Alþýðublaðið - 12.07.1996, Page 7

FÖSTUDAGUR 12. JÚLÍ1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
m a n n I í f
um og saman við voru síðan lyf sem eru
löngu hætt störfum og eyða ellinni sem
fom og torskilin heiti í textum Megasar.
í sjálfu sér hefði þetta verið hugguleg
lesning ef hún hefði endurómað
örvæntingu manna sem vom af veikum
mætti að reyna að líkna konunni en
höfðu til þess fá og gölluð meðul. En
það var öðru nær. Öll skýrslan var skrif-
uð af fullvissu - mér liggur við að segja
sigurvissu - þess sem allt veit. Með
ískaldri yfirvegun sendu læknarnir
konuna í sjóðheitt bað. An þess að efast
gáfu þeir henni insúlínsjokk. Þetta var
eins og að lesa sjúkraskýrslur doktors
Mengeles. Hann taldi sig líka starfa í
krafti vísindalegrar þekkingar.
Það er auðvelt fyrir okkur núna að
hneykslast á heitum og köldum böðum
á Kleppspítala á fyrri helmingi aldar-
innar. Vísindalegri þekkingu hefur
fleygt fram. Helgi Tómasson heitir
Tómas Helgason nú. Lyfjafyrirtækin
hafa fært honum ótrúlegt gallerí af
lyfjum að þreifa sig áfram með. Fyrst
kaffærðu aukaverkanimar nánast það
gagn sem mátti hafa af þeim en á und-
anfömum ámm hafa lyljafyrirtækin sett
á markað nýjar kynslóðir lyfja sem
byggja á rannsóknum á boðefnum
heilans. Prósak er af þessum nýju
kynslóðum lyíja.
Alveg hreint helvíú hávísindalegt lyf.
Veröldin er sjúkrahús
Hafið þið legið á sjúkrahúsi? Þegar
læknamir koma á stofugang þá spyija
þeir mann ekki hvernig manni líður.
Þeir mæla það.
Stutt saga þess sem kalla má nútíma
læknavísindi einkennist af því viðhorfi
að maðurinn sé vél. Ef einhver hluti
þessarar vélar virkar ekki eins og
eðlilegt er talið, er hann lagfærður eða
honum hent. í fyrstu vom læknar sér-
fræðingar í vélgangi mannslíkamans,
síðar urðu þeir sérfræðingar í einstökum
vélarhlutum, ristli, ristiltotu.
Þetta væri svo sem alit gott og
blessað ef læknamir hefðu ekki sýkt
hugmyndir okkar um heilbrigði um leið
og þeir reyndu að lækna okkur. Núna er
litið á fæðingu og dauða sem sjúkdóma,
eðlileg náttúmleg hrynjandi lífsins er
tmflun eða röskun í vélarganginum og
við henni er bmgðist á sjúkrahúsunum.
Það er sjúkt að eldast, krankleikamerki
að þroskast. Veröld okkar er hætt að
vera leiksvið þar sem guð var leik-
stjórinn, hún er orðin að sjúkrahúsi.
Doktor Kilder er guð.
Og alveg á sama hátt og við vissum
aldrei almennilega hvað það var sem
guð ætlaðist til af okkur, hvað það var
að vera guði þóknanleg, er okkur ekki
ljóst hvað það er að vera heilbrigður. Að
finna aldrei til? Að vera alltaf í góðu
formi? Eða að koma sér alltaf í betra og
betra form? Braggast og skána út í það
óendanlega?
Kjánalegastir lækna
Geðlæknar vom lengst af - og em
jafnvel enn - kjánalegastir lækna. Þeim
var skammtað líffæri sem var mikið
ólíkindatól. Það leit út eins og grautur
en virtist geta allt. Trúir læknavísind-
unum reyndu geðlæknamir að taka þetta
líffæri til svipaðrar meðferðar og aðrir
læknar beittu á sín líffæri. Þeir skám úr
því bita og biðu til að sjá hvemig sjúkl-
ingnum reiddi af. Þeir dældu insúh'ni í
heilann eða settu á hann rafsttaum til að
slá hann út af laginu. Og þar sem heilinn
var eins og grautur reyndu þeir að sjóða
hann og kæla til skiptis í von um að
hann yrði eitthvað meðfærilegri, geril-
sneyddari.
A undanförnum áratugum hefur
mælitækni ýmiskonar verið það eina í
vísindalegri þekkingu sem hefur fleygt
fram. Fyrir fáeinum tugum ára gátu
menn í fyrsta skipti mælt það sem
kallað er boðefni í heilanum. Þau em
æði mörg og kenning mælingamanna
gengur út á að hvert boðefni hafi
ákveðnu hlutverki að gegna. Eitt flytur
gleði, annað sársauka, þriðja angist og
fjórða öryggi. Eftir nokkur ár munu
menn geta einangrað öll þessi boðefni,
skilgreint nákvæmt hlutverk þeirra og
efnagreint. Þá mun okkar verða sýnt til-
raunaglas með seigfljótandi glærum
vökva og sagt að þama sé nú angistin
hans Sartte og annað með eilítið gráli-
tum vökva og sagt að þar sé guðsóttinn.
Góður siðir verða í þriðja glasinu. Og
lyíjafyrirtækin munu markaðssetja guð
og Sartte undir nöfnunum Sartrófín og
Theoxín. Og lítið merki á lyljaglösunum
mun gefa til kynna að lyfin séu náttúm-
væn, í þeim séu engin aukaefni, ekkert
sem ekki er þegar til staðar { manns-
Iíkamanum.
Uppgötvun boðefnanna varð náttúr-
lega eins og vítamínsprauta í rassinn á
geðlæknisfræðinni. Þarna var það
komið sem hún var að leita að, endanleg
sönnun þess að andi er efni sem hægt er
að stjóma með því að breyta efnasam-
setningunni. Heilinn var ekki lengur
beiskur grautur. Með pinkulítið af þessu
og dulitlu af hinu var jafnvel hægt að
gera hann að sætum búðingi.
Boðefnin hreinsuðu endanlega kukl-
orðið af geðlæknunum. Þeir vom orðnir
læknar meðal lækna.
Og hvað felst í því?
Geðlæknar geta nú ráðist að
birtingamyndum eðlilegrar hrynjandi
tilvemnnar í sálarlífmu með sambæri-
legri nákvæmni og aðrir læknar beita
skurðarhnífnum. Þeir geta ekki gert
okkur eilíf frekar en aðrir læknar, en
þeir geta látið okkur líða eins og dauð-
inn sé ekki til, hvorki endanlega né í
hveiju augnabliki, látið okkur fmnast að
allt sé i' stakasta lagi.
Prósak er smíðað eftir allt-(-stakasta-
lagi-boðefhi heilans.
Peysufötin hennar ömmu
Eg man ekki efdr ömmu minni nema
á peysufötum og ég hef aldrei séð mynd
af henni öðmvísi til fara. Gömul kona,
eilítið ströng á svip, lágvaxin og í pey-
sufötum.
Þegar ég var unglingur var mér sagt
að peysuföt væru táknmynd kúgunar
kvenna, að þau væru misskilin þjóð-
emisrembingur þar sem þau væm raun-
vemlega stílfærð dönsk síðmiðaldatíska.
Mér var líka sagt að það væri ægilega
erfitt að ganga um og athafna sig svona
uppáklædd og á heitum sumardögum
væri það á við að spássera um helvíti.
Ég held að amma mín hafi ekki velt
þessu fyrir sér þegar hún kæddi sig á
morgnana. Ég held að hún hafi ekki
verið að klæðast þjóðemisstolti sínu eða
tákni um stöðu sína sem kona. Ég held
hún hafi verið að klæðast einkennis-
búningi aldurs síns og virðingar. Hún
var reynd og þroskuð kona og lífið hafði
gert hana gamla og vitra.
Það hefur stundum verið sagt að
æskudýrkun einkenni nútímann. Ég sá
strætó áðan og utan á honum lá tákn-
mynd æskunnar, kona í málbandi einu
fata, frjálslega sveipuðu um mittið.
Ég veit það ekki. Ég held að menn
allra tíma hafi dáðst að æskunni, jafnvel
dýrkað hana. Það sem sker okkur frá
öðm fólki, frá fyrsta helfisbúanum og til
ömmu minnar, er fyrirlitning okkar á
reynslu, þroska og aldri. Við höfum
ekki trú á að lífið færi okkur neitt nema
dauðann.
Ég sé reglulega fréttir af starfsemi
Félags eldri borgara eða Samtökum
aldraðra í sjónvarpsfréttunum. Glatt og
kátt fólk á jogging-göllum í bóling eða á
leið í langferð í rútu. Og undir lok frétt-
arinnar stekkur sjötugur fararstjórinn á
adidasskónum sínum yfir eina tröppu
upp í rútuna, svona til að sýna að gamalt
fólk sé nú líka fólk.
Öll sjálfsvirðing aldraðra er sótt í að
það geti gert margt af því sem yngra
fólk gerir; orðið ástfangið og sofið hjá,
sleppt ffam af sér beislinu, tekið sig upp
á gamals aldri og lagst í ferðalög eða
háskólanám. Lífið er ekki búið þótt
rnaður verði gamall, það er það eina líf
sem einhvers er metið - líf óþroskaða
unglingsins.
Útúrdúr um sjálfan mig
Ég var ffekar leiðinlegt bam. Ég var
yngstur fjögurra bræðra og vildi verða
fullorðinn jafn fljótt og þeir. Þegar ég
var orðinn unglingur vildi ég verða enn
eldri og sem ungur maður sannfærðist
ég um að líf mitt fram að fertugu yrði
bara forleikur að því sem þá tæki við.
Hugsanir mínar væru bara heilaleikfimi
svo heili minn yrði tilbúinn að melta
alla þá visku sem helltist yfir mig með
aldrinum. Nú, þegar ég á bara tæp fimm
ár í fertugt, er ég farinn að efast um að
þetta verði svona. Líkast til verður líf
mitt allt bara æfing fyrir það sem ég
mun aldrei skilja eða átta mig almenni-
lega á.
Ég er að játa þetta hér, svo að lesand-
anum sé ljóst að mér hefur aldrei liðið
vel í þessum heimi sem fyrirlítur aldur
og þroska. Þegar ég hætti að geta reimt
skóna án þess að beygja hnén taldi ég
mér trú um að ég væri að þroskast, þetta
væri allt saman að koma. Ég rauk ekki
út á líkamsræktarstöð til að fá hnén á
mér gerð aftur sjö ára.
Ég er núna staddur í miðri ungmann-
dómskrísu og hefur aldrei liðið betur.
Mér fmnst líf mitt á tímamótum og að
eitthvað óvænt bíði rm'n, eitthvað sem
ég hef ekki ímyndunarafl til að gera mér
í hugarlund. Ég kveð ekki óstöðugleika
æskunnar með söknuði, aðeins þakklæti
fyrir að komið mér hingað í krísuna.
Af skáldum, prestum
og sálfræðingum
Fyrirlitning nútímans á aldri og þros-
ka birtist ekki síst í listinni. Það mætti til
dæmis smala íslenskum rithöfundum
saman og ferðast með þá um heiminn úl
að sýna heimsbyggðinni hvemig fer
fyrir fólki sem tekur ekki út eðlilegan
þroska. Það kemur sér upp horfmni gul-
löld æskunnar og lýsir henni með ljúf-
sámm ttega og dempaðri kímni. Svo ég
vitni í sjálfan mig, það rekur penna sinn
á kaf í eigin bamsrass.
Og prestamir? Þeir boða einhverja
bamatrú sem er vita gagnslaus fullorðnu
fólki. Góður guð sem passar allt og alla,
í stað þess að gefa fólki styrk og örlitla
leiðsögn til að nota það sem fólkið át af
skilningstténu.
Það er til arfsögn meðal mormóna í
Bandaríkjunum sem segir að guð hafi
verið að því kominn að gefast upp á
manninum. Það hafði ræst svo illa úr
honum, að guð sá ekki lengur neina von
um bata. En áður en hann mannaði sig
upp í að drekkja manninum í annað sinn
kallaði hann á Jesú og Satan og spurði
þá hvort þeir hefðu eitthvað það snjall-
ræði sem gæú bjargað mannskepnunni.
Satan benú guði á, að hann ætú herskara
engla og ef hann sendi einn engil á
hveija manneskju þá ætú þeim ekki að
verða skotaskuld úr því að berja man-
ninn til hlýðni. Banka á puttana á
honum ef hann ætlaði að breyta rangt.
Þetta fannst guði snjöll hugmynd. Jesú
lagði hins vegar til að hann færi sjálfur
til jarðar, gerðist maður meðal manna
og sýndi fram á hvemig maðurinn gæú
hagað lífi sínu, verið heill og ham-
ingjusamur og guði þóknanlegur. Þetta
fannst guði enn betri hugmynd og ákvað
að láta á hana reyna. Satan fór í fýlu,
gerði uppsteit og var á endanum hent út
úr himnaríki. Jesú fór niður til jarðar og
var krossfestur. Guð settist í helgan stein
og hætti afskiptum sínum af manninum.
Hann hafði gefið manninum allt það
besta sem hann átti, frjálsan vilja og
nokkuð góðar leiðbeiningar um hvemig
með hann átti að fara.
I ljósi þessarar sögu er ekki hægt að
varast þá hugsun, hvort venjulegum
íslenskum pokapresti þyki Satan ekki
sniðugri sonur guðs en Jesú, hvort hann
standi ekki hinni heilögu bamatrú nær.
Það sagði mér maður á besta aldri að
hann hefði orðið fyrir vonbrigðum með
kennslubókina sem hann var látinn lesa
í sálfræði í Háskólanum. Hún var 600
blaðsíður eða svo en aðeins 20 blaðsíður
fjölluðu um þokkalega fullorðið fólk.
Hann sagði að það væri eins og þær
breytingar sem hann þyrfti að ganga í
gegnum, sá þroski sem hann þurfti að
taka út, væri ekki úl fýrir sálífæðinni.
Og hann er það ekki. Ef læknar fæm
almennt að dæla Prósaki í unglinga á
gelgjuskeiði yrðu þeir grýttir. Ef þeir
gefa eldra fólki Prósak við sínum
þroskakrísum kippir sér enginn upp við
það. Þroski fullorðins fólks er bara della
sem best er að gleyma, deyfa og svæfa.
Fyndið lyf
En Prósakið?
Já, það hjálpar okkur til að komast
hjá þjáningunni sem er íylgifiskur h'fs-
ins, leiðanum, doðanum og frekjunni
sem tilheyrir kröfunni uin létt líf, eih'fa
æsku, engin áföll. Það gerir okkur glað-
lynd án þess að við höfum nokkuð til að
gleðjast yfir. Bjartsýn, þótt ífamundan
sé bara svart myrkur grafarinnar. Létt-
sú'g á göngu okkar úl... eigum við ekki
baraaðsegja: heljar.
Prósak er lyf fyrir fólk sem ekkert
amar að, annað en lífið sjálft. Og það
þætti í versta falli eilítið hlægileg
hugmynd ef samfélag okkar væri ekki
orðið eins sjúkt og það er. Það þykir því
ekki skondið heldur bráðsnjallt, svo
snjallt að það fólk sem vill eldast og
þroskast með Prósak að leiðarljósi fær
ríkisstyrk eins og það sé að vinna ein-
hver gustukaverk.
í vetur sem leið sagði ekki-frétta-
maðurinn Haukur Hauksson frá því að
Prósak-umboðið á íslandi hefði boðist
til að leysa Langholtskirkjudeiluna með
lyfjagjöf. Það var fyndið. Bandarískur
læknir lagði til á læloiaráðstefnu í íyrra-
sumar að aðstoð Bandaríkjanna við
Bosníumenn yrði fyrst og fremst í formi
Prósaks. Hann trúði að það myndi leysa
stríðið, setla átökin, fá múslima og
Serba til að elska hvorir aðra. Það var
líka fýndið. Þótt þessi Iæknir hafi talað í
nafni vísindalegrar þekkingar er speki
hans ekkert ófyndnari en Hauks
Haukssonar. Læknirinn er meira segja
skemmtilegri, þar sem hann ætlaði ekki
að vera fyndinn.
En er það fyndið að tíu þúsund
íslendingar séu á geðdeyfðarlyfjum á
hveijum úma, þegar aðeins þijú þúsund
þurftu á þessum lyfjum að halda fyrir
sjö árum? Er það íýndið að læknar rök-
styðji þessa þróun með því að þunglyndi
hafi hingað til verið stórlega vanmetinn
sjúkdómur? Að fýla sé í raun sjúk-
dómur?
Auðvitað er það fýndið. En það hættir
einhvem veginn að vera fyndið þegar
maður áttar sig á, að hér er um opinbera
heilbrigðissteftiu að ræða. Að ríkisvald-
ið hafi ákveðið að verja tæpum 1.200
milljónum í að dæla Prósaki í fólk svo
það geú áffam afneitað eðlilegum hrynj-
anda lífsins. Hæú að þroskast.
,Uífið er erfiú," sagði Búdda. Það er
svo erfitt að í raun er það ekkert nema
mannlegt að gefast upp og kjósa fremur
að skjóta sér undan hfinu en takast á við
það. Það er skiljanlegt sem ákvörðun
einstaklings. En sem opinber stjóm-
valdsstefna er það hins vegar geggjun,
vitfirring. Ekki kannski eins vitfirrt og
sú opinbera stjómvaldsstefna Kfnveija á
dögum menningarbyltingarinnar að
nemendur skyldu éta kennara sína - en
geggjað engu að síður.
Til varnar kverúlöntum
Ég hef áhyggjur af þessu. Svo miklar
að ég ætú í raun að fá mér Prósak úl að
geta slappað af. Annars er hætt við að
ég breytist í kverúlant sem sífellt er að
tuða eitthvað og passar svo illa inn í
þetta áhyggjulausa og átakalausa kokt-
eilboð samfélagsins, þetta prósakgilli.
Ég gæti vaknað upp einn daginn og
áttað mig á að ég hafi misst eitt ess úr
föðumafninu.
En ég trúi því að kverúlantamir hafi
stundum rétt fýrir sér. Ég ttúi að hættan
leynist þar sem við uggum ekki að
okkur, að heimsendir komi eins og þjó-
fur að nóttu. Við eigum því að láta
kverúlantana halda fyrir okkur vöku en
banna þeim það ekki.
Og í ljósi tilfinningasveiflna sem hafa
skollið á Alþýðublaðinu undanfarna
daga vil ég enda þessa grein á úlvitnun í
gamlan húsgang sem á ágætlega við
okkar prósaksælu þjóð.
Svoleiðis kemur dauði menningarinnar
Svoleiðis kemur dauði menningarinnar
Svoleiðis kemur dauði menningariimar
Ekki í Rambo-búningi heldur dragt.
En er það fyndið að tíu þúsund Islendingar séu á geðdeyfðarlyfjum á
hverjum tíma, þegar aðeins þrjú þúsund þurftu á þessum lyfjum að
halda fyrir sjö árum? Er það fyndið að læknar rökstyðji þessa þróun
með því að þunglyndi hafi hingað til verið stórlega vanmetinn
sjúkdómur? Að fýla sé í raun sjúkdómur?