Alþýðublaðið - 07.03.1996, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 7. MARS 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
menning & mál
Myndlistin á ári endurmenntunar
Það mun víst ekki fara framhjá
neinum að árið 1996 er helgað endur-
menntun og símenntun af hvers kyns
toga. Frá áramótum hefur hver kynn-
ingar- og umræðuþátturinn eftir ann-
an verið helgaður þessu brýna mál-
efni á öldum ljósvakans. Eins og við
var að búast ber mest á ýmsum nám-
skeiðum fyrir fullorðna, en þar fer
Háskóli Islands fyrir öðrum mennta-
stofnunum með góðu fordæmi og
sannar heldur betur þótt sveltur sé
hvers virði hann er almenningi.
Menning & listir [
Halldór Björn
Runólfsson
skrifar
Það er nú eitt sinn svo að það eru
ekki bara akademikeramir sem njóta
góðs af þessari æðstu menntastofnun
þjóðarinnar. Hver sem vill getur
skráð sig þar á endurmenntunamám-
skeið í nánast hverju sem er og þann-
ig krækt sér í aukna þekkingu með
akademískum gæðastimpli. A listann
sem í boði er virðist ekkert skorta
nema ef vera skyldi námskeið íyrir ís-
lenska stjómmálamenn og ofalda úr-
valsgæðinga með heitinu: „Hvernig
bjarga má menntun og heilbrigði
þjóðarinnar með því að draga úr efn-
islegri einkaneyslu hennar.“
Og þó - láti ég hugann reika örlítið
lengra kemur mér í hug námskeið
sem ekki væri vanþörf á að auglýsa
þótt áhöld séu um það hvort endur-
menntunardeild Háskóla íslands væri
endilega rétti vettvangurinn. Slíkt
námskeið mætti heita: „Endurhæfmg-
arhámskeið fyrir íslenska listamenn."
Þvf mætti svo fylgja eftir með nám-
skeiði sem héti: „Byijendanámskeið í
listskilningi fyrir betri borgara." Eg er
ekki viss um hvort námskeiðið væri
brýnna því spumingin er ávallt hvort
á undan var, hænan eða eggið. Eitt er
víst að námskeið með slíkum for-
merkjum mundu ávallt verða að hald-
ast í hendur vegna skyldleika viðfeng-
Installatiom í Shedhalle, Zúrich, 1993 eftir sænska listamanninn Anders Widoff.
„Það er einmitt hugboð út af fúkkalyktinni úr
búðum íslenskrar myndlistar sem rekur mig til
að lýsa eftir endurmenntunarnámskeiði fyrir
íslenska myndlistarmenn og listáhugamenn
meðal betri borgara. Annað var það ekki."
isins.
Það virðist nefnilega tvennt hamla
eðlilegum framgangi íslenskrar
myndhstar á þessum síðustu og verstu
tímum. Annað er hve margir lista-
menn álíta sig fullnuma eftir nokkurra
ára nám og framhaldsnám r greininni.
Hitt er hve margir góðborgarar frnna
til srn sem sérffæðingar þegar áhrifrn
af fífilbrekkulistinni ölva skynfæri
þeirra. Þegar kynni takast síðan milli
listamanna fullnuma og góðborgar-
anna sérffóðu myndast jafn frjósamur
og li'fvænlegur jarðvegur í listinni og
askan er í Surtsey eða á Sprengisandi.
Lengi íþyngdi það íslenskum
menntamönnum hve fullnuma þeir
töldust þegar á unga aldri. Með því að
fara í framhaldsnám við viðurkennd-
an erlendan háskóla komust þeir í tæri
við einhvern óþrjótandi viskubrunn
sem gerði þeim kleift að sigla sr'ðan
fyrirhafnarlrtið gegnum lífið án þess
svo mikið sem fletta einni einustu
bók. Ef að þeim sótti minnsti efi kom
alþýða manna þeim til bjargar með
því að telja þeim - um leið og hún
taldi sjálfri sér - trú um að eitthvað
væri til sem teldist fullnaðarnám. í
allra seinustu tíð hefur þeim mennta-
mönnum þó fjölgað blessunarlega
sem viðurkenna - jafnvel fyrir kolleg-
um sínum - að þeir viti ekki allt. Þeir
eru að vísu ekkert alltof margir
menntamennimir sem eru leitandi, að
minnsta kosti ekki borið saman við
allan skarann sem telur sig þegar hafa
fundið allt sem þeir þurftu að finna.
En leitandi menntamenn eru þó
snöggtum fleiri en leitandi myndlist-
armenn ef marka má almennt sýn-
ingahald hér heima á undanförnum
þrem til fjórum árum. Svo virðist sem
obbinn af íslenskum myndlistarmönn-
um láti sér nægja að veifa nafninu
einu. Þeir eru með öðrum orðum
listamenn einvörðungu að nafninu til.,
Af nærri 400 félagsbundnum listá-
mönnum í SÍM virðast innan við tíu
af hundraði fylgjast með því sem ger-
ist í fagi þeirra. Hinir eru miklu fleiri
sem telja sér skylt að hamast gegn
eðlilegu upplýsingastreymi með’rógi
um leitandi kollega sína og nfði um
eðlilega þróun listá úfi í hinum stóra
heimi. Þessum mönnum er svo mikið
í mun að hafa það gott á andlega
planinu að þeir bregðast ókvæða við
öllu sem vakið gæti þá af þymirósar-
blundinum.
Gott aðhald upplýstra áhugamanna
gæti hrist duglega upp í þessari lág-
kúm. En áhugi á því að vita hvað býr
að baki listinni er því miður hverfandi
meðal leikmanna. fslendingar virðast
háfa ámóta áhuga á myndlist og be-
trekki. Hugmyndir þeirra um listir
rista ekki dýpra en sem nemur al-
mennum áhuga á stofuprýði. Þannig
telja íslenskir góðborgarar að góður
smekkur sé ígildi listskilnings. Sam-
kvæmt því er heimsókn á listsýningar
ekki annað en framhald á innkaupa-
ferð í IKEA eða Habitat.
Ef áhugamenn um bókmenntir
væru jafn nægjusamir mundu þeir
ekki ætlast til annars en bókin færi vel
í hillu og kjölurinn rímaði litrænt við
verkin á veggnum og sófasettið í stof-
unni. A metum forms og litar gildir
einu um innihaldið. Þetta er að vísu
þekkt úr ljóðlist, því formi bókmennta
sem stendur næsj myndlistinni. Ef
ljóðið er stutt þykir það 'gjaman auð-
numið. Þannig varð það ferskeytlunni
að falli hve úr sér sprottið inntak
hennar var orðið um miðja öldina.
Þótt enn séu gerðar margar heiðarleg-
ar tilraunir til að endurvekja áhrif
hennar með alls kyns kvæðafélögum
og þingmannafimi verður hún aldrei
sú gersemi sem hún var í tíð Bólu-
Hjálmars.
Hið sama gildir um íslenska lands-
lagslist. Hversu margar heiðarlegar
tilraunir sem menn gera til að endur-
heimta mátt hennar og megin þá eru
dagar hennar taldir. Ágæti Georgs
Guðna boðar ekki endurreisn ís-
lenskrar landslagslistar heldur svana-
söng hennar. Georg Guðni er eins og
Gustav Mahler. Hann tekur form á
fallanda fæti og býr því svo undurfög-
ur líkklæði að menn ímynda sér eitt
örskotsblik að þar fari endurreisn með
lúðrablæsti og þrumugný. En óvart
boðar trompettið að búið sé að flagga
í hálfa stöng. Eins og Steinn heiti
Steinarr orðaði það, þá er ekki hæ
að endurtaka dautt form, ekki frek
en jarðarför hversu vel sem hi
heppnaðist.
Það er einmitt hugboð út af fúkk.
lyktinni úr búðum íslenskrar mym
listar sem rekur mig til að lýsa eft
endurmenntunarnámskeiði fyrir íí
lenska myndlistarmenn og listáhugí
menn meðal betri borgara. Annað va
það ekki. ■
■ Fyrir tólf árum könnuðust fæstir við kynferðislega áreitni, hvað þá að hún væri vandamál. Þá
skrifaði Egill Helgason grein um þessa ámælisverðu hegðun og reyndi að smíða um hana ný-
yrði á íslensku. Hér minnist Egill þess að Nóbelskáldið á Gljúfrasteini hafði aðrar hugmyndir
„Biskup sakaður um flángs"
Halldór Laxness. Tillaga hans að íslensku orði um „sexual harrasment"
þótti full léttúðug.
„Mánudagskvöld. Dallaskvöld.
Augu þjóðarinnar mæna með hroll-
blandinni sælu á yfirganginn og ffekj-
una í óskabaminu J.R. Það er manna-
þefur í húsum hans, hann hefur komið
auga á enn eitt fómarlamb losta síns:
glóhærða og sakleysislega skrifstofu-
stúlku sem á sér einskis ills von. Fólið
gengur að henni með votar varir,
strýkur lokkaflóðið þýðlega og niður á
bak og segir.. .eitthvað mjúkt, eitthvað
loðið. Og stúlkan, nú veit hún mæta
vel að henni standa aðeins tveir kostir
til boða: að hypja sig út úr Dallas ell-
egar þýðast nautnasjúkt ómennið...“
Með svofelldum orðum hófst grein
sem undirritaður skrifaði í Helgarp-
óstinn fyrir réttum tólf ámm - æ, er
orðið svona langt síðan? - 1. mars
1984. í undirfyrirsögn sagði að grein-
in ijallaði um ,Jcáf, þukl og kynferðis-
legar þvinganir á vinnustað“, semsé
fyrirbæri sem þá var orðið nokkuð
umtalað úti í hinum stóra heimi, eink-
um f Bandaríkjunum og kallaðist
sexual harrasment. Lítið hafði hins
vegar farið fyrir umræðu um þessi
efni hér á landi og sá greinarhöfundur
sig reyndar knúinn til að taka fram að
hann væri ekki að búa til „heljarmikla
sápukúlu", heldur væri þetta alvöm-
vandamál - kannski vonaði hann að
lesendur tækju þannig meira mark á
sér.
Ýmsir aðilar sem greinarhöfundur
hafði tal af, einkum konur úr fremstu
röð kvennabaráttunnar, lýstu hins veg-
ar þeirri skoðun sinni að þetta væri
málaflokkur sem lítið hefði verið
ræddur á íslandi - skammarlega lítið,
var álit margra.
Með greininni fylgdu svo viðtöl við
tvær konur sem sögðu farir sínar ekki
sléttar: Önnur hafði ráðið sig sem
kokkur á bát sem gerði út frá Suður-
nesjum og sagði það hafa verið „nryll-
ingsferð sem maður gleymir seint“.
Vélstjóri og skipstjóri höfðu lagt hana
í einelti og var ekki annað frá þeim að
hafa en „svívirðingar, þukl og káf all-
an liðlangan daginn“, eins og konan
orðaði það. „Ég átti satt að segja að
þjóna þeim í einu og öllu,“
Hin konan starfaði á skrifstofu og
hafði lent í því að forstjórinn bauð
henni að gerasl hjákona hans, „á fúllu
kaupi“. Þegar hún ekki vildi láta til-
leiðast kallaði hann og lét hana vélrita
sitt eigið uppsagnarbréf og hætti hún
við svo búið „Ástæðan fyrir uppsögn-
inni getur ekki verið önnur en sú að ég
vildi ekki þýðast hann,“ sagði konan.
Nú skal ekki dregin dul á að höf-
undur hljóp dálítið á sig við samningu
greinarinnar. Á þessum tíma var hug-
takið „kynferðisleg áreitni" farið að
heyrast úr ýmsum homum, en þó var
ffáleitt að það væri orðið gjaldgegnt í
málinu. Satt að segja fannst höfundi
hugtakið ljótt og finnst enn vond ís-
lenska. Hins vegar voru heldur klaufa-
legir tilburðimir til að smíða nýyrði
um þetta ljóta framferði; höfundur
stakk upp á orðinu „ástreitni" (ást plús
reitni) og notaði það í greininni, þó
ekki alveg án þess að hafa bakþanka.
Þessi klaufagangur í nýyrðasmíð
vakti af vonum litla hrifningu. Skel-
eggum kvenréttindakonum þótti þetta
ekki sniðugt og í næsta tölublaði
Helgarpóstsins birtust lesendabréf þar
sem tvær þeirra, Magdalena Schram
og Helga Thorberg, gáfú höfúndi vin-
samlega ofanígjöf. Þótti þeim fráleitt
að tala um ást í þessu sambandi, enda
hefði kynferðislegt áreiti ekkert með
ást að gera. Og er náttúrlega rétt og
satt, enda bar greinarhöfundur því
hálfskömmustulegur við í svargrein að
hann ætlaði ekki að halda uppi stómm
vömum fýrir orðið „ástreitni", heldur
hefði eingöngu verið hugsað til
„skammtímabrúks yfir vandamál sem
enn hefúr ekki hlotið verðuga nafngift
á íslensku.
Þá heyrðist rödd ofan úr Mosfells-
sveit, nánar tiltekið frá Gljúfrasteini.
Halldór Laxness hafði fylgst glöggt
með vangaveltum blaðamannsins og
kvenfrelsiskvennanna um kynferðis-
lega áreitni og verðugt heiti á því íyr-
irbæri. Sendi Halldór bréfkorn til
Grein í Helgarpóstinum, 1. mars
1996. Það skal fúslega viðurkennt
að orðið „ástreitni" var harla
klaufalegt. En umræðan var varla
byrjuð...
blaðsins og stakk upp á að hér yrði
notað gamalt og gott íslenskt orð og
þessi slík hegðun kölluð „flangs" (-
flángs, hefði hann stafsett það). Þá
mætti líka nota sögnina að „flangsa".
Orðið flangs hefur svohljóðandi orða-
bókarskýringu: „daður, káf, klunna-
legar umleitanir, sbr. hvaða flangs er
þetta í honum við stúlkuna".
Uppástunga Halldórs er náttúrlega
snjöll og auðvitað ekki annars að
vænta. Hins vegar mun flestum sem
létu sér annt um að kveða niður kyn-
ferðislega áreitni hafa fundið orðið of
léttúðugt til að nota það um svo ámæl-
isverða hegðun. Orðið flangs, í yfir-
færðri merkingu, öðlaðist semsé ekki
nýjan þegnrétt í málinu, en hins vegar
er smáskemmtilegt að velta því fyrir
sér hvemig fyrirsagnir fjölmiðla hefðu
hljómað ef hugmynd Halldórs hefði
gengið eftir. Til dæmis svona: „Bisk-
up sakaður um flangs.“ ■