Vísir - 13.03.1979, Qupperneq 6

ALDARAFMÆLI
EINSTEINS
Um heim allan minnast
menn í þessum mánuði
aldarafmælis Alberts
Einsteins, vísindamanns-
ins, sem ummótaði skiln-
ing mannkynsins á himin-
geimnum.
Sem betur fer tak-
markast hátíðahöldin í
kringum 14. mars — sem er
sýningar, hljómleikar, nýj-
ar f rímerkjaútgáf ur,
sérstakir sjónvarpsþættir
og vísindaráðstefnur —
ekki við þá menn eina, sem
skilja afstæðiskenninguna
hans.
Margir fleiri minnast þessa
sérstæöa manns, sem var oröinn
gangandi goösögn þegar i lifanda
lifi. Snilligáfa hans var
viöurkennd þegar I samtima hans
og þaö jafnvel, þótt sumar kenn-
ingar hans væru svo langt á
undan visindunum, aö þær yröu
ekki sannaöar fyrir áratugum
eftir hans dag. Þó gengu þær
sumar I berhögg viö fræöikenn-
ingar, sem fræöimenn höföu hald-
iö nánast heilagar I kannski allt
aö þvi 200 ár.
Umbylti kenningum
26 ára gamall
Eins og þegar þessi 26 ára
gamli visindamaöur hélt þvi fram
áriö 1905, aö hugtök á borö viö
þau, sem Isaac Newton haföi
haldiö á lofti, eins og „absalútt
timi” eöa „absalútt rými”, væru
alger merkingarleysa, þvi aö
allar hreyfingar væru afstæöar.
Þaö er aö segja allt nema hraöi
ljóssins. Sama hve hratt skoöand-
inn hreyföist — jafnvel þótt nágl-
aöist hraöa ljóssins — þá væri
ljóshraöinn alltaf konstant.
Brjóstvitiö á enn eftir aö finna
leiö til þess aö sanna þessa kenn-
ingu.
Á þessu kraftaverkanna ári
1905 þegar Einstein kunngeröi
„afstæöiskenninguna”, gaf hann
sér lika tima til þess aö aöstoöa
viö aö sanna tilveru frumeinda og
skýra út samsetningiP'mólekúla.
Eöa hvernig t.d. fjöldi rafeinda
losnaöi úr læöingi, þegar ljós
rækist á málm. Þaö var einmitt
fyrir þaö framlag, en ekki
afstæöiskenninguna, sem
Einstein voru veitt Nóbels-
verölaunin I eölisfræöi 1921.
1916— eftir aö hafa bætt stærö-
fræöiþekkingu sina enn — kom
Einstein fram meö áhrif
þyngdarlögmálsins á sina einka-
kenningu og lagöi fram
, .Allsher jarafstæöiskenninguna”.
Meö þessum tveim kenningum
umbylti hann skilningi manna á
himingeimnum, eins og hann
haföi^grundvallaöur á kenningum
Newtons, veriö skýröur út fyrir
skóladrengjum meö dæinisögum
um hreyfingar billjarökúlna.
Langtá undan
tœkninni
Einstein bauö upp á kerfi, þar
sem himinstjörnur gátu gleypt
sjálfa sig, tómarúm þanist út ,
eöa dregist saman, timinn hægt á
sér eöa hraöað sér á vixl.
Þetta var byltingarkennd
framsetning, og þaö sem verra
var, aö þaö var ekki unnt aö
afsanna þaö eöa sanna. Tækninni
haföi ekki fleygt nógu fram til
þess. En frá þessum árum hefur
stór kapituli I sögu eölisfræöinnar
fariö til þess aö gera tæki og
tilraunir til þess aö sannreyna
Einstein.
Eitt af þvi, sem auöveldast
reyndist aö sanna af þvi, sem
Einstein sagöi fyrir, var kenning-
in um, aö ljós beygöi af leiö viö aö
fara I gegnum þvinæst massift
efni. Ariö 1919 veittu breskir
visindamenn, sem unnu aö athug-
un á sólmyrkva,'þvi eftirtekt, ab
stjörnuljós, sem þeir gáfu gætur,
fékk stefnubreytingu, eins og ætla
heföi mátt samkvæmt útreikning-
um Einsteins. Þar meö var frægö
hans tryggö.
Þaö hefur tekið lengur að
sannfærast um aörar kenningar
Einsteins, eins og afstæöiskenn-
inguna varöandi tlmann. Svo sem
eins og aö tviburabróöir, sem færi
I langa geimferö, gæti við
heimkomuna veriö yngri en
tviburabróðirinn, sem eftir sat
heima. En þetta var þó sannaö i
Kjarnarannsóknarstofnun
Evrópu (CERN) áriö 1977.
Sumar af þessum kenningum
hafa veriö sannaöar meö tækjum
og undrastjörnukiki, sem Ein-
stein heföi ekki sjálfan getaö
dreymt um, aö maöurinn ætti eft-
ir aö smiöa.
Kjarnorkan
Einstein lést 18. april 1955. Bæöi
meöan hánn lifaði og eins eftir
hans daga hafa visindamenn
komiö saman til þess aö syrgja
afstæöiskenninguna — full-
snemma, eins og sagan hefur
sýnt, þvi aö kenningar hans lifa
enn og hafa frekar styrkst meö
uppgötvunum.
„Hundrað árum eftir fæöingu
Einsteins stendur visindalegur
afrakstur hans enn sem óskyggö-
ur minnisvarði um einn mesta
visindamanna allra tima,”
skrifaöi breski stjarnfræöingur-
inn, sir Bernard Lovell.
Einn örlagarikasti minnisvarö-
inn um hugsun Einsteins er
atómsprengjan. Hann fann hana
ekki upp, en afl hennar er rökrétt
útkoma jöfnunnar sem Einstein
setti upp út frá afstæðiskenning-
unni: Orka efnis er sama sem
massinn margfaldaöur meb
kvaörati ljóshraöans.
(E = MxC2). — Hann axlaöi hluta
ábyrgöarinnar af eyöileggingu
Hiroshima og Nagasaki.
Þaö var þetta og fleiri framlög
hans, sem komu einum af
fjöldamörgum ævisöguriturum
hans til þess að lýsa Einstein sem
„einum af mestu harmleikjaper-
sónum vorra daga”.
Friðarsinninn
Einstein var zionisti. Hann
taldi, aö tsrael ætti aö láta fyrir
öllu ööru ganga aö semja friö viö
Araba. Siöar skipti hann um
skoðun. Hann var friöarsinni,
sem undir lokin vöurkenndi, aö
nauösyn gæti oröiö á striði.
Hann fæddist 1879 i bænum Ulm
i Suöur-Þýskalandi. Foreldrar
hans voru gyðingar. Hann lét
tvisvar af þýskum rikisborgara-
rétti sinum. Fyrst sem ungur
maður viö nám i Sviss og svo aft-
ur 1933, skömmu eftir Hitler kom
til valda.
Safngripurinn
Litillætiö var slikt, aö honum
þótti sjálfum aldrei mikiö um
þaö, sem eftir hann lá. Og aldrei
gat hann sætt sig viö „kvantum”-
kenninguna eöa óvissuboöskap
hennar. Nefnilega aö maöurinn
gæti aldrei fengiö vissu sina um
ákveöna hluti, þvi aö hann hlyti
viö mælingartilraunir aö raska
þeim.
Þetta striddi gfegn trú Einsteins
á þvi, aö himingeimurinn væri
samsettur og hreyfði sig sam-
kvæmt útreikningalegum regl-
um. Hann hélt, aö Drottinn heföi
skiliö eftir slóöir, sem eölisfræö-
ingar ættu aö geta fetaö sig eftir. I
fjörutiu ár vann hann aö þvi aö
leiða út þessar formúlur,
takmark, sem eölisfræöin er enn
aö vinna aö. — A þeim árum lýsti
hann sjálfum sér oft I vinahópi
sem „ekta gömlum safngrip”.
Og þvilikur safngripur! I byrj-
un aldarinnar aöeins 26 ára
gamall umskrifaði hann skýring-
ar manna á himingeimnum og nú
nær mannsaldri siöar er eölis-
fræöin enn aö reyna aö ná honum.
*
Mestu flóð f
lllionis í áraraðir
isjakar á borö viö einnar hæö-
ar hús brjótast niftur Kankakee
ána i Iliinois, þar sem nú eru
mikil flóft. Hundruft manna hafa
orftift aft yfirgefa heimili sin. is-
jakarnir hafa einnig sópaft meft
sér húsum og miklar skemmdir
hafa orftift vegna vatnsclgsins.
Þetta eru mestu flóft sem komift
hafa á svæftinu suftur áf Chicago
I mörg ár.
Heróin f Istanbul
Yfirvöld i Tyrklandi komust
yfir tveggja milljón dollara
verömæti af heróini i lögreglu-
leit sem gerö var á heimili
flóttafanga á Istanbul.
Er þetta stærsti fikniefna-
fengur tyrknesku lögreglunnar.
Fannst heróiniö eftir aö
maöurinn var handtekinn, en
hann haföi strokiö fyrir
v_—
skömmu úr fangelsi I Munchen,
þar sem hann afplánaöi dóm
fyriir annaö fíkniefnabrot.
Spánverjar burt úr
landhelginni
Hundruft spænskra togara
hafa nú siglt út úr portúgalskri
landhelgi, þar sem stjórnir
landanna hafa ekki komift sér
saman um gagnkvæman veifti-
rétt.
Eftir aft slitnafti upp úr samn-
ingum miiii fulltrúa stjórnanna,
skipubu ráftamenn i Madrid svo
fyrir aft togararnir skyldu sigla
þegar i staft út fyrir 200 milna
mörkin.
Vietnam-
flóttamenn
til Kanada
Kanada hefur tekift á móti 122
vietnöinskum flóttamönnum.
af flutningaskipinu Tung, sem
hefur verift i höfninni I Maniia i
meira en tvo mánuði. Einnig
hafa Bretar tekift vift 20 flótta-
mönnum.
Nú eru um átta hundruft
manns ennþá um borft I skipinu,
en upphaflega voru um tvö þús-
und og þrjú hundruft manns i
ftutningaskipinu þegar þaft kom
til Manila á Filipseyjum frá
Vietnam.
Prammi sprakk
Fjórir verkamenn létu lifiö
þegar dýpkunarprammi sprakk
I loft upp i höfninni i Sydney i
Astraliu. Sprengingin var svo
öflug aft þungir vélarhlutir
þeyttust langar leiftir, meft þeim
afleiftingum aft þrlr menn slös-
uftust.
íhaldsflokkurinn
thaldsflokkurinn nýtur mun
meiri vinsælda en Verkamanna-
flokkurinn mebal kjósenda seglr
i nifturstöftum skoftanakönnunn-
ar sem nýlega var birt I Bret-
landi.
Ef kosningar yrftu alveg á
næstunni, myndí lhaldsflokkur-
inn fá 52 prósent atkvæba, en
afteins 39 prósent myndu kjósa
Verkamannaflokkinn.
1 siftustu skobanakönnun sem
gerft var I febrúar voru niftur-
stöftur þær aft lhaldsflokkurinn
myndi fá 55 prósent atkvæða, en
Verkam annaf lokkurinn 36
prósent. Sá sibarnefndi hefur
þvi unnift nokkub á, samkvæmt
skoftanakönnuninni.