Alþýðublaðið - 12.10.1995, Blaðsíða 5

FIMMTUDAGUR 12. OKTÓBER 1995
s
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
a
5
a
/ifandi
naglbítur
Vilmundur skrifar um vin sinn,
Hans Einarsson cand.phil. Frá 8. apr-
d 1949.
Framan af ævi undraðist ég það og
harmaði, að manni gæddum hæfileik-
um Hans heitins skyldi ekki verða
meira úr sér, eins og það er kallað, en
raun varð á. En undrun minni er lokið,
síðan ég áttaði mig á því lögmáh
mannlegs eðhs, sem ræður svo mjög
allri þróun samfélagsins, að þeir, sem
geta, þeir vilja yfirleitt ekki, en þeir,
sem vilja, þeir geta yfirleitt ekki. Lík-
lega er ekki heldur ástæða til.að
harma þetta, því að væri þessu öfugt
farið, mundi heimurinn sennilega
verða á skammri stundu svo fuhkom-
inn, að ekki yrði hfandi í honum fyrir
leiðindum, þegar af þeirri ástæðu, að
ekkert yrði eftir til að kíma að, nema
þá sjálf fullkomnunin, sem að vísu er
ekki laus við að vera kímileg en full-
einhæf. Þó hvarflar annað slagið að
mér, að skaðlítið væri, en umfram aht
skemmtilegt, að hið fyrmefirda lögmál
væri ekki út af eins alls ráðandi um
rithöfunda sem raun ber vitni. Þegar
ég hugleiði, hvetjum árangri sumir rit-
höfundar, vinir mínir, hafa þó náð
með ævilangri elju og ástundan, verð-
ur mér stöku sinnum með trega hugs-
að til þess, hvert komist hefðu með
sömu viðleitni aðrir vinir mínir, sem
gátu svo léttilega en vildu ekki. En
vísast þjónar þetta allt einu himnesku
lögmáli.
é?itt sá tómt
helstríð
Vilmundur Jónsson ritaði eina
minningargrein um œvina, um Sigríði
Elísabetu Árnadóttur, en húm
kpmst, á unga aldri, lífs afein þriggja
systkina er þau féllu í beljandi
straumiðu. Um þann atburð orti
Matthías Jochumsson eittfegursta
kvœði sitt Böminfrá Hvammkoti. Vil-
mundur skrifaði eftir andlát Sigríðar
minningargrein, er vaktifeikna at-
„Bændur vilja láta tala
við sig," sagði Vilmund-
ur oft. Hér er hann að
ræða við Magnús Egg-
ertsson bónda á Melaleiti
í Melasveit vorið 1965.
Erindið var að líta á með-
alaskáp Bjarna Pálssonar
landlæknis, en skápurinn
var þá niðurkominn á
Melaleiti.
hygli á sínum tíma, og hlýtur að teljast
ein fegursta smíð sinnar tegundar hér
á landi. Greinin birtist í Alþýðublað-
inu 27. janúar 1939.
Tilefni þess að ég get ekki orða
bundist við lát þessarar konu, er það,
að mér virðist sem ég eigi minningu
hennar óvenjulega skuld að gjalda.
Það er ýkjulaust mál, að engin mann-
eskja, sem ég hefi hitt á lífsleiðinni,
hefir við jafhlitla viðkynningu, aðeins
með persónuleika sínum, hóglátri ná-
vist sinni og þögulh framgöngu, haft
dýpri áhrif á mig en hún eða orðið
mér geðþekkari. AJlt fas hennar verð-
ur mér ætíð minnisstætt sem ímynd
mannlegrar tignar og virðuleika, hvað
sem yfir dynur. Og þetta er ekki að
rekja til töffa kvæðisins, sem við hana
er tengt og ég hefi getað hér um, því
það var ekki fyrr en seint á kynningar-
tíma okkar, að ég kunni deili á þeim
tengslum... Sennilega hefi ég, árin
sem ég dvaldist á ísafirði, engan íbúa
kaupstaðarins séð sjaldnar en Sigríði
Ámadóttur. Hún kom naumast út fyrir
þröskuld heimilis síns. En það, að ég
vissi um hana í miðjum bænum, gaf
ekki aðeins staðnum sérstakt innihald
og gildi, heldur öllu mannlífinu. Með-
an skáld vekjast annað slagið upp,
sem yrkja eins og Matthías, þegar
honum tekst upp, og fólkið, sem ort er
um, jafnvel aðeins af tilviljun, á það til
að vera eins og Sigríður Ámadóttir, er
þó mannlífið einhvers virði.
Vitavörður
við erfiðasta
vita landsins
Lýsing á Guðmundi Pálmasyni,
bónda íRekavík. Frá 11. mars 1956.
Lágur maður vexti, stórbeinóttur, en
skarpholda, meiri um lendar en herð-
ar, klofstuttur, innskeifur og allra
manna hjólfættastur, ljós á hár og
þunnhærður, fölur yfirlitum, grá augu,
greinilega skásett, andlit breitt um
kinnbein, en mjókkaði mjög niður,
munnur innfallinn, ljósir, læpulegir
bartar huldu meira neðri vör en hina
efri, líkt 'og á rostungi, vöxtur og yfir-
bragð mongólskt.
Œ bókfelli
eilífðarinnar
Frá 31. júlí 1947.
Til er aðallega tvenns konar sagna-
fólk: það sem lifir sögur, en skrifar
þær ekki, og það, sem skrifar sögur,
en lifir þær ekki. Að svo rniklu leyfi
sem fólk, er fæst við að skrifa sögur,
stundar það ekki sem heldur lítilmót-
lega atvinnugrein, skrifar það sögur
sínar oftast út úr neyð, sökum þess að
því er meinað að lifa sögur, l£kt og
fólk, sem hellir upp á tómt export,
þegar það á engar baunir. Fólk sem
lifir sögur, hefur að jafnaði enga þörf
þess að skrifa sögur. Þessi hrapallegu
víxl valda hinu alkunna óbragði, sem
er að langflestum skrifuðum sögum.
Sá, sem lifir sögu, þarf ekki annað en
rekast á framandi mann á ókunnum
stað og skiljast við hann að vörmu
spori jafnframandi og ájafhókunnum
stað. Með örlítilli - alveg ótrúlega h't-
illi - viðbót er þetta mikil saga. Þessa
litlu viðbót vantar í flestar skrifaðar
sögur og því tilfinnanlegar, því lengri
sem þær eru.
Forsjónin er örlát við þá, sem hfa
sögur. Hún hellir yfir þá sögum. Hún
veltir þeim upp úr sögum. Hún kæfir
þá í sögum. Hún lyftir jafhvel upp fyr-
ir þeim fortjaldi eilífðarinnar og sjá:
einnig anddyri eihfðarinnar er troðið,
skekið og fleytifullt af sögum. For-
sjónin er með öðrum orðum jafhörlát
við þá, sem lifa sögur, og hún er
smánarlega naumgjöful við hina, sem
skrifa sögur. Allra síst hefur hún svo
mikið við þá að lyfta upp fyrir þeim
fortjaldi eilífðarinnar.
t\\ varnar
lýðræðinu
Á fundi í Sameinuðu alþingi 1. apríl
1940 var tekin til utnrœðu þingsálykt-
unartillaga um flokksstarfsemi sem
vœri ósamrýmanleg öryggi ríkisins.
Flutningsmenn voru Jónas Jónsson,
Pétur Ottesen og Stefán Jóhann
Stefánsson. Vilmundur Jónsson flutti
þáfræga rœðu Til vamar lýðrœðinu
og er hér birt brot úr henni.
Nú bjóða nokkrir vinir lýðræðisins,
og þar á meðal þeir, sem einna íjálg-
legast hafa barið sér á bijóst af um-
hyggju fýrir því, sjálfu hv. sameinuðu
Álþingi upp á að samþykkja að kalla
má aðgæslulaust og fyrirvaralítið, líkt
og væri húrrahróp fýrir konunginum,
ályktim, sem stefhir berlega að því -
hvetur til þess, að þurrkuð verði út í
einni stroku öll þessi réttindi lýðræðis-
ins, er eiga að vera þrauttryggð í
sjálfri stjómarskránni: hugsanaffelsi,
skoðanafrelsi, atvinnufrelsi og réttar-
öiyggi. Mætti lýðræðið gera að sínum
orðum hið fomkveðna: Guð vemdi
mig fyrir vinum mínum. f tillögunni
em fingumir ekki lagaðir í milli. Ef
„vitanlegt er“, segir þar. Hveijum?
Hveijum sem er: Pétri eða Páli, Jóni
eða Jónasi. Ef „vitanlegt er“ - slfkt
þarf ekki að viðurkennast og enn síður
að sannast fyrir dómstólum - að þú
eða ég hafi hættulegar skoðanir eða
jafnvel hugsanir, að þú eða ég „vilji"
illa eða sé í vafasömum félagsskap,
eða einum eða öðmm of auðsveipur -
eða „á annarri bylgjulengd", eins og
það hefur verið kallað, er það nægilegt
til að flæma þig eða mig ifá atvinnu
og bjargráðum og stimpla óverðugan
alls „trausts og viðurkenningar" þjóð-
félagsins. Hafi annar verið viður-
kenndur samviskusamur emættismað-
ur, skal sú viðurkenning af honum
tekin. Sé hinn viðurkennt þjóðskáld,
skal hann ekki vera það lengur. Hafi
hann ort kvæði á borð við Hulduljóð,
skal það vera eftir ókunnan höfund.
Við könnumst við fyrirmyndina.
Wtan
einu sinni
Frá 7. mai' 1956
Það var á Alþingi vorið 1933, einn
þessara ömurlega mollulegu þingdaga,
þegar deildin, sem í er setið, er orðin
að súrefnisvana, fúlum stöðupolli og
þingmennimir að geispandi fiskum,
sem bera varla við að bæra tálknin, af
því að þeir ná hvort sem er engum
anda. Þeir, sem ekki hafa þegar glatað
meira en hálfri meðvitund og allri lífs-
löngun, reyna að blaka sporðinum og
sveima um, ef þá gæti borið yfir eitt-
hvert uppgönguauga eða að lækjarósi,
þar sem náð yrði til einhverrar vitund-
ar af lffsloftí, er bjargað gæti þeim ffá
yfirvofandi bráðum köfnunardauða.
jHgúruverk
Fra 21. desember 1958
Til þess að taka annað tal og hefja
uppbyggilegri samræður innti ég Kjar-
val eftir því, hvort hann hefði ekki
heyrt getið hreyfingar, sem ég hafði
nýlega sett af stað við hhð heimsfrið-
arhreyfingarinnar. Með því að hann
Vilmundur flytur ræðu á útifundi í Hafnarstræti
á ísafirði 10. maí 1930. Jónas Jónsson frá
Hriflu dómsmálaráðherra stendur til vinstri á
svölunum. Jónas Tómasson bóksali og tónskáld
er á milli þeirra.
tók ókunnuglega undir það, sem ég
átti von á, hóf ég að skýra honum ffá
kenningu, er ég sýknt og heilagt héldi
að sameiginlegum vini okkar, Ragnari
í Smára, og varðandi menningtma,
sem hann og Vilhjálmur Þ. bæru svo
ríkt fýrir bijósti. Kenningin væri í
stuttu máli sú, að hið eina sem menn-
ingin þarfhaðist, væri það, að hún væri
látín í friði. Heiti hreyfmgarinnar
væri: Friðlýst menning - og kjörorð
hennar, ávarp og kveðja: L.M.F. þ.e.
Lát menninguna í ffiði. Kjarval var
fljótur að taka við sér og var undir
eins með á nótunum: „Þetta hafa þeir
gott af að heyra, þeir pamfílar. Látum
okkur gera lykkju á leið okkar, og
ræðum þetta mál undir veggjum Þjóð-
leikhússins."
„Ragnar er veikur fyrir kenning-
unni,“ sagði ég. „Það hafði rnikil áhrif
á hann, þegar ég sagði: Virðum fyrir
okkur lyngið. Hvað eru þeir margir,
sem vita yfirleitt af því, að lyng ber
blóm? Og enn færri eru þeir, sem vita,
að það ber einhver hin fegurst sköp-
uðu, litprúðustu, anganríkustu og sæt-
ustu blóm, sem þekkjast á nokkurri
jurt. Nú kann einhveijum að detta í
hug að bera mykju á lyngið, til þess að
það nái meiri þroska, svo fleiri veití
því og dýrð þess athygK. En hvað hef-
ur hann upp úr því? Ekki lyngkló,
heldur töðu, sem er einungis til þess
að éta hana og hentar sem fóður allra
síst hinum æðri verum í guðs sköpun-
arverki. Það er nákvæmlega eins um
menninguna og lyngið, hvort tveggja
vex og dafnar af sjálfu sér - aðeins ef
það fær að vera í friði. Ræktunarrassa-
köst þolir hvorugt án þess að verða að
hinu fábreytilegasta fóðri. Ragnar féU
fyrir þessari samKkingu um lyngið.
Hann kannaðist svo vel við fýrirbrigð-
ið úr umhverfi sumarbústaðar síns við
Álftavatn: „Hún Björg þarf ekki annað
en skvetta úr vatnskönnu á þúfumar
þar, þá er þessi viUti gróður þar óðara
horfinn," sagði hann. - „Verst er,“
sagði ég svo, „hversu lítið gagnar að
sannfæra hann Ragnar um þetta - því
sannfærðari sem hann verður, því
harðari afturkipp tekur hann og ham-
ast þá meira á menningunni en nokkru
sinni fyrr. Hvað heldurðu að hann hafi
gert mér núna á dögunum? Þá hélt ég
mig hafa gengið svo ffá honum, að
ekki þyrfti um að bæta - en í vikunni
á eftir býður hann Agnari Myckle
heim!“
Vilmundur Jónsson og eiginkona hans Kristín
Ólafsdóttir í Kaupmannahöfn haustið 1919.
Kristín var fyrsta konan sem lauk læknaprófi
frá Háskóla íslands.
4