Alþýðublaðið - 03.04.1997, Qupperneq 2

2
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 3. APRIL 1997
MMMIIII fÐID
Brautarholti 1 Reykjavík Sími 562 5566
Útgáfufélag Alþýðublaðsútgáfan ehf.
Ritstjóri Össur Skarphéðinsson
Auglýsingastjóri Ámundi Ámundason
Auglýsingasími 562 5576
Auglýsinga fax 562 5097
Dreifing og áskrift 562 5027
Umbrot Guðmundur Steinsson
Prentun ísafoldarprentsmiðja hf.
Ritstjórn Sími 562 5566
Fax 562 9244
Áskriftarverð kr. 1.500 m/vsk á mánuði.
Jafnréttismál fatlaðra
Fatlaðir eru hópur, sem alltof oft verður útundan í þjóðfélaginu.
í of ríkum mæli gerist það, að réttindi þeirra eru fyrir borð borin,
og til þessa hefur það ekki verið forgangsverkefni nokkurrar ein-
stakrar stofnunar, að gæta að því að lögskilin réttindi fatlaðra ein-
staklinga séu vnt. Það leikur enginn vafi á því, að þetta leiðir í til-
vikum fjölmargra til þess að fatlaðir ná ekki áttum í þeim frum-
skógi laga og reglna sem þá varðar. Afleiðingin verður auðvitað oft
á tíðum sú, að réttindi þeirra eru ekki virt, og líf þess, sem býr við
fötlun, verður ekki jafn innihaldsríkt og það gæti ella verið.
Þessu þarf að breyta. Réttur fatlaðra einstaklinga verður að vera
skýr. Þeir verða að geta leitað til stofnunar, eða embættis, sem hef-
ur það hlutverk með höndum að benda þeim á hver réttur þeirra
innan samfélagsins er, - og aðstoða þá með oddi og eggju við að ná
honum, ef þarf.
Það er að sönnu dásamlegur styrkur að eiga sterka foreldra og
góða fjölskyldu. An efa er það enn meiri fjársjóður í tilviki ungra
fatlaðra íslendinga á leið út í lífið. Þeim ríður á styrk. Dæmin sýna
líka, að styrkur venslamanna í slagsmálum ungra fatlaðra einstak-
linga um rétt sinn gagnvart kerfínu, sér í lagi skólunum, hefur oft
skipt sköpum.
En fyrir ungan fatlaðan einstakling, sem er á leið út í lífið, má
framtíðin ekki velta á því, hversu sterkir liðsmenn foreldrar og nán-
ustu venslamenn eru í baráttunni við að vinna rétt og aðstoð úr vel-
ferðarkerfínu. Það gildir nefnilega jafnt um fötluð ungmenni og
aðra, að þau eiga ekki í öllum tilvikum sterka foreldra, og einsog
gengur, í sumum tilvikum enga. Veikir og fátækir foreldrar, ef til
vill beygðir af baslinu sem fylgir því stundum að sjá fatlað bam sitt
bogna undan álaginu, megna lítt þrátt fyrir góðan vilja í átökum við
kerfi, þar sem niðurskurður og spamaður era lykilorðin.
Þetta er auðvitað löngu viðurkennt, bæði hér á landi og víða
annars staðar. En þó skilningurinn sé að vakna hér á landi einsog
erlendis, emm við enn komin svo skamman veg á leiðinni til æski-
legra úrbóta. Við getum hinsvegar stytt okkur leið, einsog svo oft
áður, með því að skoða hvaða leiðir hafa verið valdar hjá þeim
þjóðum, sem em komnar lengst á þessu sviði.
I Svíþjóð hefur verið valin sú leið, að skipa sérstakan umboðs-
mann fatlaðra. Hlutverk hans er að veita fötluðum hverskyns ráð-
gjöf um hvaða aðstoð velferðargrunnur samfélagsins á að veita
þeim lögum samkvæmt, og veita þeim aðstoð við að ná rétti sínum.
Umboðsmaðurinn tekur jafnframt á kvörtunum frá fötluðum um
misrétti, sem þeir telja sig beitta, og hefur lagaskyldu til að gangast
fyrir úrbótum. Svíum ber saman um, að þetta kerfi gangi nokkuð
vel, og sé mikil réttarbót fyrir fatlaða.
Frændur okkar Danir kusu hinsvegar að setja á stofn sérstaka
stofnun jafnréttismála. í Danmörku er skammt síðan að þjónusta
við fatlaða var flutt yfir til sveitarfélaganna. Danir telja, að við
þann flutning hafi glatast ýmis sértæk þekking, og jafnframt yfir-
sýn yfir afleiðingar og samspil ýmissa aðgerða stjómvalda, sem
fatlaða varða. Jafnframt töldu þeir eftir á, að eftir flutninginn hafi
komið í ljós, að framboð á þjónustu gagnvart fötluðum hafi reynst
verða mismunandi milli sveitarfélaga, þannig að í raun hafi gætt
nokkurrar mismununar. Stofnun þeirra á sviði jafnréttismála var
einmitt sett á laggirnar til að skoða þetta, og koma á samræmdri
þjónustu, þannig að ekki væri mögulegt að fatlaðir nytu mismun-
unar, eftir því hvar þeir byggju.
Frá sjónarhóli Islendinga er mikilvægt að skoða vel reynslu
Dana. Hér á landi er sterk, þverpólitísk viðleitni til að flytja marg-
víslega félagslega þjónustu yfir til sveitarfélaga, og ljóst, a reynsl-
an frá Danmörku getur kennt íslendingum margt. En umfram allt er
Ijóst, að hin nýja stofnun þeirra hefur reynst fötluðum sem einstak-
lingum afar vel í persónubundinni baráttu margra þeirra við að ná
þeim rétti, sem lögin mæla fyrir um.
Það er enginn efi á því, að samsvarandi stofnun hér á landi gæti
hentað fötluðum íslendingum afar vel. Bæði sem sjóður ráðlegg-
inga og uppspretta móralsks stuðnings, en líka sem varðsveit og
fótgöngulið í persónulegri baráttu þeirra um eigin réttindi.
Þessvegna er það fagnaðarefni, að á Alþingi hefur nú Ásta B.
Þorsteinsdóttir, sem er landsþekkt fyrir reynslu sína og óbilandi
þrek í baráttu fyrir réttindum fatlaðra, haft forgöngu um tillögu um
að hér á landi verði stofnun jafnréttismála hrint á laggir hið fyrsta.
Hún getur skipt sköpum fyrir marga fatlaða einstaklinga, ekki síst
ungt fólk á leið út í lífið, sem þarf dygga liðveislu til dæmis við að
ná rétti sínum til menntunar.
skoðonir
Af kjarasamningum, sjónhverfing-
um og loforðum ríkisstjórnarinnar!
í umfjöllun um kaup og kjör á und-
anfömum vikum hefur það orðið ljós-
ara en áður að ríkið er stærsti láglauna-
greiðandinn í landinu. Það kom einnig
berlega í ljós að krafa verkalýðshreyf-
ingarinnar um 70 þúsund króna lág-
markslaun gilti í raun fyrir aðeins um 5
% launþega á almennum vinnumarkaði
og aðrir launþegar sem þar starfa hafi
fyrir löngu náð þessum lágmarkslaun-
um. Sem er sannarlega gott til að vita,
en getur ekki kallast nein ofrausn.
Það er hinsvegar staðreynd að fjöl-
margir hópar starfsmanna hjá ríkis-
stofnunum fá greidd laun sem að
grunni til eru vart hærri en 50 til 60
þúsund krónur á mánuði. Á þetta sér-
staklega við um þær fjölmennu
kvennastéttir sem sinna umönnun og
ræstingum, m.a. á heilbrigðisstofnun-
um og stofnunum aldraðra og fatlaðra.
Þar eru þessi smánarlaun greidd, svo
ekki sé talað um þá sem verða að lifa á
klipptum og skomum elli- og örorku-
lífeyri ! Það var þess vegna heldur hlá-
Pqllborð |
Ásta B.
IR,- " t Þorsteinsdóttir
'jL skrifar
í f.
legt að heyra tóninn í formælendum
vinnuveitenda, er þeir dæstu og stundu
því upp með óttaþrunginni röddu að
það myndi ríða stórfyrirtækjum, sem
skila hundruð milljóna hagnaði á ári
hverju, að fullu ef að þau yrðu látin
sæta þeim afarkostum að hala þessi 5
%, sem enn hafa setið hjá, upp í 70
þúsund króna markið. Þetta hljómaði
ekki sérlega trúverðuglega. Enda varð
það fljótt ljóst að það voru aðrir sem
gáfu tóninn, nefnilega stærsti láglauna-
greiðandi landsins, erindreki ríkis-
stjómarinnar í láglaunamálum, fjár-
málaráðherrann Friðrik Sophusson.
Sjónhverfingarnar
hefjast!
Þegar félagar í Dagsbrún og Fram-
sókn höfðu sýnt forystumönnum sínum
og vinnuveitendum að þeir hyggðust
ekki hvika frá kröfunni um 70 þúsund
króna lágmarkslaun fyrir alla og kol-
felldu samninginn sem undirritaður
hafði verið, hófust sjónhverfingar fyrir
J alvöru. Nú var allt kapp lagt á það að
koma samningsrammanum í þann bún-
ing að það væri gulltryggt að hinar
raunvemlegu launahækkanir sem um
væri samið rötuðu ekki í launaumslög
öryrkja- og ellilífseyrisþega. Til þess
að ná 70 þúsund króna markinu er um
það samið að launþegar fái svokallaða
kaupauka, allt að 20 þúsund frá og með
1 janúar á næsta ári. Kauptaxtamir
sjálfir breytast hins vegar eingöngu við
hinar almennu prósentuhækkanir launa
sem samið var um. Sé þetta sett í sam-
hengi við ummæli forsætisráðherra
Davíðs Oddssonar um að nú verði það
skoðað hverjar meðaltals kauptaxta-
hækkanir verða og elli-og örorkulífeyr-
ir hækkaður í samræmi við það, skilur
maður sjónhverfingamarað fullu.
Lífeyrisgreiðslur eru laun
Það bendir allt til þess að í nútíma-
þjóðfélagi, þar sem tækniþróun getur
gert nær öllum kleift að stunda vinnu
af einhverju tagi, þrátt fyrir mikla fötl-
un, að orsaka þess að fatlaðir fái ekki
að aíla sér tekna á sama hátt og aðrir,
sé að leita í félagslegum þáttum, póli-
tískum vilja eða viljaleysi, sem og fjár-
hagslegri og pólitfskri forgangsröðun.
Sú kenning hefur verið sett fram á und-
anfömum áratugum að líkja skuli
greiðslum til elli- og örorkulífeyris-
þega við launagreiðslur sem launþegar
fá fyrir vinnuframlag, enda sé það for-
gangsröðun eða vilji stjómvalda sem
m.a. kemur í veg fyrir það að þessir
þjóðfélagshópar fái að mennta sig eða
skapa sér atvinnu við hæfi. Þvf beri að
líta á greiðslur til lífeyrisþega sem
gmndvallaðar á samningi sem gerður
er á milli stjómvalda og lífeyrisþega á
þann hátt að þar sé annars vegar verið
að bæta upp umframkostnað sem af
fötlun eða öldmn hlýst, og hins vegar
er um að ræða laun vegna þess að þjóð-
félagslegar aðstæður geri þessum hóp-
um ókleift að afla sér tekna með, öðr-
um hætti. Því eigi samtök þeirra að
hafa sömu stöðu og hagsmunasamtök
launþega og eigi að fara með samn-
ingsrétt fyrir þeirra hönd. Hægt er að
virða þennan rétt með þeim hætti sem
hingað til hefúr verið gert, þ.e. að
kauptaxtahækkanir sem samið er um af
aðilum vinnumarkaðarins gildi einnig
fyrir þessa hópa, eða að samtökum ör-
yrkja- og ellilífeyrisþega verði skapað-
ur formlegur sess í samningum um
kaup og kjör.
Hér á landi hefur sú þróun átt sér
stað að heildargreiðslur til elli- og ör-
orkulífeyrisþega einkennast æ meir af
tekjutengdum bótum og hlutfall grunn-
lífeyris í heildargreiðslum hefur farið
sílækkandi, en tekjutenging og aðrar
tekjutengdar bætur orðið æ stærra hlut-
fall af heildarupphæð sem lífeyrisþeg-
inn fær. Þessi þróun hefur rýrt kjör
þessara hópa og gert þeim nær ómögu-
legt að bæta kjör sín á eigin forsendum
og því bundið marga þeirra á klafa fá-
tæktar.
Þegar núverandi ríkisstjóm lagði
fram sín fyrstu fjárlög haustið 1995,
varð hugur hennar til þeirra sem eiga
erfitt með að verja kjör sín, þjóðinni
ljós. Þá ákvað ríkisstjómin að aftengja
bætur til elli- og örorkulífeyrisþega við
almenna kaupgjaldsþróun í landinu.
Fram að því höfðu öryrkjar og ellilíf-
eyrisþegar búið við þá reisn að á þá
væri litið sem launþega, sem samið
væri við með samningum aðila vinnu-
markaðarins. Með þessu fyrirkomulagi
var það viðurkennt að öryrkjar og
aldraðir hefðu að þessu leiti samnings-
rétt á borð við vinnandi fólk. Með
fyrstu fjárlögum núverandi ríkisstjóm-
ar var rofin þessi þjóðarsátt sem
tryggði það að elli- og örorkulífeyris-
þegar ættu ömggt skjól í kjarasamning-
um sem gerðir vom á hverjum tíma og
að laun þeirra ( bætur) tæku þeim
hækkunum sem um væri samið.
Þessi gjömingur var í raun alveg
ótrúlegur. I stað þess að vera metnir af
sömu verðleikum og aðrir og eiga hlut-
deild í samningum launamannsins vom
þessir þjóðfélagshópar nú gerðir að
ölmusufólki, sem hér eftir þurfa að
eiga allt sitt undir geðþótta ríkisstjóma
á hverjum tíma. Þessi ölmusuhugsun
stríðir alfarið gegn nútíma mannrétt-
indasjónaramiðum. Þarf Þymirós ekki
að fara að vakna? Heilbrigðisráðuneyt-
ið fer með samningsrétt við elli- og ör-
orkulífeyrisþega og á að sjálfsögðu að
koma fram við þá af sanngimi og rétt-
sýni. Ekki hefur mikið heyrst þaðan í
þessari samningalotu. Elli-og örorku-
lífeyrisþegar eiga sér greinilega ekki
marga málssvara hjá núverandi ríkis-
stjómarflokkum, þrátt fyrir fagurgala
þeirra fyrir síðustu kosningar. Þar ber
núverandi heilbrigðisráðherra þunga
ábyrgð og hefur ekki reynst sá máls-
svari þessara hópa innan ríkisstjómar-
innar sem orð hennar og loforð gáfu
væntingar um fyrir kosningar. Nú er
svo komið að þymigerðið í kringum
heilbrigðisráðneytið er svo þéttriðið að
að þangað berast ekki lengur fregnir af
sárri fátækt fjölmargra hópa öryrkja og
ellilífeyrisþega, og kjömm þeirra sem
eiga erfitt með að vetja sig gegn þeim
takmarkalausa skorti á réttsýni og sam-
kennd sem einkennir störf ríkisstjóm-
arinnar. Því er von að margir spyrji sig,
hvort ekki sé tímabært að Þymirós
verði vakin, þótt ekki séu liðin nema
tvö ár síðan hún sofnaði á verðinum í
hei lbrigðisráðuneytinu.
Hvar var verkalýðs-
forystan?
Það er nú öllum orðið ljóst að ríks-
stjómin hefur aldrei ætlað að láta ör-
yrkja og ellilífeyrisþega njóta sam-
bærilegra kjarabóta og um var samið í
nýafstöðnum kjarasamningum, þrátt
fyrir loforð í þá vem í aðdraganda
kjarasamninga. Við þessu var þó að
búast úr þeim herbúðum. Hinsvegar
verða þessir hópar að geta treyst á að
forysta Alþýðusambandsins og BSRB
styðji þá réttlátu kröfu um að greiðslur
til þeirra séu hækkaðar í samræmi við
almennar kaupgjaldshækkanir og láti
stjómvöld ekki þvinga sig til
málamiðlana um kjör öryrkja og
ellilífeyrisþega.
Ásta B. Þorsteinsdóttir er vara-
formaður Alþýðuflokksins-
Jafnaðarmannaflokks íslands
Segist vera
fjarverandi
„Ætli ég liggi ekki bara á meltunni, eða segist vera fjarver-
andi. Ég tek alla vega ekki á móti gestum," sagði Garðar Sig-
ursteinsson læknir, en hann er 40 ára í dag.
Garðar er læknir á geðdeild Landspítalans og hefur verið
það síðastliðinn tíu ár. „Ég man ekki hvenær ég ákvað að
verða læknir, en það var snemma, og ég man ekki heldur
hvemig stóð á því að ég valdi þetta starf. Ég er sáttur við að
hafa orðið læknir. En á afmælisdaginn verð ég í fríi svo að ég
verð ekki í vinnunni,“ sagði Garðar Sigursteinsson.
Garðar Sigursteinsson er fertugur í dag. Hann ætlar ekki
að halda upp á afmælið, nema þá með sjálfum sér. Þegar
myndin var tekin var hann að fara í útreiðatúr.