlyfjamisferlis.
Jean-Claude Duvalier: Haitíbúinn
„Baby Doc" fór áleiðis til frönsku
Rivíerunnar 1986. Sparkað útúr
glæsivillu sinni fyrir að borga ekki
leiguna 1994. Býr hjá móður sinni í
Cannes.
Erich Honecker: Forseti Austur-
Þýskalands flýði til Sovétríkjanna
en var neyddur til aftur Þýskalands
til að sæta ákæru og réttarhöldum
vegna morða. Fórtil Chile 1993 þar
sem hann dó.
Idi Amin: Klikkaður forseti Úganda
var rekinn í útlegð 1979 og holaði
sér niður í Líbýu. Heittrúaður mús-
liminn lifir nú við allsnægtir í
Saudi-Arabíu.