Alþýðublaðið - 12.07.1996, Side 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 12. JÚLÍ1996
m a n n I í f
■ íslendingar eru þunglyndasta þjóð í heimi. Allavega borða íslendingar meira af
þunglyndislyfum en aðrir, allt upp í þrefalt meira en frændur vorir á Norðurlöndum.
Gunnar Smári Egilsson fjallar hér um þessa staðreynd og kemst að þeirri niðurstöðu að
það sé ekkert að flestu því fólki sem gleypir þunglyndislyfin annað en lífið sjálft. Og að hér
sé rekin heilbrigðisstefna sem er í andstöðu við eðlilega hrynjandi lífsins og reki fleyg í
undirstöðu menningar okkar- að án kross sé engin upprisa, án þjáningar sé engin þroski
Fúllyndasta
þjóð í heimi
Þegar mér þótti lífið hastarlegt við
ungan dreng, og var eitthvað að sífra um
það við móður mína, greip hún nánast
alltaf til sömu setningarinnar: Þeir eiga
bágt sem eiga bágara en þú, Smári
minn. Það þurfti að vera eitthvað að til
að ég fengi meðaumkvun hjá mömmu.
Hún neitaði að vorkenna mér fyrir það
eitt að vera til og bar ömmu mína fyrir
því, að það væri öllum óhollt að verða
fyrir slíku.
Þetta rifjaðist upp fyrir mér um
daginn þegar ég komst að því að
íslendingar eiga Norðurlandamet í
geðdeyfð - eða því sem hét þunglyndi
þegar ég var að alast upp. Geðdeyfðin
hefur lagst svo þungt á þjóðina að í
morgun tóku tíu þúsund íslendingar lyf
við geðdeyfðinni í sér til þess að komast
í gegnum daginn. Það eru helmingi
fleiri meðbræðra okkar en kusu Astþór
Magnússon í forsetakosningunum, og
sjá þá flestir hversu alvarlegt ástandið
er. Og enn hryllilegra verður það þegar
haft er í huga að fyrir réttum sjö árum
tóku aðeins þrjú jrúsund íslendingar
sambærileg lyf á degi hverjum. Það
hefur því steypst þunglyndisfaraldur yfir
þjóðina. Og það án þess að nokkur tæki
eftir því - fyrir utan þá þunglyndu og
læknana þeirra, að sjálfsögðu. Við hin
héldum í fávisku okkar að við
tilheyrðum enn hamingjusömustu þjóð í
heimi. En það er öðru nær. Það hefur
komið í ljós að sú þjóð á voðalega bágt
sem á bágara en við Islendingar.
Það er ljótt að gera grín að veiku
fólki. Þetta sagði mamma mér líka
ungum og þurfti ekki að bera neinn fyrir
því. Ég er heldur ekki að gera grín að
veiku fólki. Þvert á móti held ég að
helmingur — jafnvel tveir þriðju —
þeirra sem tóku geðdeyfðarlyf í morgun
séu að gera grín að mér. Og þó held ég
fyrst og fremst að læknar þessa fólks
séu að gera grín að mér og öðrum
skattgreiðendum.
Það er heilög sannfæring mín - og ég
dreg ömmu mína heitna fram til vitnis
um það - að það er ekkert að þessu fólki
annað en líftð sjálft. Og ég er jafn sann-
færður um að það er hrein geggjun -
vitfirring - að læknar séu að gefa þessu
fólki lyf við óumflýjanlegum fylgi-
fiskum lífsins. Og svo er það náttúrlega
glapræði að hinn snauði ríkissjóður og
skattpíndur almúginn borgi brúsann.
Ef þessu fólki líður eitthvað illa getur
það farið í lagningu á eigin kostnað. Það
gerði mamma. Læknamir geta síðan
stundað tilraunir sínar með lyfrn á sjálf-
um sér og á eigin reikning.
Eitt tónlistarhús étið
við þunglyndi
En ef til vill á maður ekki að láta
svona. Ef til vill á maður að geyma
stóru orðin. Þangað til eitthvað stórt
gerist. Þangað til himinn og jörð farast.
En athugum að minnsta kosti hvað þetta
er stórt, þetta með geðdeyfðina.
Fyrir sjö árum greiddu sjúklingar og
ríki nánast jafn mikið íyrir fjóra flokka
lyfja: meltingarlyf, hjartalyf, sýkingarlyf
og tauga- og geðlyf. Þessir flokkar skáru
sig nokkuð frá öðrum lyfjaflokkum
vegna þess hversu dýrir þeir vom - um
600 milljónir króna hver flokkur. Síðan
þá hefur kostnaður af sýkingarlyfjum
staðið í stað, 10 prósent meira er greitt
fyrir hjartalyfin og 11 prósent meira
fýrir meltingarlyfin. Núna greiða sjúkl-
ingar og ríki hins vegar 130 prósent
meira fyrir tauga- og geðlyf en fyrir
aðeins sjö ámm.
Á þessum stutta tíma hefur kostnaður
sjúklinga og ríkis af tauga- og geð-
lyfjum aukist úr 640 milljónum í 1.460
milljónir. Helminginn af þessum 820
milljón krónum má rekja til eins
undirflokks í þessum breiða flokki lyfja:
geðdeyfðarlyfja. Og nánast allar þær
rúmu 400 milljónir em tilkomnar vegna
lyfs sem almenningur þekkir best sem
tískulyfið Prósak. Það er reyndar ekki
selt undir því nafni hérlendis heldur
heitir ýmist Fontex, Flúoxín, Tingus eða
Seról. En þetta er meira og minna allt
sama prósakið.
Fyrir sjö ámm vom um þijú þúsund
Islendingar á geðdeyfðarlyfjum á hvetj-
um tíma. Núna eru þeir orðnir tíu
þúsund. Og þar sem aðeins hluti þessa
fólks er á lyfjum allan árins hring, má
gera ráð fyrir að á síðasta ári hafí um
tuttugu, jafnvel allt upp í þijátíu þúsund
manns tekið inn þunglyndislyf.
Þrátt fyrir að sala á þessum lyfjum
hafi einnig tekið kipp á öðrum
Norðurlöndum í kjölfar markaðssetn-
ingar á Prósaki í lok síðasta áratugar eða
byrjun þessa, eiga frændur vorir enn
langt í land með að nálgast neyslu okkar
á þunglyndislyfjum. Svíar komast næst
okkur en þyrftu samt að auka lyfja-
notkunina um 50 prósent til að halda í
við okkur. Norðmenn þyrftu að fjölga
þunglyndum um tvo þriðju, Danir og
Finnar að tvöfalda lyfjaátið og
Færeyingar - okkar nánustu frændur -
þyrftu að þrefalda útgáfu lyfseðla á
þunglyndislyf og kæmust þó varla með
tæmar þar sem þunglyndir íslendingar
draga á eftir sér hælana.
Er nema von að ég sé hissa.
En þó fólk hafi gefið mér upp hinar
furðulegustu ástæður fyrir því að Iæknar
settu það á Prósak, hef ég ekki enn
fundið neinn sem hefur fengið það
vegna þess að hann var hissa. Ég ætla
því að reyna að átta mig á þessari... ja,
mér liggur við að segja stórkostlegu
tilraun læknastéttarinnar með þjóðarsál-
ina.
Og fyrir þá sem finnst ekkert
stórkostlegt nema það kosti nóg af
peningum, vil ég benda á að ef læknar
hefðu haldið jafn vel aftur af sér við
útgáfu lyfseðla á geðdeyfðarlyfin og
þeir gerðu varðandi sýkingarlyfin, þá
hefðu almenningur og ríkissjóður sparað
sér 1.175 milljónir síðan 1989. Það er á
við tvö og hálft hús handa Hæstarétti
eða eitt tónlistarhús.
Tveir andstæðingar Prósaks
„Sál mín er hrygg allt til dauða,“
sagði Jesú í Getsemane-garðinum. Það
var fyrir tíma Prósaksins. Jesú fékk því
ekki notið líknar þess og örvænti á
krossinum um að faðirinn hefði yftrgef-
ið sig, í stað þess að kæra sig kollóttan
um það.
Mér er reyndar til efs að Jesú hefði
þegið Prósak þótt Pétur hefði boðið
honum það í Getsemane. Ef svo væri
hefði hann líklega reynt að leggja sig
með lærisveinunum í stað þess að vaka
og þjást. Jesú fór aldrei í neinar grafgöt-
ur með að fagnaðarerindi hans fylgdi
þjáning. Hann sagði fólki að axla kross
sinn og fylgja sér. Áu krossins fær
enginn að vera með. Hann er
inntökuskilyrði. Án kross, engin upprisa
- án þjáningar, enginn þroski.
.JLífið er erfitt," sagði Búdda eftir að
hafa reynt bæði að lifa í vellystingum og
svelta sig undir tré. Hvorugt virkaði vel
og Búdda komst að því, að best væri að
fara milliveginn; sætta sig við að lífið er
bæði ljúft og sárt. En Búdda fannst þessi
bitru sannindi ekki sár. Honum fannst
þau ljúf.
Mér er líka til efs að Búdda hefði
þegið Prósak. Hann hefði allt eins getað
snúið heim í höll sína og deyft sig með
vellystingunum sem hann flúði
upphaflega. Búdda lagði ekki trúnað á
að maður sem finnur til eigi bágt. Hann
trúði að maður sem finnur aldrei til eigi
bágt.
Við lifum á tímum margskipts
sannleika, og eigum því auðvelt með að
segja sem svo, að þótt Jesú hafi getað
lifað með sinni angist, þá sé ekki þar
með sagt að til þess sé ætlast af okkur.
Það sem sé trúarlega rétt geti verið
læknisfræðilega rangt. Auk þess hafi
Jesú verið guðlegrar ættar og því lengra
í ópið í honum en okkur hinum.
Þetta er náttúrlega villutrú. Aðaltrixið
hjá guði með að senda Jesú úl jarðar var
að hann yrði maður, lifði eins og maður,
þjáðist eins og maður, gleddist eins og
maður. Ef Jesú hefði tekið með sér svo
mikið sem gramm af guðdómi til
jarðarinnar hefði hann verið óhæfur
sem vegurinn, sannleikurinn og lífið
fyrir okkur mennina. Hann væri frat.
Jesú læknaði sjúka, og væri líklega í
dag kallaður hómópati, kuklari. En af
öllum sögum um lækningar hans skín
hins vegar vantrú hans á tilgang þeirra.
Hann hafði enga trú á að það gerði fólki
gott að húrra heilbrigðismælikvarða
þeirra upp í ímyndaðan núllpunkt með
einhveijum töfrabrögðum. Á einum stað
bað hann Iærisveinana í guðs bænum að
bjarga sér frá sjúklingum sem þrengdu
að honum. Honum blöskraði
heimtufrekja þeirra, krafan um að verða
heilbrigður í hvelli. Jesú bauðst ekki tíl
að bjarga fólki frá allri lífsins ólukku.
Hann bauð fólki upp á styrk til að þola
hana og útsýni yfir og í gegnum hana.
Búdda var um margt svipaður karakt-
er og Jesú enda hafa menn viljað draga
kenningar hans í efa með svipuðum
rökum; að enginn einn maður geti verið
svona þolinn gagnvart lífinu, að hann
hafi ekki verið einn heldur margir, eins-
konar samheiti yfir góða parta úr mörg-
um mönnum. Við sem erum alltaf einir
getum því aðeins tekið temmilega mikið
mark á kenningum Búdda.
Það er eitthvað við óvægni þessara
tveggja félaga sem fer í fínustu taugar
manna á okkar tímum. Þessi fullvissa
um að það sé ekki hægt að stytta sér leið
í lífinu, að í því séu engir lukkupottar
sem frýi menn ábyrgð, ekkert lottó,
ekkert kínó, engin lengja. Þeir tala
reyndar báðir um bónus, en það er ein-
hver allt annar bónus en sá sem við
þekkjum.
Lyf við peningavanda
Ég bið lesendur forláts á að hafa haft
yfir þessi alkunnu sannindi um þá Jesú
og Búdda. Mig langaði hins vegar að
rifja þau hér upp, áður en ég tryði
lesendum fyrir því hvers vegna nokkrar
prósak-ætur fengu resept á lyfið. Þessu
trúðu þær mér fýrir:
Miðaldra maður fór til læknis og
sagði að honum fyndist lífið ekki eins
skemmtilegt og áður. Hann fékk Prósak.
Miðaldra kona fór til læknis og trúði
honum fyrir því að hún óttaðist aldurinn
og yrði hrygg í hjarta sínu þegar hún
tæki eftir hversu mjög æskublómi hen-
nar hefði fölnað. Hún fékk Prósak.
Rúmlega þrítug kona hringdi í lækni
og sagði að vinkona hennar hefði mælt
með Prósaki. Vinkonan hefði sagt að
maður yrði allur eitthvað svo bjartsýnni,
opnari, glaðari. Konan fékk Prósakið
sem hún bað um.
Ungur maður var stressaður í
upplestrarfríinu fyrir vorprófin í
háskólanum og hringdi í lækni. Hann
fékk Prósak.
Fertugur maður hafði þungar
fjárhagsáhyggjur og sá ekki framúr
peningavandræðum sínum. Hann fór
því tíl læknis og fékk Prósak.
Svonaer nú það.
Er það vegna þess hversu illa innrætt-
ur ég er, að mér finnst þetta fýndið?
Þegar mér líður illa í sálinni líður mér
illa út af einhveiju. Oftast er það vegna
frekju, mér finnst að mér eigi að líða
miklu betur en reyndin er. Stundum er
það vegna þess að ég hef gert eitthvað
sem ég átti ekki að gera, en oftar vegna
þess að ég hef ekki gert eitthvað sem átti
að gera. Ég hef aldrei orðið fyrir van-
líðan, dottið ofan í hana, smitast af
henni. Þegar mér líður illa, á ég það
annað hvort skilið eða þá að eitthvað
hefur hent mig eða þá sem mér eru
kærir og ég hef ekki enn fúndið leið til
að sætta mig við það eða skilja það.
Þegar hamingjusöm fífl fóru úr tísku
um árið var það vegna þess að fólk
skynjaði að án vanlíðunar hafði það
engin kennileiti á leið sinni gegnum
lífið. Það flaut hlægjandi að feigðarósi.
Hvers vegna hamingjusöm fífl eru aftur
orðin hámóðins veit ég ekki. Ef til vill
vegna þess að fólk áttaði sig á að
þjáningarfull sjálfsvorkunn og fýla eru
heldur ekki álitleg tíl þroska ein og sér.
Maður þroskast ekki af þeirri þjáningu
sem maður teygir sig eftir.
Leiðin til mennsku liggur í
gegnum þjáninguna
Mestur hroki sem aum mannskepna
getur verið haldin er sá að bera sig
saman við guð, og gildir þá einu þótt
guð hafi stigið niður til jarðar svo við
mættum bera okkur saman við hann. Til
bjargar sálu minni verð ég því að draga
fleiri til vitnis um gildi þjáningarinnar,
aðra en Búdda, sjálfan mig og Jesú
bróður besta.
„Sá, sem ekki kollsigldi lífi sfnu, áður
en hann tók að lifa, mun aldrei lifa,“
sagði Sören Kirkegaard.
„Hver sá sem er ófær um að standa á
oddi eins og sigurgyðja, án svima og
lofthræðslu, mun aldrei vita hvað ham-
ingjan er, og það sem verra er, mun
aldrei gera neitt sem stuðlar að ham-
ingju annarra," sagði Friedrich
Nietzsche.
Hvorugur þessara manna lifði lífi sem
nú væri talið hamingjuríkt, svo ef til vill
ættum við ekki að hlusta mikið á þá. Ef
þeir kæmu labbandi í dag inn á heilsu-
gæslustöðina og tryðu læknunum þar
fyrir tilvistarkreppu sinni og lífshlaupi
myndu þeir ganga út með resept á
Prósak upp á vasann. Jean-Paul Sartre
þyrfti heldur ekki lengi að útlista angist
sína fyrir læknunum áður en þeir dældu
í hann Prósaki. Egill Skallagrímsson
þyrfti ekki að yrkja Sonatorek núna. það
þjáði hug hans ekkert sem góður lyfja-
kúr fær ekki lagað. Hallgrímur
Pétursson hefði legið sína banalegu á
Droplaugarstöðum með efnafræðilegt
sælubros á vör, og ekki séð tilganginn í
því að yrkja sig til guðs.
Það er raunar sama hvar við leitum í
samanlagðri menningarsögu okkar,
hvergi nokkurs staðar finnum við menn
sem trúa því að leiðin til mennsku liggi
framhjá þjáningunni. Og ef lækna-
vísindin teldu sig ekki yfir skítuga
mennskuna hafin, þá þyrftum við ekki
einu sinni að hugleiða þá delluhug-
mynd.
Leiðin til ómennsku liggur
í gegnum leiðann
Nú verð ég að draga aðeins í land.
Allt þetta tal um þjáninguna á ein-
hvem veginn illa við það fólk sem ég
lýsti áðan og sagði mér að það hefði
fengið Prósak við vanda sínum. Það
sem þjáði það var einhvem veginn of
léttvægt til að kallast þjáning. Leiði,
fyla, doði, frekja eru réttari orð.
Maður sem skuldar mikið og hefur af
því áhyggjur er ekki veikur. Kona sem
eldist eins og allt annað í sköpunarverki
guðs er ekki sjúk. Maður sem er staddur
á miðjum aldri, og veit ekki alveg hvað
hann af sér að gera, er heldur ekki
lasinn. Og kona sem vill vera hress og
opin eins og vinkona hennar er heldur
ekki veik. Éf þessu fólki vill líða ein-
hvem veginn öðmvísi en því Iíður, og er
ekki tilbúið að gera meira til þess en að
taka pillu, þá líður því nákvæmlega eins
og það á skilið. Að ætlast til annars er
frekja.
En afhverju er þetta fólk orðið að
sjúklingum? Affiverju fær það
fjárhagsaðstoð frá samborgurum sínum
við að kveða niður frekjuna í sér með
pillum? Síðan hvenær hættu Iæk-
navísindin að einbeita sér að sjúkdóm-
um og fóru í samkeppni við
afþreyingariðnaðinn um að koma fólki í
gott skap? Og afhverju kærir Jón Ólafs-
son þetta ekki til Samkeppnisstofnunar
og heimtar áskriftina að Stöð 2 og
miðann í Regnbogann undir
Tryggingastofnun?
Auðvitað hef ég ekki grænan gmn
um afhverju. Ég er bara eins og aðrir,
alveg dæmalaust hlessa.
En ég er með kenningar. Annars
vegar að læknunum sé fyrst og fremst
um að kenna. Hins vegar að það sé ein-
foldun að kenna læknunum um þetta.
Hávísindalegt kukl
Þegar ég var rétt rúmlega tvítugur og
vann á Kleppi var send þangað kona um
sextugt sem var svo hátt uppi að við
strákamir vomm settir í að halda henni
niðri í rúminu. I pásum, einkum á
næturvöktum, las ég sjúkraskýrslu hen-
nar sem náði langt aftur fyrir seinna
stríð. Á fyrstu síðunum mátti lesa
hvernig læknarnir reyndu að koma
henni til heilsu með heitum og köldum
böðum, nokkrum síðum seinna voru
þeir komnir með tröllatrú á insúlíngjöf í
risaskömmtum, þar næst komu margar
blaðsíður þar sem B-vítamín hafði tekið
við aðalhlutverkinu og enn seinna vom
læknismeðulin ekki mæld lengur í
millilítmm heldur voltum. Læknamir
vom orðnir eins og popparamir, komnir
með Búrfellsvirkjun á bak við sig. Innan