Alþýðublaðið - 21.03.1996, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 21. MARS 1996
ALÞYÐUBLAÐK)
e n n
Alþjóðlegt yfirbragð
Tímarit Máls og menningar
1. hefti 1996
Segja má að alþjóðahyggjan setji
sína gjörvu hönd á Tímarit Máls og
menningar að þessu sinni. Erlendir
höfundar fá þar rými til jafns við þá
íslensku, og stela þeir senunni þegar
kemur að gæðamati.
Ein athyglisverðasta greinin kemur
frá rithöfundinum Patrick Chamois-
eau, sem ættaður er frá eynni Mart-
inique í Karíbahafi. Hann skrifar um
eyjuna, og þær hugmyndir sem mönn-
um hefur hætt til að tengja við hana og
hníga að einangrun, stöðnun, þrengsl-
um og andleysi. Sýn Chamoiseau er
önnur og bjartari, enda segist hann
vera maður sem hafi öðlast frelsi fyrir
tilstuðlan draumsins. Eins og slíkra
manna er jafnan háttur skrifar hann af
ástríðu og innlifun, og ekki hvað síst
þess vegna er svo auðvelt að vera
sammáia honum að lestri loknum.
Milan Kundera á stutta hugleiðingu
um listmálarann Emest Breleur. Eg
veit ekki um marga núlifandi rithöf-
unda sem hafa athyglis- og ályktunar-
gáfu til jafns við Kundera og geta
komið niðurstöðum sínum í jafh góð-
an texta. Reyndar er hrifning mín á
málverki Breleur, sem „prýðir" kápu
tímaritsins í lágmarki og ég velti því
fyrir mér hvort hann hafi átt skilið
svona góða grein, en fyrst Kundera
nennti að ómaka sig þá er ekki mitt að
kvarta. Gríska sagnaskáidinu Alex-
ander Papadíamandis eru gerð góð
skil í þessu hefti. Og það er einmitt ein
mesta ánægjan sem fylgir lestri TMM
að þessu sinni, að fá að kynnast slík-
um afburða höfundi, öðlast innsýn í
verk hans, hugsunarhátt og h'f. Þau eru
lfkiega of mörg „týndu“ afburðaskáld-
in, sem við fáum ekki að fræðast um
og vitum aldrei af. Það á einmitt að
vera hlutverk tímarits á borð við
TMM að koma sem flestum slíkum
skáfdum aftur á kortið.
Holfenski rithöfundurinn Cees No-
oteboom, höfundur hinnar stórkost-
legu skáldsögu Sögunnar sem hér fer
á eftir, á ljóð úr ljóðaflokknum Hellas.
Kannski er aðdáun mín á Nooteboom
þrjóskufull en mér þykir meira til
ljóða hans koma en þeirra ljóða Nób-
elsverðlaunahafans Seamus Heaneys
sem birt eru í tímaritinu. Þetta er þó
ekki sagt af neinni lítilsvirðingu við
Heaney sem með sanni er merkt skáld
og fær all vandlega umfjöllun í tíma-
ritinu í fróðlegri grein Martin Regals.
Ég held að ég fari ekki rangt
með,þegar ég segi að fyrsta verk
Hrafnhildar Hagalín Guðmundsdóttur
til að komast á prent, eftir að hún
skrifaði Ég meistarinn, sé að finna í
■ Kristbergur Ó. Pétursson skrifar
þessu tímariú. Þetta er prósaljóð, ein-
tal stúlku, sem segir lfá fundi sfnum
við unga konu sem kemur úr borginni
í sveitina úl að mæta örlögum sínum.
Þrátt fýrir einstaka tóna einlægninnar
sem finna má í þessu stutt verki, þá
einkennist það um of af tómahljóði
klisjunnar sem fullkomnast í yfir-
spenntri dramtík. A því fellur verkið.
Kollegi minn hér á Alþýðublaðinu,
Egill Helgason, á smásögu í þessu
hefti og ég hef það fyrir satt að þetta
sé fyrsta skáldverk hans sem birtist á
prenti. Að mínu mati er þessi saga
besti íslenski skáldskapurinn í heftinu.
Hún er afbragðs vel stíluð, full af
kaldhæðnum húmor og sérlega
stemmningsfull. í henni opinberast
skáldlegir hæfileikar sem höfundurinn
ætú að geta unnið vel úr í framú'ðinni
hafi hann til þess löngun. Og þeim
sem æúa að hér sé einungis á ferðinni
hið notalega kunningjaklapp er bent á
að lesa söguna. Séu þeir ekki því
ónæmari á skáldskap munu þeir hafa
ánægju af.
Af öðru íslensku efni má nefna
smásögu eftir Anton Helga Jónsson
og tvær örsögur eftir Elísabetu Jökuls-
dóttur. Þau hafa oft sýnt betri takta en
„Saga Egils Helgason-
ar er afbragðs vel stfl-
uð, full af kaldhæðn-
um húmor og sérlega
stemmningsfull. í
henni opinberast
skáldlegir hæfileikar
sem höfundurinn ætti
að geta unnið vel úr í
framtíðinni hafi hann
til þess löngun. Og
þeim sem ætla að hér
sé einungis á ferðinni
hið notalega kunn-
ingjaklapp er bent á að
lesa söguna."
þau gera hér í verkum sem em heldur
líflíúl og því snauð af skáldskap.
í Tímariú Máls og menningar er að
fmna margt efni umfram það sem hér
hefur verið nefnt. Það er einfaldlega
ekki nægilegt rúm úl að nefha það allt
og því hefur athyglinni einkum verið
beint að því sem umtalsverðast þótú.
Um ritstjórnarstefnu blaðsins er
þetta að segja: Mér virðist sem TMM
hafi á undanfömum mánuðum mjakað
sér út úr moldarkofanum og sé farið
að anda að sér alþjóðlegu andrúms-
lofti. Þetta er ánægjuleg þróun sem
æskilegt er að ífamhald verði á.
Listfræðingar á tímum áfallahjálpar
„Það er eitthvað í þessu sem minnir á sakamál-
in kennd við Guðmund og Geirfinn. Hvernig þá?
Jú, það vantar líkin. Hvar eru líkin? Hvar liggja
hræin af hinu „dauða formi" og hinni „dauðu
merkingu" íslenskrar landslagslistar?"
Ég rakst á furðulega klausu í grein
hér í Alþýðublaðinu nýverið, undir
fýrirsögninni „Myndlisún á ári endur-
menntunar". Þar var því gert skóna að
íslensk landslagslist væri „form á fall-
anda fæú,“ að dagar hennar væru tald-
ir. Að hún væri „dautt form“.
Það er óþarfa orkusóun að svara því
út af fyrir sig, og ég myndi gefast upp
við það af tómum leiða ef ekki kæmi
annað úl.
Myndlistarmaðurinn Georg Guðni
var þar nefndur til sögunnar, og var
útilokað að skilja það öðmvísi en svo
að hann væri helsti fulltrúi „dauðs
forms“, og þar af leiðandi einn
ábyrgðarmanna fyrir „fúkkalykt úr
búðum íslenskrar myndíistar".
Varðandi hina meintu fúkkalykt
nægir að benda á að hún er ævinlega
mest í nösunum á listfræðingum sem
eru með nefið niðrí hvers manns
koppi, svo þeir ná ekki andanum. í
tvennum skilningi.
En boðskapurinn sem Georg Guðni
var mynstraður inní, um hið dauða
form, er hinn undarlegasti samsetning-
ur. Reyfarakenndur. Orðrómi er kom-
ið á kreik um að eitthvað sé dautt. Því
til „sönnunar" er bent á líkklæði, út-
farartrompet og fána sem blakta í
hálfa stöng. Einhver Gustav Mahler er
dreginn inn í málið og á að brúkast
sem mælistika og sönnunargagn, á
vægast sagt langdregnum forsendum.
Það er eitthvað í þessu sem minnir á
sakamálin kennd við Guðmund og
Geirfinn. Hvemig þá? Jú, það vantar
líkin. Hvar eru hkin? Hvar liggja hræ-
in af hinu „dauða formi" og hinni „-
dauðu merkingu" íslenskrar landslags-
listar?
Enginn aðili sem komið hefur að
rannsókn málsins hefur enn bent, með
óyggjandi hætti, á líkin, aðal sönnun-
argögnin. En það er látið liggja milli
hluta. Listfræðingurinn hefur lokið
rannsókn málsins og kveðið upp sinn
dóm.
En Georg Guðni heldur hins vegar
áfram á sinni leið eins og ekkert hafi í
skorist, þrátt fyrir að á hann hafi fallið
dómur í héraði. Því að hið sanna í
málinu er hans megin.
Myndlist Georgs Guðna er hvorki
„endurreisn" né „svanasöngur" lands-
lagslistar. Það viðfangsefni er nefni-
lega þeirri óþægilegu náttúm gætt, að
geta ekki hrokkið upp af. Að minnsta
kosti ekki meðan fyrirsætan - sem er
bæði eldri og viúari en mannkynið og
listffæðingar - er í fullu fjöri og áht-
leg. Af einhvetjum læknisfræðilegum
orsökum hefur listfræðingum tekist
undanfarið að horfa framhjá þessari
staðreynd.
Georg Guðni þarf síst af öllu að
„gera heiðarlegar tilraunir til að endur-
heimta mátt og megin landslagslistar".
Sá máttur hefur alltaf verið hans, og
hefur aldrei frá honum vikið. Georg
Guðni heldur sínu striki. Það er borin
von að listfræðingum takist að skrifa
list hans í gröfina.
Af því tilefni er við hæfi að vitna í
löngu dautt tónskáld sem las um sig
heimskulega gagnrýni: „Hvers mega
sín örfáar mýflugur gegn vökum gæð-
ingi á sprettinum?“
Fleiri dularfull mál eru til rannsókn-
ar af listfræðingum. Munu þar ýmis
kurl koma til grafar um síðir - að
minnsta kosti meðan engin lík eru fyr-
ir hendi úl að draga þangað. Nú glíma
listfræðingar við þá gátu hvort og af
hvaða orsökum íslenskir listamenn
hafi dottið úr hinum gömlu góðu
„tengslum við tilveruna í kringum
sig“. Þeir þykjast sjá þess merki að
viss skil hafi orðið á milli „veruleik-
ans eins og hann blasir við lífinu," og
þess veruleika sem birtist í verkum
listamanna.
Áhöld eru um hvor aðilinn hafi vik-
ið af „réttri leið „, og uppruna þessa
aðskilnaðar. Listfræðingar eru þó
fleiri á þeirri skoðun strax á fyrstu
súgum rannsóknar, að sökin sé lista-
mannanna. Enda hafa listfræðingum
jafnan verið furðu hæg heimatökin í
búðum þeirra. Ber því að hafa rann-
sókn málsins samkvæmt þeirri
reynsluhefð, svo unnt verði að fella
dóm fljóúega og án óþarfa málaleng-
inga.
Nú er freistandi fyrir leikmann í
rannsóknarefnum að koma með þá
kenningu að veröldin og listin hafi
samú'mis rambað hvort sinn veg. Að
veröldin hafi tekið sitt skref til vesturs
en listin undir eins endurspeglað þá
hreyfingu með því að stíga til austurs.
Samkvæmt þeirri kenningu eru lista-
menn enn sem fyrr í skýrum og rök-
föstum tengslum við veruleikann í
túlkun og endurspeglun á honum.
Boðleiðin þar á milli er kannski eitt-
hvað lengri nú en fyrr. Það út af fyrir
sig er annað en listfræðingar eiga að
venjast, en það er þeirra vandamál.
Hér má draga þá ályktun að það ríki
fullkomið jafnvægi milli listar og lífs
hvort sem bihð þar á milli eykst eða
minnkar. Hins vegar verður aldrei um
þann fullkomna samruna að ræða, sem
listfræðingar þykjast hafa fundið á
korú. Enginn getur runnið saman við
sína eigin spegilmynd.
Þessi þróun virðist valda listfræð-
ingum miklum áhyggjum. Nú eru þeir
bytjaðir að lýsa opinberlega eftir lista-
mönnum, með tilheyrandi upplýsing-
um um hvar og hvenær til þeirra sást
síðast og öðru í þeim dúr. Listamenn
eru vinsamlegast beðnir um að koma
heim, til gamla góða umhverfisins,
samtímans, vandamálanna. Umræð-
unnar. Heim á búgarðinn með þros-
kaleikföngunum og óleystu viðfangs-
efnunum. Heim í smækkuðu vanda-
málaheimsmyndina.
Listfræðingur er að þessu leyti
staddur í sporum foreldris eða forræð-
ismanns sem hefur verið yfirgefinn af
skjólstæðing sínum. Ef til vill bærist í
bijósti hans gremja yfir því vanþakk-
læti sem lýsir sér í brotthvarfinu.
Kannski samviskubit og sjálfsálösun:
„Hefurðu ekki haft það gott hjá mér?
Gerði ég eitthvað rangt? Af hverju
fórstu frá mér? Hvar ertu? Þú gerir
mig gráhærða og kolbijálaða. Komdu
strax heim. Mamma.“
Það kann að vera mikið vanþakk-
læti og óréttlæú ef rétt reynist, en það
lítur út fyrir að listfræðingar hafi verið
yfirgefnir og skildir eftir af listamönn-
um. Reyndar ekki einir og sér, því þeir
sitja eftir með öll „vandamálin" sem
þeir ætluðu hstamönnum að puða við.
Eru þeir kannski að missa af veröld-
inni líka? Þá er fokið í flest skjól.
Hver hjálpar þeim þá? Þeir reyna að
fóta sig á teygjanlegri boðleiðinni
milli lífs og listar, bera saman bækur
sínar og reyna að kortleggja „stöðuna
eins og hún er“.
Þar standa þeir staðfastir við sitt
góss; vandamálalíkön, fyrirmyndir,
kenningar og fleira aðfengið. Allt
kemur það þeim að harla litlum not-
um. Kæmi endurmenntun að nokkru
gagni í svo dapurlegri stöðu? Nei. Þeir
þurfa áfahahjálp.
Höfundur er myndlistarmaður. Greinin
er andsvar við pistli Halldórs Björns
Runólfssonar sem birtist í Alþýðublað-
Kveðja til
Alþýðuflokksins
frá Danmörku
Það er mér mikil ánægja að senda
íslenskum jafhaðarmaönnum mínar
bestu kveðjur á áttatíu ára afmælinu.
Tengslin milli flokkanna okkar eru
sterk og það er von mín að þau megi
enn styrkjast á komandi árum, bæði
milli flokkanna tveggja og eins inn-
an samstarfs norrænna jafnaðar-
mannaflokka.
Með vinarkveðju,
Paul Nyrup Rasmussen
Socialdemokratiet