Alþýðublaðið - 11.08.1995, Qupperneq 7

HELGIN 11.-13. ÁGÚST 1995
ALÞÝÐUBLAÐK)
7
■ Kolbrún Bergþórsdóttir skrifar hámenningarlegt aðdáendabréf
handa Thor Vilhjálmssyni, grand old man íslenskra bókmennta
Stórskáldið og smáskáldin
„Ég er hér að yrkja skoðanir mínar um
manninn sem við hljótum að viðurkenna
sem mesta starfandi rithöfund okkar,
höfðingjann Thor Vilhjálmsson."
Milan Kundera, væntanlegur Nób-
elsverðlaunahöfundur, sagði fyrir
nokkrum árum eitthvað á þá leið að
rithöfundurinn væri dauður. Orðin
hljómuðu mátulega geðvonskulega og
gáfulega til að komast í móð. Síðan
hafa menn túlkað þessa kenningu af
mikilli leikgleði og einn þáttur þeirrar
túlkunar byggir á daðri við þá hug-
mynd að rithöfundar eigi að fela sig
hæverskir bak við verk sín og láta op-
inberlega h'tið á sér bera.
Nú er alkunna að litríkir persónu-
leikar, sem þar að auki eru gáfaðir og
kappsfullir heimsmenn, halda sig
sjaldnast til sveita. Sviðsljósið er
þeirra og má ekki öðruvísi vera. Þessir
menn minna okkur sífellt á hversu
mikils virði er að vera trúr sjálfum sér,
sannfæringu sinni og skoðunum. Og
hversu mikilvægt er að varðveita
keppnishörku, tilfinningaríki og skap.
Eg er hér að yrkja skoðanir mínar
um manninn sem við hljótum að við-
urkenna sem mesta starfandi rithöfund
okkar, höfðingjann Thor Vilhjálms-
son. Og þar sem hann er ekki einungis
einn af eftirlætisrithöfundum tnínum,
heldur einnig einn af eftirlætismönn-
unum mínum þá fæ ég ekki hjúpað
mig kufli gáfulegs kaldlyndis og
stundað vísindalegar nákvæmnisrann-
sóknir á manninum og verkum hans.
Til þess skortir mig vilja, því þetta er
affnæliskveðja, ekki krufning.
„Stórskáld stendur á herðum hundr-
að smáskálda," er haft eftir manni sem
ég kann ekki skil á, en hugsunin bend-
ir til að þar hafi verið á ferð ágæt vits-
munavera.
En vitanlega tekst lending stór-
skáldanna ekki ætíð með einu stökki.
Stundum þarf allmargar atrennur og
mótbyrinn er jafnvel þungur og ill-
vinnanlegur. Samtíminn hveiju sinni á
oft í merkilegu basli við að viður-
kenna snillinga sína, einkum þá sem í
verkum sínum, hugsunum og fram-
kvæmdum ferðast á undan honum.
Og nú fyllist ég löngun til að hverfa
á vit hins svokallaða nýraunsæis í ís-
lenskum bókmenntum, sem lét á sér
kræla á áttunda áratugnum og skilaði
ekki eftirminnilegum afurðum. Ein-
hverju sinni nefndi ég þann áratug
sem eitt mesta niðurlægingarskeið ís-
lenskra bókmennta. Sú fullyrðing
gerði einhverja félaga mína í bók-
menntafræðum æfa, og tel ég því
ástæðu til að ítreka þessa skoðun
mína.
I áratug, eða um það bil, skeiðuðu
ffam á ritvöllinn lopapeysukommar og
rauðsokkar sem áttu sér ríka pólitíska
hugsjón, en bjuggu því miður hvorki
yfir skáldlegu næmi né listrænum
metnaði. Þetta voru rithöfundar án
hæfileika, en vopnaðir einlægum vilja
til að koma á þjóðfélagslegum umbót-
um. Þeir birtu okkur í verkum sínum
mæddar eiginkonur og menn þeirra,
sem margir hverjir reyndust vera
kvenníðingar. Einnig brá fyrir at-
vinnurekendum sem bjuggu að því
óláni að vera samviskulausir. Raunum
þessa fólks var lýst í skýrslukenndum
textum sem vel hefðu getað notið sín í
blaðagreinum en reyndust engin
skrautblóm í aldingarði íslenskra bók-
mennta. Þó fór svo að hugmyndaffæði
þessara bóka tryggði þeim góða dóma,
jafnvel bókmenntaverðlaun.
Af hverju? í dag skilur það ekki
nokkur maður, nema kannski höfund-
amir og þeir sem hömpuðu þeim.
Voltaire vissi sínu viti og eftir hon-
um er haft: „Lofsamlegir ritdómar um
lélagar bækur eru oft engu síður skað-
legir andlegum framfömm en skamm-
ir um góðar bækur.“
Bókmenntaffæðingar og gagnrýn-
endur villtust inn í þoku og mátu
skáldskapinn eftir pólitíska erindinu
og slíkar túlkaxúr lýsa lítilli tryggð við
skáldskapargyðjuna, en henni ber bók-
menntatúlkendum vitanlega að sýna
auðmjúka þjónustulund, engu síður en
skáldunum.
Og okkar maður, hver var hans
starfi á þessum ámm? Jú, hann sendi
frá sér hveija bókina á fætur annarri.
Þar dró hann aldrei upp einfaldan pól-
itískan algildissannleik, rithöfundur-
inn sem hafði þó ríka pólitíska sann-
færingu. Skáldskapurinn var honum
meira virði en svo að hann skipti á
honum og pólitískri einstefnu. Honum
mætti einkennilegt fálæti á þessum ár-
um. Þó hafði hann skrifað eina feg-
urstu skáldsögu sem við eigum, Fljótt
fljótt sagði fuglinn og þær bækur sem
fylgdu á eftir einkenndust af meistara-
legum töktum. Fæstir neituðu andagift
hans, en menn vildu öðmvísi bækur.
Hann var sífellt beðinn um að fýlgja
straumnum, skrifa eins og allir hinir.
Jafhvel góðum og glöggmn ritdóm-
ara eins og Ólafi Jónssyni varð á að
beita fyrir sig ólund í gagnrýni um
Mánasigð:
„Það verður að segja hverja sögu
eins og hún gengur: því fleiri sem
bækur hans verða því örðugra á ég
með að festa hugann við hið evrópska
eða alþjóðlega sögusvið Thors Vil-
hjálmssonar og fólk sem þar ferðast
aftur og fram. Þetta er sjálfsagt mín
sök...“
Ég tala sem gagnrýnandi þegar ég
segi að mér líkar þessi síðasta setning.
í henni opnar gagnrýnandinn dymar
fýrir skáldinu, segir það sem gagnrýn-
endur segja of sjaldan: „Mér gæti
skjátlast."
Skáldið gekk sinn veg, og bar sig
vel, enda hafði það gert sér grein fýrir
því að maðurinn er löngum einn. Og
svo enn dag létti þokunni. Gagnrýn-
endur sáu skýrt og tóku eftir því að
þeir höfðu villst af leið. Þeir rönkuðu
við sér á hamrinum sem nýraunsæu
skáldin höfðu hvert af öðm rambað
framaf, í of mörgum vondum bókum,
og nú stukku þeir í átt til skáldsins,
fullir sektarkenndar og iðmnar. Síðan
hafa ekki þeir vikið frá skáldinu.
Skáldið brást aldrei köllun sinni og
sannfæringu og leiddi þannig verk sín
til sigurs. Það kostaði langa baráttu og
ef gagnrýnendur hefðu í mati sfnu sett
listræn gildi f öndvegi hefði aldrei
þurft að koma til þeirrar viðureignar.
Nú er Thor Vilhjálmsson orðinn „-
grand old man“ íslenskra bókmennta.
Rithöfundurinn sem leiddi okkur eftir
vegi fegurðarinnar og hins volduga
einmanaleika í skáldsögum sem búa
að hreinni stflsnilld. Hafa honum þó
ekki enn verið afhent íslensk stílverð-
laun.
Kæra skáldið mitt, við aðdáendur
þínir stefnum að því að leiðrétta þann
misskilning. Þakka þér fýrir að auðga
anda okkar, íjársjóðir þínir fýlgja okk-
ur inn í framtíðina.
Stéttín
erfyrsta
skrefiö
inn...
Mikiðúrval
af hellum
og steinuin.
Mjög gott verð.

■

5TÉTT
HELLUSTEYPA
HYRJARHÖFÐI 8
112 REYKJAVÍK
SÍMI577 1700 - FAX 577 1701