Alþýðublaðið - 03.01.1995, Síða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAR 1995

Afbragð ungra manna nn
mannkosti og gLæsileik

Á gamlársdag voru liðin 70 ár frá dauða Jóns Thoroddsens.
Hann var einn mestur efnismaður sinnar kynslóðar, og miklar vonir
bundnar við hann sem skáld og stjórnmálamann. Hann varð aðeins 26 ára.
Tómas Guðmundsson:
Jón Thoroddsen
Jón Thoroddsen, höfundur fyrstu
prósaljóðabókarinnar sem út kom
á íslensku og eitt helsta foringja-
efni Alþýðuflokksins á þriðja ára-
tugnum.
Fyrir réttum 70 árum, hinn 3. janú-
ar 1925, var forsíða Alþýðu-
blaðsins lögð undir minningargrein
Stefáns Jóhanns Stefánssonar um
Jón Thoroddsen lögfræðing og
skáld. A miðopnu blaðsins voru
fleiri minningarorð, meðal annars
eftir Jón Baldvinsson formann Al-
þýðuflokksins og Þórberg Þórðar-
son, sem þá hafði nýlega getið sér
frægð fyrir Bréf til Láru. Jón Thor-
oddsen varð aðeins 26 ára gamall, og
var mörgum harmdauði, enda var
hann einn mestur efnismaður kyn-
slóðar sem þó fóstraði marga yfir-
burðamenn. Það er ávallt varhuga-
vert að skrifa söguna í viðtengingar-
hætti, en Jón Thoroddsen hafði alla
burði til að verða hvorttveggja í
senn: Stórskáld og mikilhæfur
stjórnmálaleiðtogi.
Jón Thoroddsen fæddist hinn 18.
febrúar 1898 á ísafirði, sonur Skúla
alþingismanns og Theodóru skáld-
konu. Bæði voru þau
svipmiklir persónu-
leikar og afburðafólk.
Jón tók stúdentspróf
frá Menntaskólanum
í Reykjavík 1918. í
hans tíð voru í skólan-
um ýmsir þeir sem
síðar settu sterkan
svip á öldina. Tómas
skáld Guðmundsson
var skólabróðir Jóns
og náinn persónuleg-
ur vinur. Mörgum
áratugum síðar rifjaði
Tómas upp kynni sín
af Jóni í samtalsbók-
inni Aö haustnóttum
eftir Matthías Johann-
essen:
„Eg leit mjög upp
til hans og dáðist mik-
ið að honum, eins og
raunar allir þeir, er
höfðu nokkur kynni
af honum, og ennþá
hygg ég vini hans á
einu máli um það, að
hann hafí verið af-
bragð ungfa manna
um gáfur, mannkosti
og glæsileik. En það
var engu líkara en að
dulin meðvitund um
alltof fáa ævidaga
hafi ósjálfrátt knúð
hann til þess að flýta
sér að lifa, því það
litia, sem hann lét eft-
ir sig, ljóð, leikrit og
sögur, voru allt verk,
sem unnin voru á
ótrúlega stuttum en hamingjusömum
augnablikum."
cand. jur.
In memoriam
Jón var atkvæðamikill í félagslífi
h
1 Menntaskólanum, og meðal ann-
ars varaforseti Framtíðarinnar, mál-
fundafélags nemenda. Sveinn Skorri
Höskuldsson prófessor hefur kannað
ítarlega heimildir um þátt Jóns í
starfi félagsins (Skímir 1979), og þar
kemur fram að Jón lagði mikla rækt
við mælskulist. Hann þótti einn al-
besti ræðumaður skólans og hlaut
reyndar sérstök verðlaun Framtfðar-
innar síðasta skólaárið. I MR gaf Jón
sig líka mikið að umræðum um bók-
menntir, skrifaði ritdóma og fjallaði
um skáldskap. Seinna skrifaði Jón
Thoroddsen tvo ritdóma, um Illgresi
Amar Amarsonar (Alþýðublaðið,
16. október 1924) og Undir Helga-
hnúk, aðra skáldsögu Halldórs Lax-
ness (Lögrétta 11. nóvember 1924). 1
ritdómi sínum um ljóð Arnar hrósar
Jón honum fyrir ádeilu og skop:
„Við Islendingar höfum eignast
lítið af skemmtilegum skáldum. Nú
á síðari tímum lítur helzt út fyrir, að
skáldin ætli að gera okkur alla að
grátkonum. Örn er undantekning.
Hann er skemtilegt skáld, og hann á
að njóta þess.“
í dimmum skugga af löngu liðnum vetri
mitt ljóð til þín var árum saman grafið.
Svo ungur varstu, er hvarfstu út á hafið,
hugljúfur, glæstur, öllum drengjum betri.
Og því varð allt svo hljótt við helfregn þína,
sem hefði klökkur gígjustrengur brostið.
Og enn ég veit margt hjarta, harmi lostið,
sem hugsar til þín alla daga sína.
En meðan árin þreyta hjörtu hinna,
sem horfðu eftir þér í sárum trega,
þá blómgast enn, og blómgast ævinlega,
þitt bjarta vor í hugum vina þinna.
Og skín ei ljúfast ævi þeirri yfir,
sem ung á morgni lífsins staðar nemur,
og eilíflega, óháð því, sem kemur,
í æsku sinnar tignu fegurð lifir?
Sem sjálfur Drottinn mildum lófum lyki
um lífsins perlu í gullnu augnabliki -
Jón Thoroddsen gaf út tvö lítil kver
n
I með skáldskap. Bæði komu þau út
árið 1922: Annarsvegar leikritið
María Magdalena og hinsvegar
tímamótaverkið Flugur. Mörg dæmi
em vitaskuld um fálæti samtímans
gagnvart nýjungum, og einatt gera
menn sér ekki ljóst fyrren seint og
um síðir að tímamót hafi orðið. Flug-
ur Jóns var fyrsta bókin sem út kom
á íslandi sem einvörðungu hafði að
geyma prósaljóð. Það er skemmst frá
því að segja að umfjöllun um bókina
var í mýflugumynd: Ein örstutt
bókafregn í Tímanum, en ekki einn
einasti ritdómur. Og í marga áratugi
umlukti þögnin Flugur; bókarinnar
var í mesta lagi getið í framhjáhlaupi
í yfirlitsritum um skáldskap. Það var
ekki fyrren með ritgerð Sveins
Skorra, 1979, að mönnum varð Ijóst
að þeim hafði helstil lengi sést yfir
dálítinn dýrgrip.
Flugur voru endurútgefnar 1986.
Gísli Sigurðsson bókmenntafræð-
ingur skrifaði vandaðan og ítarlegan
inngang að bókinni, þarsem hann
sagði meðal annars að Ijóðin væru
„margslungin og þaulhugsuð", laus
við alla mælgi, snerust gjaman að-
eins um eina smámynd þarsem ekki
væri nema helmingurinn sagður.
Gísli sýnir fram á að táknmál gegnir
veigamiklu hlutverki í skáldskap
Jóns, enda er yfirleitt ekkert einsog
það sýnist í ljóðum hans.
Gísli skiptir Ijóðum Jóns í tvo
meginflokka: „Annars vegar eru
gamansöm og háðsk, jafnvel bitur
ljóð um konur og líðandi stund en
hins vegar ljóð um almennari vanda-
mál eða hinstu rök mannlegs lífs.“
Gísli segir að greina megi ákveðna
heildarafstöðu hins unga skálds til
kvenna, og bætir síðan við þessum
athyglisverðu orðum: „Sú afstaða er
ekki tengd gleði og þrám heldur
miklu fremur sorg og uppgjöf. Jón
virðist hafa gefist upp á konum.“
Jón Thoroddsen var jafnaðarmaður
o
Úr Flugum Jóns Thoroddsens
Frost á Grímsstöðum
Ég ligg í rúmi mínu, og er í góðu skapi. Það er
frost á Grímsstöðum - 20 stiga frost. Seinasti mó-
molinn er orðinn að ösku, það er jarðbann og
heyleysi, presturinn vill ekki hjálpa, hefur nóg
með sig, nær að setja betur á.
20 stiga frost á Grímsstöðum framleiðir 20
skáldsögur. Tímaritin verða fljótlesnari.
Ég þakka þér, skósmiður. Þegar tímaritin koma
út, gerist ég ritdómari. Ég skrifa:
Pappír og prentun í besta lagi. Frágangur allur
góður, og bækurnar yfirleitt hinar eigulegustu -
einkar hentugar til tækifærisgjafa. En það skal
tekið fram, að sögurnar eru byggðar á misskiln-
ingi. Umræddan dag var aðeins 2 stiga frost á
Grímsstöðum.
Ég klæði mig, fer út, og sé skósmið. Ég hleyp til
hans, og hringsný honum:
Það er frost á Grímsstöðum - 20 stiga frost.
Hann tekur upp blað og bendir.
2 stig, segir hann, og fer leiðar sinnar.
Ég spyr þig, ó, skósmiður.
Ert þú í heiminn kominn, til þess að þú berir
sannleikanum vitni? Hvar er vitnastefnan þín?
Hver áminnti þig um sannsögli?
Ólánsgarmur ertu. 20 menn skrifa skáldsögu í
dag. 20 menn trúa því, að 20 stiga frost sé á
Grímsstöðum.
Mikil er ábyrgð þín.
Vita nuova
Úti er dagurinn blár og bjartur, en inni situr
sorgin og segir fanganum sögur. Skuggarnir
þyrpast í hornin og hlusta.
Sólin hækkar á lofti. Geislarnir, sem skjótast
dansandi gegnum járnvarinn gluggann, kyssa
burt myrkrið úr klefanum.
Einn þeirra vogar sér lengra en aðrir. Hann
dansar eftir gólfinu, og kyssir á fótinn á Oscari
Wilde. Fanginn lítur upp og undrast. Sorgin
hættir að segja frá og brosir.
Oscar Wilde stendur upp og gengur að glugg-
anum. Hann horfir á litlu, bláu röndina, sem fang-
arnir kalla himin. Og hann sér hvítt ský þjóta eft-
ir himinhafinu.
Undarlegur söngur vaknar í huga hans. Hann er
útlagi, sem á heima handan við hafið. Þar bíður
hans eitthvað, sem hann elskar.
Þú, sem ég elska.
Ég hrindi bátnum úr nausti, því ég er sjúkur af
heimþrá. Og ég hrópa til þín yfir hafið:
Með hvítum seglum stefnir hann að ströndum
þínum, útlaginn, sem elskar þig.
Kvenmaður
Hún var formáli að ástarævisögum manna.
Hún var innskotskafli.
Hún var kapítulaskipti.
Og nú er hún ástarævisaga mín. En það hefur
gleymst að prenta orðin: Öll réttindi áskilin.
I og til hans var litið sem foringja-
efnis hins únga Alþýðuflokks. I
minningarorðum sínum sagði Stefán
Jóhann: „Vinir hans og flokksbræð-
ur gerðu sér góðar vonir um dáðríkt
starf hans í stjórnmálum. Er því við
fráfall hans ómetanlegt skarð höggv-
ið í fylkingu íslenskra jafnaðar-
manna." Og Jón Baldvinsson skrif-
aði: „En því fleiri vonir eru brostnar,
sem ættmenni, vinir og flokksbræður
gerðu sér um framtíð hins unga
manns. Hvers vegna? Vegna þess, að
Jón Thoroddsen hlaut í vöggugjöf
gáfur og tjölhæfni ættar sinnar. Hann
var skáld og orðslyngur ræðumaður,
efni í mikinn mælskumann. Hann
var líka gæddur afburða-dugnaði, að
hvaða verki sem hann gekk.“
Jón fór einu sinni í framboð, í
Norður-ísafjarðasýslu 1923. Hann
bauð sig fram utan flokka, en engum
duldist að hann fylgdi Alþýðu-
flokknurn að málum. Sveinn Skorri
telur í ritgerð sinni, að Jón hafi með
þessu viljað vinna á persónulegum
vinsældum. Þær dugðu ekki til; og
segir nánar frá framboði Jóns f minn-
ingargrein Þórbergs Þórðarsonar
sem birtist á síðunni hér til hliðar.
Jón tók embættispróf í lögfræði frá
y ■ ■ ■ ■ —...........
I Háskóla íslands 1924 og sigldi um
haustið til Danmerkur og hugðist
kynna sér fyrirkomulag og stjóm
bæjarmálefna. A jóladag varð hann
fyrir sporvagni í Kaupmannahöfn,
og lést tæpri viku síðar, á gamlárs-