Alþýðublaðið - 26.07.1996, Qupperneq 5

I
FOSTUDAGUR 26. JULI 1996
ALÞYÐUBLAÐIÐ
■ Yngsta dóttir Karl Marx erfði greind
hans og pólitíska hæfileika en ævi henn-
ar markaðist af óhamingju í einkalífi og
tæplega fertug fyrirfór hún sér. Kolbrún
Bergþórsdóttir segir frá Eleanor Marx
Mérfinnst
við ekki hafa
verið mjög
vondar
manneskjur
Jenný er líkust mér, en Tussy er
ég,“ sagði Karl Marx eitt sinn,
og konumar sem hann gerði þar
að umtalsefni voru Jenný, elsta dóttir
hans og Eleanor, sú yngsta. Tussy var
gælunafn Eleanor, en hún var sú eina
af þremur dætrum Marx sem erfði
stjómmálagáfu hans og innsæi. Líkt
og faðirinn lifði hún fyrir málstaðinn,
barðist af þrautseigju og virtist aldrei
efast. En þessi kona sem virtist búa yf-
ir óbilandi kjarki og nægilegri trú til
að komast yfir alla hjalla missti loks
sjónar á tilganginum og fyrirfór sér.
Þeir sem gerst þekktu til efuðust ekki
um að dáðlaus sambýlismaður hennar
til margra ára, Edward Aveling, bæri
alla ábyrgð á dauða hennar.
Á fyrstu hjónabandsárum sínum
höfðu Karl Marx og Jenný eiginkona
hans búið við sára fátækt og barna-
missi. Þegar yngsta dóttir þeirra Elea-
nor fæddist hafi hagur fjölskyldunnar
þó vænkast allnokkuð. En baslið hafði
skilið eftir ör. Þegar dætur Marx vom
uppkomnar steig franski róttæklingur-
inn Paul Lafargue í vænginn við eina
þeirra, Láru. I bréfi til hans sagði
Marx:
„Þú veist að ég hef fómað fjárhags-
legu öryggi í þágu málstaðarins. Ég
iðrast þess ekki. Þvert á móti. Ætti ég
að byrja upp á nýtt mundi ég gera það
sama. En ég mundi ekki giftast. Að
svo miklu leyti sem það er á mínu
valdi hyggst ég forða dóttur minni frá
vosbúðinni sem hefur eyðilagt líf
móður hennar."
Marx fékk ekki forðað Láru dóttur
sinni frá lítt gæfulegum örlögum,
fremur en Jenný og Eleanor. Dætur
Marx áttu fremur gleðisnauða ævi.
Jenný og Lára giftust frönskum rót-
tæklingum, sem börðust fyrir réttlátara
þjóðfélagi af miklu kappi, en jafnrétti
innan heimilisins var þar ekki á dag-
skrá. Eiginmennirnir eyddu sem
minnstum tíma heima hjá sér og alls
ekki J stakk búnir til að sjá fyrir fjöl-
skyldum sínurn. Það kom í hlut eigin-
kvennanna að sjá um heimilishaldið
og bamauppeldi við vonlitlar aðstæð-
ur. Jenný eignaðist fjögur börn og
fjárhagsáhyggjur og streð rændu hana
fljótlega heilsunni. Lára fæddi einnig
böm en hennar hlutskipti var að horfa
á þau deyja, hvert á fætur öðm.
Meðan eldri systumar bösluðu var
Eleanor leynilega trúlofuð. Hún hafði
orðið ástfangin sautján ára gömul og
það af enn einum róttækum frans-
manni. Foreldramir lögðust eindregið
gegn sambandi þeirra og Eleanor sem
mat föður sinn umfram aðra menn var
miður sín vegna andstöðu hans. Hún
trúlofaðist ástmanni sínum á laun og
þau stunduðu leynilegt tilhugalíf í tíu
ár áður en Eleanor sleit loks trúlofun-
inni.
Stuttu síðar lést Jenný systir henn-
ar, og Marx, sem þá var orðinn ekkill,
tók lát hennar afar nærri sér því hún
hafði verið eftirlætis dóttir hans. Hann
lést ári síðar.
r
Enginn maður getur verið eins
slæmur og útlit Aveling gefur til
kynna, sagði kunningi Aveling um
sambýlismann Eleanor Marx, en
nær allir sem kynntust manninum
fengu óbeit á honum. Þeir sem til
þekktu töldu hann ábyrgan fyrir
sjálfsmorði Eleanor.
Snýkjudýrið Aveling
Þegar Marx lést hafði Eleanor hafxð
ástarsamband við náttúrfræðinginn
Edward Aveling. Hún hefði vart getað
vatið sér óheppilegri ástmann. Það eru
engar ýkjur að segja að nær allir sem
kynntust Aveling hafi fyrirlitið hann.
Einn félaga Avelings sagði um hann:
„Enginn maður getur verið eins slæm-
ur og útlit Aveling gefur til kynna“, en
flestir voru á því að innrætið væri enn
ómerkitegra en útlitið. Bemard Shaw
lýsti venjum hans svo: „Á einurn og
sama degi fékk hann lánuð sex penny
frá fátækasta manninum sem hann
rakst á, og bar því við að hann hefði
gleymt buddunni sinni. Síðan fékk
hann að láni þrjú hundruð pund frá
þeim ríkasta undir því yfirskyni að
hann væri að losa sig úr skulduin, en
skuldirnar borgaði hann aldrei."
Shaw, sem var ekki í hópi þeirra sem
verst var við Aveling, sagði að hann
minnti sig helst á skriðdýr og notaði
hann sem fyrirmynd að málaranum
Louis Dubedat í leikriti sínu Doctor’s
Dilemna.
Aveling var prestssonur sem heill-
aðist af kenningum Darwins og lagði
stund á náttúruvísindi. Sérgrein hans
var h'feðlisfræði og hann þótti bæði af-
burða námsmaður og framúrskarandi
kennari. En það vom líklega einu af-
rek hans í lífi sem einkenndist af
hneykslismálum og miður geðslegri
hegðun.
Aveling giftist tuttugu og þriggja
ára gamall, Betl Frank, sveitastúlku
sem erft hafði væna fúlgu eftir föður
sinn. Þau slitu fljótlega samvistum, án
þess að skilja að lögum. Edward sagði
að þau hefðu orðið ásátt um að slíta
hjónabandirxu, en bróðir hans hélt því
hins vegar fram að hann hefði gifst
Bell eingöngu vegna arfsins og hefði
Eleanor Marx. Hún er ég, sagði faðir hennar, en hún naut sín aldrei til
jafns við hann þrátt fyrir afburða hæfileika á pólitíska sviðinu.
yfirgefið hana þegar hann sá fram á að
geta ekki haft meira af henni.
Aveling var flagari af lífi og sál,
svikull, lyginn, þjófóttur og siðspilltur
- og það er engu logið þegar sagt er
að þá sé einungis fátt upptalið af hin-
um fjölmörgu löstum fians. Það var
mönnunt hulin ráðgáta hvað jafn vel
gerð stúlka og Eleanor sá við hann.
Aveling naut reyndar nokkurrar kven-
hylli og kann að hafa höfðað til móð-
urkenndar hjá ástkonum sínurn, sem
fiestar virðast hafa trúað því að allt
það slæma er hann gerði aðhefðist
hann í ógáti.
„Faðir minn sagði að ég minnti
meir á dreng en stúlku. Það var Ed-
ward sem dró fram það kvenlega í
mér. Ég laðaðist að honum án þess að
ráða við það,“ sagði Eleanor. Þau tóku
upp sambúð sem færði henni ekkert
nema óhamingju. Hann dundaði við
að sólunda föðurarfí hennar, sló lán
sem hann lét hana um að greiða og
leitaði á náðir annarra kvenna. Eleanor
umbar athæfi hans með þolinmæði -
að því er virtist. Einn daginn bugaðist
hún og tók inn eitur en vinum hennar
tókst að bjarga lífi hennar. Og hún reis
upp, sveipaði sig þolinmæði og hélt
enn um stund áfram að lifa.
Ef ég hef fórnað mér...
Þegar Eleanor var sautján ára hafði
móðir hennar orð á því að yngsta dótt-
ir sín virtist lifa og hrærast í pólitík.
Eleanor talaði af sama krafti og faðir-
inn um stéttabaráttuna, kommúnista-
byltinguna og hina skaðlegu trú sem
væri ópíum fólksins. Hún hélt þrum-
andi ræður á baráttufundum, skipu-
lagði verkföll og mótmælafundi og
vann að stofnun verkalýðsfélaga. Hún
bjó yfir ótvíræðum pólitískum hæfi-
leikum, sem nýttust henni ekki sem
skyldi einfaldlega vegna þess að hún
var kona í þjóðfélagi sem veitti kon-
um ekki svigrúm til aðgerða á sama
hátt og körlum.
Árið 1895 lést Engels og á dánar-
beði hans opinberaðist fjölskyldu-
leyndarmál Marx fjölskyldunnar.
Ráðskona Marx fjölskyldunnar hafði á
sínum tíma eignast óskilgetinn son
sem ólst upp á heimili fjölskyldunnar.
Það var trú Marx-systranna að Engels
væri faðir drengsins. En Engels sagði
Eleanor á dánarbeði sínu að drengur-
inn væri sonur Marx.
Hálfbróðirinn, Freddy, hafði aldrei
verið viðurkenndur sem einn af fjöl-
skyldunni og ekki hlotið neina mennt-
un. Eleanor fylltist nú mikilli sektar-
kennd vegna framkomu íjölskyldunn-
ar og reyndi að bæta fyrir það sem
henni fannst hafa verið gert á hluta
hans. Milli hálfsystkininna þróaðist
mikil vinátta. Líkt og Marx-systumar
hafi Freddy farið á mis við gæfu í
einkalífi. Hann var giftur og átti son,
en eiginkona hans hafði yfirgefið hann
og Freddy ól upp son þeirra. Eleanor
trúði Freddy fyrir óhamingju sinni í
sambandi sínu við Aveling og hann
hvatti hana til að yfirgefa hann. en það
þótti henni ekki fýsilegur kostur.
Við vin sinn sagði hún: „Einn kost-
urinn er sá að yfirgefa Aveling og búa
ein. Ég get það ekki, það rnyndi eyði-
leggja hann og kæmi mér ekki að sér-
stöku gagni... Ef ég hef fómað mér þá
er ég einungis að gera það sama og
móðir mín... En þótt síðustu ár hafi
ekki fært mér hamingju þá finnst mér
ég hafa verið, eins og foreldrar mírúr,
trú sannfæringu minni og aldrei
hræsnað. En að yfirgefa Aveling núna
væri að láta örvæntinguna ná tökum á
sér.“
Eleanor leit á samband sitt við
Aveling sem verkefni sem hún hefði
tekið að sér og mætti ekki gefa frá sér.
Svo virðist sem henni hafi þótt vænt
um hann, jafnvel eftir að hún gerði
gert sér grein fyrir því hvaða mann
hann hafði að geyma.
Þrátta fyrir alla róttækni sína hafði
Karl Marx borgaralegt fjölskyldulíf í
hávegum. Hin róttæka dóttir hans var í
öllu sammála honum, Iíka hvað varð-
aði hlut fjölskyldunnar í samfélaginu.
Hjónabandið skipti hana máli, og hana
tók þungt að vera í óvígðri sambúð.
Hún var sannfærð um að Aveling
myndi giftast sér ef kona hans andað-
ist. Ekki voru allir jafn sannfærðir.
Bróðir Aveling sagði Eleanor að Ave-
ling mundi aldrei giftast henni, ekki
einu sinni eftir lát konu sinnar. Hann
reyndist hafa á réttu að standa. Árið
1897 lést eiginkona Avelings og elsk-
endunum var loks ftjálst að giftast. En
Aveling hafði önnur áform.
Eleanor og Aveling áttu sameigin-
legan leiklistaráhuga. Eleanor hafði
um tíma íhugað að verða leikkona.
Aveling hafði sömu áform fyrir eigin
hönd og kom þeim í framkvæmd.
Hann skrifaði slæm leikrit sem hann
lék í sjálfur, undir nafninu Alec Nel-
son. Meðleikari hans í einu þeirra var
ung leikkona Eva Frye. f júnímánuði
1897 giftist Alec Nelson Evu Frye.
Síðasta orð mitt til þín
Aveling þarfnaðist Eleanor
sem sá honum fyrir skotsilfri
og aðhlynningu. Hann sá því
enga ástæðu til að segja henni
frá hjónabandi sínu og hélt
áfram sambúðinni eins og ekk-
ert hefði í skorist. Heilsa Ave-
ling var um þetta leyti orðirrn
mjög slæm og Eleanor hjúkr-
aði honum af stakri samvisku-
semi. Þegar Aveling hélt í
tveggja vikna siglingu að
læknisráði varð hún eftir til að
sinna pólitísku hugsjónastarfi
sínu. Hún hafði enga hugmynd
um tilvist Evu Aveling, sem
vitaskuld fór í siglinguna með
eiginmanni sínum.
Eleanor gerðist nú æ van-
sælli. Helsti trúnaðarvinur
hennar var hálfbróðir hennar,
Freddy, sem hún skrifaði ör-
væntingarfull bréf:
,Mer finnst stundum Fred-
dy að ekkert gangi okkur í hag-
inn. Ég á við þig og mig. Ves-
alings Jenný fékk vitaskuld
sirrn skammt af sorgum og lán-
leysi og Lára missti bömin sín.
En Jenný var nógu lánsöm að
deyja, og þó það hafi verið sárt
fyrir bömin hennar, þá finnst
mér stundum að það hafi verið
fyrir bestu. Ég hefði ekki viljað
sjá Jenný ganga í gegnum það
sem ég hef gengið í gegnum.
Mér firmst við ekki hafa verið
mjög vondar manneskjur - og
samt kæri Freddy, virðist eins
og við fáum alla refsinguna.“
í öðru bréfi skrifaði hún:
„Edward er farinn til London.
Hann ætlar að hitta lækna og
svo framvegis. Hann leyfði
mér ekki að fara með. Það er
lýsir engu öðru en grimmd og
svo er margt sem hann vill ekki segja
mér. Kæri Freddy, þú átt drenginn
þinn - ég á ekkert og kem ekki auga á
neitt sem er þess virði að lifa fyrir.“
En þótt óhamingjan og örvæntingin
gripu hana oftlega heljartökum þá var
hún í eðli sínu hugrökk og í bréfi til
Freddy sagði hún yfirveguð: „Franskt -
spakmæli segir að það að skilja sé það
sama og að fyrirgefa. Mikil þjáning
hefur kennt mér að skilja - og þess
vegna þarf ég ekki einu sinni að fyrir-
gefa. Eg get aðeins elskað."
Svo fékk hún bréf. Enginn veit frá
hveijum eða hvað í því stóð. Aveling
brenndi bréfið eftir dauða hennar, en
það hefur mjög trúlega verið frá eigin-
konu hans sem mjög sennilega hefur
skýrt Eleanor frá hjónabandi þeirra
Avelings.
Eftir fjórtán ára sambúð, þar sem
Eleanor hafði lagt allt sitt af mörkum,
þá stóð hún frammi fyrir þeirri stað-
reynd að Aveling hafði í engu metið
hana sem einstakling og félaga. Þessi
skyndilega og óvænta vissa konx eins
og feigðarsending. Það var ekki til
neins að vinna, allt hafði verið byggt á
blekkingu. Eleanor gafst upp.
Hún sendi þjónustustúlku sína eftir
blásýru sem hún sagðist ætla að nota
til að lóga hundinum. Hún skildi eftir
bréf til Aveling og þar stóð: „Elskan.
Fljótlega verður þessu öllu lokið. Síð-
asta orð mitt til þín eru það sama og
ég hef sagt öll þessi löngu, dapurlegu
ár - ástarkveðja."
Hvenær drepur maður
mann?
Vinir og kunningjar Eleanor
kenndu Aveling um dauða hennar og
kornu fram við hann eins og væri
hann úrkast. Þeir íhuguðu alvarlega að
sækja hann til saka fyrir að eiga þátt í
láti sambýliskonu sinnar og leituðu
ráða hjá lögfræðingi. Eftir að lög-
fræðngurinn hafði velt því fyrir sér
stutta stund hvenær maður drepur
mann og hvenær maður drepur ekki
mann, ráðlagði hann þeim eindregið
gegn því að fara dómstólaleiðina því
allar sannanir skorti í málinu. „Það
getur verið að þau séu snillingar en
þau em ekki sérlega skynsöm,“ sagði
lögfræðingurinn við vini sína.
Aveling sýndi engin sérstök merki
sorgar eftir lát Eleanor. Hann flutti til
eiginkonu sinnar og sólundaði arfin-
um sem hann hafði fengið eftir Elea-
nor. Hann lifði hátt og lifði vel eftir
dauða hennar en ekki lengi. Hann lést
fjómm mánuðum eftir dauða Eleanor.
„Synd að hann skyldi ekki deyja
fyrr,“skrifaði einn vina Eleanor til
annars vinar. ■