Alþýðublaðið - 16.08.1995, Side 5

MIÐVIKUDAGUR 16. ÁGÚST 1995
ALÞÝÐUBLAÐHD
5
margir utan hans óttuðust.
Brautin rudd fyrir Milosevic
Andlýðræðislegar aðferðir Títós
stuðluðu enn frekar að sundrungu
landsins. Stjómarskrá (líklega lengsta
og óskiljanlega plagg þessarar tegundar
í heiminum) sem gekk í gildi 1974
breytti Júgóslavíu nánast í ríkjabanda-
lag. Eftir það og allar götur þangað til
Júgóslavía liðaðist í sundur 1990 beittu
átta svæðisbundnar fámennisstjómir
kommúnista sér gegn því að aftur yrði
hægt að snúa á braut sameiningar.
Þessi and-júgóslavismi (sem meðal
annars lýsti sér í einarðri andstöðu við
þá sem skilgreindu sig sem Júgóslava
ffemur en Króata, Serba og svo ífam-
vegis) varð þungamiðjan í hugmynda-
fræði þeirra.
Eftir hreinsanimar á öndverðum átt-
unda áratugnum einbeitti Tító sér að
„neikvæðu vah“. Auðsveipir smjaðrar-
ar vom næstum einir um að komast til
metorða, bæði hjá flokknum og ríkis-
valdinu. Ef dæmi er tekið af Serbíu, þá
valdi hann í framvarðasveitina svo
veika, litlausa og ómerkilega einstak-
linga, að það vekur enga furðu þótt
Slobodan Milosevic mætti lítilli mót-
spymu þegar hann braust til valda upp-
úr miðjum níunda áratugnum.
„Snilligáfa" Títós
Lögreglulið kommúnista og herinn
stóðu vörð um einingu Júgóslavíu.
Engin öfl í landinu gátu skákað lög-
reglunni og hemum - og Tító hafði al-
gjöra stjóm á þeim. Fyrir vikið þurfti
hann ekki að búa yfir mikilli pólitfskri
stjómvisku til að bæla niður andstöðu,
hvorki þjóðemissinna né þeirra sem
vildu brjóta landið upp. Þegar
öllu er á botninn hvolft er fika
ljóst að Sovétríkjunum og Tékk-
slóvakíu, hinum fjölþjóðlegu
kommúnistaríkjunum, stóð
aldrei ógn af sundmngu ríkj-
anna, svo lengi sem kommúnist-
ar, lögreglulið þeirra og herafli,
var við stjóm.
Til þess að leysa deilumál
þjóðemisbrotanna og komast úr
skugga dapurlegrar sögu sinnar,
hefði Júgóslavía þurft að vera
sérstök. Júgóslavía hefði þurft
kraftmikið hagkerfi og pólitískar
anir sem betur hæfðu nútímanum.
„Snilligáfa" Títós fólst í því að standa í
vegi fyrir og kippa fótunum undan
leiðtogum umbótamanna, hvort heldur
var innan eða utan Kommúnistaflokks-
ins. Það sem Vesturlönd kölluðu „Tító-
isma“ reyndist ekki vera annað og
meira en sá hæfileiki Títós að fara und-
an í flæmingi og forðast stefnumót við
stund sannleikans.
Goðsögnin gufar upp
Fimmtán ára ártíðar Títós, 4. maí
1994, var ekki minnst neinsstaðar í
Júgóslavíu sálugu. Fjölmiðlar létu sér
fátt um finnast, umfjöllun þeirra var
nöpur og kaldhæðnisleg. Framtil 1990
höfðu 14 milljónir manna heimsótt
gröf Títós. En á þessari ártíð létu aðeins
ættingjar sjá sig, aukþess fulltrúar hins
litla og sundurlausa Kommúnistaflokks
og sárafáir til viðbótar. Grafar Títós var
ekki lengur gætt af heiðursverði forset-
ans. Goðsögnin um Tító hafði gufað
upp.
Alan Bullock endaði rit sitt Hitler: A
Study in Tyrarmy með þeirri ályktun að
Hitler hefði tekist fullkomlega aðalætl-
unarverk sitt, að eyðileggja ,Jiina frjáls-
lyndu, borgaralegu skipan" og „gömlu
Evrópu". Hann skrifaði: „Si, monu-
mentum requirs, circumspice." Það
þýðir: „Ef þú leitar að minnismerki
hans, líttu þá í kringum þig.“ Trtó var
enginn Hitler, og hann ætlaði heldur
aldrei að tortíma Júgóslavíu. En af því
einræði hans og óstjóm áttu gríðarleg-
an þátt í blóðugri sundurlimum Júgó-
slavíu, þá em rústir landsins það minn-
ismerki sem hann á skihð.
Lauslega snarað, lítillega stytt: HJ
Slóveníu og Svartfjallalandi) og
tveggja sjálfsstjómarhéraða (Vojvodina
og Kosovo, bæði í Serbíu) sem skipmst
á um forsætið. Það var reyndar ekkert
leyndarmál að völd sambandsstjómar-
innar fóra svo þverrandi að stjómmála-
menn í lýðveldunum forðuðust eftir
megni að hanga tímunum saman í
Belgrad, af því þá vora þeir ljarri hinu
raunverulega póhtíska valdi.
Fábrotin hugmyndafræði
Tító var ekki hirm stórkostlegi leið-
togi sem stuðlaði að einingu Júgóslav-
íu. Þvert á móti lagði hann með stefnu
sinni þung lóð á vogarskálar sundrung-
ar. Á grunnfærinn, marx- leníniskan
hátt afgreiddi Tító þjóðemisstefhu sem
„borgaralega hugmyndafræði“. Eins
leit hann svo á, að átök milli þjóða stöf-
uðu af „kapítalistna'L Þegar heimsstyrj-
an hafðir í háveg-
um innan kerfis-
ins, þeir hjúpuðu
sig skæni marx-
lenínisma en héldu
í reynd áfram að
ala á þjóðernis-
hyggju. Þetta átti
einkum við um
málfræðinga,
sagnfræðinga, rit-
höfunda og list-
málara. Verk
þeirra vora uppfull
af þjóðrembu,
sjálfsvorkunn og stöðnuðum rmyndum.
Og ný kynslóð menntamanna fylgdi
einarðlega í fótspor kennara sinna og
þeirra sem eldri vora.
Sjálfsþurftarbúskapur
Landsfaðirinn Tító. Skapaði goð-
sögn um sjálfan sig en vanrækti að
byggja upp Júgóslavíu.
kommúnistum.
Um þetta leyti var ný kynslóð liðs-
manna gengin til hðs við kommúnista.
Þetta unga fólk, sem hafði reynslu af
ólöglegum aðgerðum og gat staðist
lögregluyfirheyrslur og fangelsisvist,
hófst til valda í flokknum við ofsóknir
Alexanders konungs og hreinsanir Sta-
lfns. Þetta unga fólk tók hinni nýju
stefnu Komintem tveim höndum, en í
henni fólst að sameina öll „ffamsækin
öfl“ í baráttunni gegn fasismanum. f
þessum anda var mótuð ný stefna
gagnvart spumingunni um þjóðemis-
vandamál í Júgóslavfu. „Serbneskt for-
ræði“ var ennþá óvinurinn og jafnrétti
þjóðanna var aðaltakmarkið, en að-
skilnaðarhreyfingar vora nú fordæmd-
ar fyrir hægrisinnað og fasískt eðli.
Barátta var hafin fyrir endurskipu -
lagðri, kommúnrskri Júgóslavíu. I
kappsömum og „alþjóðlegum“ Komm-
únistaflokki Júgóslavíu, sem var trúr
Sovétríkjunum og tilbað Stalín, fór
júgóslavnesk þjóðemiskennd að vaxa
ogdafha.
Júgóslavía sem
pólitísk hugmynd
Komintem skipaði Trtó aðalritara
Kommúnistaflokks Júgóslavíu, lrklega
árið 1937. Kommúnistar náðu völdum
í Júgóslavíu 1944-45. Frá þeim tíma og
til dauðadags gegndi Tító embættum
flokksleiðtoga, marskálks Júgóslavíu,
yfirmanns heraflans, oddvita stjómar-
innar og forseta landsins. Hann var
þrautreyndur stjórnmálamaður sem
hafði lifað af hreinsanir Stalrns (og tek-
ið þátt í þeim, samkvæmt sumum
heimildum) og var miklu eldri en flest-
ir nánustu samverkamenn hans, sem
kölluðu hann Stari - gamla manninn.
Tító var áreiðanlega ekki króatískur
þjóðernissinni einsog margir Serbar
halda nú fram. Hann deildi hinsvegar
ekki með ungu kommúnistunum hinni
sterku tilfinningu fyrir því að vera
Júgóslavi. Tító leit fyrst og fremst á
Júgóslavíu sem pólitíska hugmynd, að-
ferð byltingarinnar til að ná völdum. I
heimsstyrjöldinni síðari, og einkum
þegar deilumar hófust við Stalín 1948,
jókst þjóðerniskennd Títós, sem og
áhugi hans á einingu Júgóslavíu: en
jafnan skipti mestu pólitísk hentistefna
og persónuleg völd hans sjálfs.
Kreddufastur alræðissinni
Richard West dregur upp mynd af
Tító sem hófsömum og mildum ein-
ræðisherra. Þegar hann er borinn sam-
an við suma af einræðisherrum 20. ald-
ar er það áreiðanlega hárrétt. West lítur
Sigursælir kommúnistar í bosnísku borginni Jajce 1943: Rankovic, Djilas,
Tító, Zujevic, Habrang, Pijade, Kardelj. Tító var kallaður „sá gamli".
ennfremur svo á, að Tító hafi gerst al-
ræðisherra af illri nauðsyn: hann hafi
staðið í vegi lýðræðis og fijálslyndis
einvörðungu til að ekki yrðu leystar úr
læðingi ástríður þjóðemishyggjunnar
sem myndu ógna einingu landsins. En
hefðu deilur Króata og Serba gufað
upp fyrir eitthvert kraftaverk, þá er
ekkert sem bendir til þess að Tító hefði
leyft, hvað þá ýtt undir, þróun í átt til
lýðræðis. West bendir sjálfur á að Tító
„var alltaf staðráðinn í að beijast gegn
endurbótum eða veikingu á miðstjóm-
arvaldinu."
Tító var kreddufastur alræðissinni
sem lét sér aldrei til hugar koma að
hverfa frá kennisetningum marx-lenm-
ismans eða einsflokkskerfinu sem var
reist á þeirri hugmyndaffæði.
Endalok Júgóslavíu
ekki óvænt
Richard West telur að Tító hafi verið
ómissandi til að viðhalda einingu Júgó-
slavíu: „Stuðningsmönnum Títós
fannst að Júgóslavía þyrfti að njóta
margra ára sterkrar og föður-
legrar stjómar hans til að græða
sárin úr stríðinu. Þetta fólk mat
fyrirbærið Júgóslavíu meira en
óskiljanlega -isma og -ræði.“ En
Tító var við völd í meiren 35 ár.
Enginn getur haldið þvr fram að
Tító hafi ekki gefist nægur tími
til að efla einingu Júgóslavíu.
Samt liðaðist landið að lok-
um sundur í blóðugu borgara-
stríði. Og þessi endalok voru
engan veginn eins óvænt og
stundum er látið í veðri vaka. A
níunda áratugnum lýstu vest-
rænir stjómmálamenn og dipló-
matar ævinlega óbifandi trú á ffamtíð
og einingu Júgóslavíu. Þeir vora engir
aular. Þeim fannst einfaldlega hyggi-
legt að láta óttann ekki í ljós, þarsem
það hefði getað ýtt á eftir hinni hægu
sundurliðun Júgóslavíu. Á þessum tfma
höfðu fjölmargir veitt athygli sterkum
sjálfstæðistilhneigingum Króata og al-
banska minnihlutans [í Kosovo, sjálfs-
stjómarhéraði í Serbíu]. Sömuleiðis var
að renna upp fyrir mönnum að miðstýr-
ingin frá Belgrad varð æ máttlausari,
en þar var ríki og flokk stjómað af ftill-
trúum lýðveldanna sex (Bosníu-Herz-
egóvinu, Króatíu, Makadóníu, Serbíu,
Kommúnistar náðu völdum í Júgó-
slavíu 1944-45. Frá þeim tíma og til
dauðadags gegndi Tító embættum
flokksleiðtoga, marskálks Júgóslav-
íu, yfirmanns heraflans, oddvita
stjórnarinnar og forseta landsins.
lýðveldanna
Þegar tímar liðu var hin opinbera
ífnynd Júgóslavru rúin öllu sem tengd-
ist sameiginlegri sögu, tungu og upp-
runa júgóslavnesku þjóðabrotanna. Á
sjöunda áratugnum heyrði allt slrkt
sögunni til. Þess r stað var teflt ffam
hugmyndaífæði Trtós, og skólaböm,
námsmenn og hermenn voru látin læra
að það sem héldi Júgóslavíu saman
væri forræði verkamanna yfir fyrir-
tækjum og hlutleysisstefna í utanríkis-
málum. Persónudýrkun á Tító var óhjá-
kvæmileg afleiðing.
Umbætur árið 1965 drógu mjög úr
miðstýringu og juku til muna vöxt í
efhahagslífinu. En þarsem umbætumar
tóku að ógna tökum flokksins á efna-
hagslífinu var veralega úr þeim dregið,
einkum fyrir atbeina Títós. I stað nú-
tímalegs og heilstæðs hagkerfis lands-
ins alls sem byggði á markaðsbúskap
fóra einstök svæði að skara eld að eigin
köku. Lýðveldin og sjálfsstjómarhér-
öldinni lauk, og búið var að
ganga milli bols og höfuðs á
„borgaralegri hugmynda-
ffæði" aðhafðist Tító lítið til
að stuðla að einingu innan
Júgóslavíu. Sameiginlegt
júgóslavneskt skólakerfi var
búið tU, en lítil menningar-
leg samskipti á milli lýð-
velda og með trmanum urðu
þær æ sjaldgæfari. Háskóli
fyrir öll þjóðabrotin var ekki
stofnaður, og ekki stuðlað
að því að stúdentar stund-
uðu nám utan sinna lýð-
velda. Það var fátrtt að
fessor kenndi r Belgrad eða serbneskur
í Zagreb. Það var undantekning frá
reglunni ef fjölmiðlar bára ffam hug-
myndir í nafiii júgóslavnesks þjóðemis.
Þessi menningarlegi sjálfsþurftarbú-
skapur lýðveldanna stuðlaði mjög að
því að viðhalda hefðbundnum þjóð-
emisviðhorfum hinna ólrku hópa sem
landið byggðu.
Listamenn og
menningarvitar keyptir
Tító var í hópi íhaldssömustu
kommúnista Júgóslavíu þegar kom að
umburðarlyndi gagnvart frjálsri tján-
ingu á hugmyndum og listrænu ffelsi.
Eigi að síður var Tító áhugasamur um
að fá ffæga listamenn og menningar-
vita til liðs við flokkinn og til að upp-
hefja Tító persónulega. Ef þeir gengu
að þessu - og það gerðu þeir upp til
hópa - var slegið pennastriki yfir skoð-
anir og athafnir þeirra tfá því fyrir stríð:
skoðanu sem offast voru gegnsýrðar af
þjóðemishyggju. Þessir rnenn vora síð-
uðin þróuðu sjálfsþurffarbúskap, hvert í
sínu homi; byggðu öll upp sjálfstæðan
iðnað og tóku erlend lán í stórum stíl
sem litlum árangri skiluðu. Og með því
að Tító var ævinlega mest umhugað að
koma í veg fyrir hverskonar ándstöðu
gegn sér sem tæki til Júgóslavíu á
landsvísu, þá tók hann fagnandi þeirri
óheillaþróun sem leiddi til að landið
molnaði sundur á þennan hátt."
Hreinsanir - Lenín
endurvakinn
í upphafi áttunda áratug-
arins svipti Trtó bæði króa-
tísku og serbnesku flokks-
forystuna völdum. í Króatíu
var forysta flokksins þjóð-
ernissinnuð og aðhylltist
umbætur í frjálslyndisátt,
serbnesku flokksleiðtogamir
voru hinsvegar andvígir
þjóðemisstefnu en hlynntir
umbótum. Tító átti í erfið-
leikum með að vinna meiri-
hluta serbneskra kommún-
ista á sitt band.
Eftir hreinsánimar endurvakti Tító
miðstýringu flokksins og dröslaði Len-
ín affur uppá yfirborðið. Júgóslavía var
ekki nógu sterk, efnahagslega, félags-
lega og pólitískt, til að veijast einræðis-
herranum og umbótum var hætt. Eigi
að síður var samfélagið of vestrænt,
kommúnistaflokkurinn of þreyttur og
hugmyndafræðilega úrvinda og venju-
legt fólk of veraldarvant til að hægt
væri að þröngva Júgóslavíu affur á vit
miðstýringar flokksins einsog verið
hafði á árunum eftir seinna stríð: ein-
sog margir innan flokksins þráðu og