Tíminn - 03.01.1969, Blaðsíða 8

8
FÖSTUDAGUR 3. janúar 1969.
TIMINN
Áramótaræða forseta íslands, dr. Krístjáns Eldjárns
Vér verðum að treysta
inu og trúa á möguleika þess
Góðdr íslendingar.
Ársins 1968 mun meðal
annars veiða minnat fyrir það,
að þá tókst mönnum í fyrsta
sinn að komast til annarra
hnatta, fara í krinigum tunglið.
Allir hljöta að vona, að þetta
diásamlega afrek Ihugvits og
hu'grekkis bendi fram á við
til betra og auðugra lífs í
mannihekni. Allar þjóðir kepp-
ast við að fær'a sér í nyt hvern
þann sigur, sem unninn er _ á
sviði vísinda og tækni. Vér fs-
lenddngar spyrjum, hverniig
vér séum búnir til að sækja
það, sem vér þörfnumst, í skaut
máttúrunnar, nýta gæði henn-
ar og verjast áföllum af henn-
ar' völdum.
f stuttu nýjársávarpi vil ég
leiða hugann að landinu, sem
vér byggjum, fósturjörðinni,
landinu, sem Jónas Hallgríms-
son kallaði farsælda frón og
hagsælda móður. Land hverr-
ar þjóðar er ör'lagavaldur í
sögu hennar. Til skamms tíma
gáfu sagnfræðingar þessu ekki
þann gaum sem skyldi. Þeir
skrifuðu um mannanna verk
og athafnir, því að það er
sjálf sagan, en gáðu þess mið-
ur en vert er, hver'n þátt lega
lands og náttúrufar allt, land-
gæði og annmarkar, áttu að
baki þessu öllu. Saga íslend-
inga verður ekki skilin nema
með sífelldri hliðsjón af þeim
lífsskilyrðum, sem landið hafði
að bjóða. Að sama skapi verða
allar framtíðar'hugmyndir um
líf þjóðarinnar að styðjast við
fullkiomna þekkingu á eðli
landsins og sjávarins, sem
girðir það og er í rauninni
hluti af því. Þjóðin verður að
semja við land sitt og una við
það, gera sér grein fyrir kost-
um þess til gagns og gleði, og
ókostum þess til varnaðar. Því
að fsland hefur bæði kost og
löst, eins, og haft er eftir ein-
um hinna fyrstu manna, sem
af því sögðu fregnir.
Á því ári, sem nú er liðið,
varð mönnum tíðhugsað til
þess, að þá var hálif öld síðan
hafís lagðist upp að ströndum
landsins, en einmitt á því ári
gerði hann sig enn á ný heima-
kominn, meira en nóg til að
minna rækilega á, að enn bú-
um vér við þann nágranna,
sem oft hefur gert oss þungar
búsifjar. Og það minnti uir.
leið á, að vér íslendingar höf-
um færzt það í fang, sem
mörigum útlendum mönnum
þykir með eindæmum, ein fá-
mennasta þjóð veraldar, að
vera sjálfstæð þjóð og niútíma-
þjóð að iífsstigi og menningu í
tiltölulega köldu og erfiðu
landi.
Fyrir allmörgum árum kom
frægur erlendur vísindamaður
hingað til lands og lét svo um
mælt, , að ísland væri á tak-
mþrkum hins byggilega heims,
eða öllu heldur að það væri á
norðurmörkum þess, þar sem
viðlit væri að láta nútima
menningarþjóðfélag þrífast.
Sumir þykktust við, þótti sem
halimælt væri landinu, aðrir
létu sér fátt um finnast og
þóttust ekki vita annað en að
hér hefði mennimgarþjóðfélag
staðið um aldir, enn aðrir létu
sem hér væru merkileg sann-
indi sögð.
Þar'na var nokkuð harkalega
vakið máls að merku íhugun-
ar'efni. Fljótlegt er að ganga

þjóðinni tókst að lifa hér lífi
sínu innan þeirr'a takmarka,
sem landið sjálft markaði
henni á aðra hönd og heldur
frumstæð verkmenning hennar
á hina. Að ógleymdu misgóðu
stjórnarfari hlaut þetta tvennt
að skera henni stakk, og hann
var að vísu þröngur en þó
aldi’ei svo, að hún yrði að
kosta öllu lífsmagni sínu til
að afla brýnustu lífsnauðsynja.
Þrátt fyrir allt hafði hún þá

Dr. Krlstján Eldjárn
úr skugga um, að suðurmörk
íslands liggja norðar en nokk-
urs annars lands þar sem lifað
er á vísu nútíma menningar-
þjóðfélaga, og Reykjavík er
nyrzta höfuðborg í heimi. For-
feður vorir gerðu það sem fá-
títt er í sögunni. Þeir námu
kaldara og norðlægara land en
heimahagarnir voru. Venju-
lega er þessu þveröfugt farið
um þjóðflutninga. Snemma
hófust átök milli lands og
þjóðar, ef svo mætti að orði
kveða. Það þurfti hörku til að
sækja lífsviðurværi sitt í greip-
ar náttúrunnar, og þjóðin fór
illa með landið sitt, af því að
hún vissi hvorki betur né gat.
en landið launaði líku líkt og
átti það til að vera harðleikið
við þjóðina. Þetta þrátefli
hélzt um aldir, og veitti ýms-
um betur. En þegar á heild
ina er litið, er það heillandi og
lærdómsrík saga, hvernig
orku aflögu að geta varðveitt
og ávaxtað þá andlegu menn-
ingu, sem landnámsmenn
fluttu með sér hingað að
stofni til og verið hefur bak-
hjallur þjóðarinnar jafnan, og
tekið við nýrri. Stundum hef-
ur verið sagt, að íslendingar
fyrr á tið hafi aldrei lært að
lifa í sátt við landið sitt. Ef
til vill má eins vel svo að orði
komast, að þeir hafi aldrei
beygt sig svo mjög fyrir þvi
harðdræga í náttúruskilyrðum
þess, að þeir þar fyrir seldu
af höndum sér viðleitnina ti)
andlegs lífs. Og lífs komst
þjóðin af, og ásamt með lífi
sínu bjargaði hún þeim verð-
mætum, sem vér viljum nú
bezt að hlúa á nýjum og gjör
ólíkum tímum.
Saga íslenzku þjóðarinnar
fyrir tækniöld sýnir, að hér a
landi gat tiltekinn hámarks-
fjöldi fólks lifað við lífsstis
frumbúskapar, að vísu við fá-
tækleig ytri kjör, en þó við
töluverða andlega menningu og
vann stundum afrek í þeim
efnum. Þetta var hægt á
þessu norðlæga landi. En það
er eklkert svar við þeim efa-
semdum, sem fólust í þeim
ummælum sem ég nefndi áður.
Kröfurnar til lífsins í þjóð-
félagi frumbúskapar eru svo
gjöróMkar þeim kröfum, sem
nútímaþjóðfélag gerir, að
samanburður hefur takmark-
að gildi. Landið er enn hið
sama og það áður var, á sömu
norðurslóðum, en nú verður
það að standa undir margfalt
meiru til þess að þjóðin nái
því markmiði, sem hún ætlar
sér, að lifa hér í nútíma vel-
megunarþjóðfélagi. En sáðustu
áratugir hafa sýnt og sannað,
að einnig þetta er hægt. Hin
miklu vísindi og tækni nútím-
ans hafa fengið oss í hendur
þai^ tæki, sem megnuðu að
rjúfa hinn þrönga hring, sem
lega og náttúra landsins mörk-
uðu allri framvindu áður fýrr.
Þjóðin hefur náð áður óþekktu
valdi yfir auðlindum lands og
sjávar og sótt á öllum svið-
um kappsamlega fram að því
marki, að hér mætti blómgast
nútímaþjóðfélag með efna-
legri og andlegri velmegun.
Velviljaður umheimur og rás
heimsviðburða eiga hér sinn
hjut að máli, en þó er það
fyrst og fremst nýting land-
kostanna, sem vér eigum það
að þakka, sem vér nú höfum.
Landið er að vísu norðlægt og
nokkuð harðskiptið á stundum,
en það hefur ekki brugðizt
þjóðinni. Það heyrist raunar
ekki sjaldan, að vér séum van-
þróuð þjóð og ísland sé í raun-
inni eins konar verstöð, eins
og forðum var sagt með lítilli
virðingu. Slík ummæli krefjast
þó nánari skilgreiningar til
þess að mark sé á þeim tak-
andi. Þótt eitthvað megi út á
setja og margt kunni að vera
hér hálfkarað, er full ástæða
til að gleðjast yfir því, að vér
búum nú við nútíma þjóðfé-
lag á fslandi, þrátt fyrir efun-
arorð ókunnugra um mögu-
leika landsins og getu smárr-
ar þjóðar.
Hitt er þó enn sem fyrri
sjálfsagt, að vér verðum að
halda vöku vorri og stefna vit-
andi vits að heillaríkri sambúð
lands og þjóðar. Trúin á hvort
tveggja má engan hnekki bíða.
Við þessi áramót eru efst i
huga margra þeir miklu efna-
hagserfiðleikar, sem þjóðin á
nú við að stríða. Vegna þeirra
horfa nú margir fram á kom-
andi ár með kvíða. Allir vona
þó, að úr rætist sem fyrst, og
hvað sem öllu líður er nú um
ekkert að gera nema snúast
við vandanum af alefli og
treysta giftu og manndómi
þjóðarinnar til að sigrast á
honum. Og þrengingarnar
hvetja til lærdóma, að þessu
sinni meðal annars þeirra, að
leita þurfi ráða til að treysta
betry unddrstöður íslenzkra at-
vinnuvega. Vér höfum notað
tæknina til að hagnýta hinar
gömlu lífsuppsprettur þjóðar-
innar, frjómoldina og ekki sizt
fiskimiðin. Það munum vér
enn gera á ókomnum tímum
og með vaxandi gát og gjör-
hygli og frá nýjum sjónarmið-
um. Víst er að landið og sjór-
inn kringum það búa yfir
möguleikum, sem enn eru Mtt
notaðir og alls ekki að fullu
kannaðir. Jónas Hallgrímsson
kallaði landið farsælda frón,
og var það mjög mælt ekki
sízt í hans tíð, en hann sagði
einnig í öðru kvæði, að vísind-
in vefji lýð og láð farsældum,
notar sama orðið aftur. Þetta
var skáldsýn, vísindum mun
verða efld fjölbreytni í at-
vinnuháttum á landi hér.
Margt hefur verið gert í þessa
átt eða er í uppsiglingu. En
víst er, að betur má ef duga
skal. Rannsóknarstarfsemi
verður að auka til muna, bæði
grundvallarrannsóknir á nátt-
úru lands og hafs og hagnýtar
rannsóknir í kjölfar þeirra og
samhliða þeim. Því má stað-
fastlega trúa, að með skynsam-
legri hagnýtingu þeirrar þekk-
ingar, sem vísindaleg rannsókn
leiðir í ljós, geti orðið hér
nægur auður í garði til góðra
Hfsskilyrða í nútíma menning-
arþjóðfélagi. Langar vetrar-
nætur og sólarlítil sumur
norðursins geta ekki komið í
veg fyrir það.
En þótt boðaður sé tími vís-
inda og vaxandi þekkingar
má sízt gera þessi hugtök að
átrúnaðargoðum, sem hægt sé
að varpa allri áhyggju sinni
á. Vísindin leysa engan af
hólmi, ekki sjómanninn, bónd-
ann, verkamanninn, iðnaðar-
manninn. En þau eiga að
tryggja honum ávöxt síns erf-
iðis, gera hann og þar með allt
þjóðfélagið óháðara veðri og
vindum, sól og regni, sem
Stefhan G. sagðist eiga allt
undir.
Ég sagði fyrir skömmu í
ræðu, að fslendingar gætu
ekki gert sér vonir um að
verða forustuþjóð í vísindum.
Ekki munum vér stefna til
tunglsins, En nærtækari rann-
sóknarefni eru óteljandi. Og
þvi vil ég bæta við áðurgreind
ummæli mín, að víst eigum
vér að verða forustuþjóð í
þeim greinum, sem beinlínis
varða þjóðina sjálfa, sögu
hennar og menningu, og
landið, gögn þess og gæði. í
því sambandi rifja ég upp, að
á gamla árinu, 1968, voru tveir
merkir minningardagar, sem
að þessu mega lúta. Á því
ári voru réttar 9 aldir síðan
talið er að fæddur væri Ari
prestur Þorgilsson, sem kall-
aður hefur verið faðir íslenzkr-
ar sagnritunar, reyndar mað-
Framhald á bls. 15.
•I