Morgunblaðið - 18.11.2003, Síða 1

BÆKUR
Loftandar og eldtröll
Rætt við
Iðunni Steins-
dóttur um bók
hennar Kynja-
verur í Kverk-
fjöllum
Kristmann Guðmundsson var ótví-
rætt einn af litríkustu Íslendingum
tuttugustu aldar. Hann hélt ungur
til Noregs og gat sér á skömmum
tíma miklar vinsældir sem rithöf-
undur þar í landi. Bækur hans voru
þýddar á fjölmörg tungumál og þeg-
ar hann sneri aftur heim til Íslands
seint á fjórða áratugnum naut hann
meiri frægðar í álfunni en áður
þekktust dæmi um meðal íslenskra
rithöfunda.
Stóð við
sannfæringu sína
Heimkoman reyndist skáldinu
hins vegar erfið. Kristmann batt
ekki bagga sína sömu hnútum og
samferðamennirnir, einkalíf hans
þótti skrautlegt með afbrigðum og
hann var ekki handgenginn þeim
stjórnmálaskoðunum sem flestir rit-
höfundar aðhylltust í þá daga.
Það var því löngum stormasamt í
lífi Kristmanns; um hann spunnust
ótrúlegar sögur, skáldskapur hans
átti ekki upp á pallborðið hjá róttæk-
um menningarvitum þessa tíma og
þeir drógu ekki dul á þá skoðun sína.
Ef til vill má segja að atlagan að
orðstír Kristmanns hafi þó náð há-
marki árið 1964, en þá átti hann í
málaferlum við Thor Vilhjálmsson
vegna ummæla sem Thor hafði við-
haft um Kristmann í tímaritinu Birt-
ingi árið áður.
Sigurjón Magnússon hefur Krist-
mann í aðalhlutverki í nýútkominni
bók sinni, Borgir og eyðimerkur, og
sviðsetur atburðarás snemma í rétt-
arhöldunum gegn Thor. Sigurjón
hefur áður sent frá sér skáldsög-
urnar Góða nótt, Silja (1997) og Hér
hlustar aldrei neinn (2000) og þótt
þær sögur séu ekki byggðar á raun-
verulegum atburðum segir Sigurjón
nýju söguna ekki alls óskylda þeim.
„Það liggja þræðir þarna á milli. Í
fyrri bókunum er ég að lýsa fólki
sem stendur höllum fæti í samfélag-
inu og býr við einsemd og ein-
angrun. Hér skoða ég þær aðstæður
einfaldlega í öðru ljósi. Kristmann
fór sínar eigin leiðir og stóð við sann-
færingu sína. Hann fékk að líða fyrir
það. Í vissum skilningi má vafalaust
segja að hann hafi kallað örlög sín
yfir sig, en hafði sterka sannfæringu
og fylgdi henni.“
Sigurjón segir að þar sem sagan
sé byggð á ævi Kristmanns hafi sér
verið kappsmál að huga vel að heim-
ildum og sú vinna hafi verið ærin.
„Það verður þó aldrei við öllu séð,“
bætir hann við og leggur jafnframt
áherslu á að þetta sé auðvitað skáld-
skapur fyrst og síðast. „Þannig
verða menn að lesa Borgir og eyði-
merkur. Svona sé ég atburðina fyrir
mér. Þetta er skáldsaga.“
Hvorki uppgjör né
dómsniðurstaða
Hann segir söguna fjalla öðrum
þræði um efni sem sér sé hugleikið,
en það er andrúm Kalda stríðsins.
„Ég ólst upp á þessum viðsjárverðu
og öfgafullu tímum og ég hafna al-
gerlega þeirri hugmynd sem stund-
um heyrist að það sé á einhvern hátt
óviðeigandi að rithöfundar fjalli um
deilurnar sem þá geisuðu. Ég veit að
mörgum finnst það óþægilegt og tala
menn þá gjarnan með nokkru yf-
irlæti um kaldastríðshugsunarhátt
eða uppgjörsbókmenntir. En það er
auðvitað ekkert annað en hrein-
ræktuð forpokun. Menn geta gert
upp með sér í nútímanum – en er yf-
irleitt hægt að gera upp fortíðina?
Ég er hvorki á höttunum eftir ein-
hvers konar uppgjöri eða endanlegri
dómsniðurstöðu. Ég sæki einfald-
lega viðfangsefni mitt í það andrúm
sem ríkti á Íslandi á bernskuárum
mínum og lýsi þeirri heimsmynd
sem blasti við mér í æsku og fram á
fullorðinsár. Ef menn þola ekki slík-
an skáldskap þá er það einungis til
marks um að þessu ömurlega stríði
sé enn ekki lokið.“
Sigurjón getur þess að það hafi
verið plagsiður margra að hnjóða í
Kristmann og hæðast að verkum
hans til þess að opinbera, ef svo má
segja, hvar í flokki þeir stæðu.
„Þannig myndaðist með tímanum
sú firra sem fram kom í skrifum
Thors í Birtingi að Kristmann hafi
verið handbendi valdastéttanna í
landinu. Kristmann fór gegn
straumnum og sagði pólitískri rétt-
hugsun meðal rithöfunda og
menntamanna í vissum skilningi
stríð á hendur. Hann var því rang-
lega sakaður um að ganga erinda
hægri aflanna í þjóðfélaginu. Hann
var jafnaðarmaður alla tíð og myndi
kannski styðja Samfylkinguna ef
hann væri uppi nú á dögum, en lok-
aði hins vegar ekki augunum fyrir
því sem átti sér stað í Sovétríkjum
Stalíns. Sannleikurinn um það var
honum endanlega orðinn ljós árið
1935.“
Lítið lesnir höfundar
Sigurjón víkur aftur að þessari
rétthugsun og áréttar að enn í dag
þyki oft nánast sjálfgefið að rithöf-
undar standi fyrir tilteknar skoðanir
í pólitískum efnum og oft gefi þeir
sjálfir nokkuð tilefni til þess.
„Kristmann er ekki mikið lesinn
núorðið, en það sama má segja um
flesta rithöfunda frá þessum tíma,
jafnvel afburðamenn eins og Gunnar
Gunnarsson, Thomas Mann eða
Knut Hamsun. Og þeir höfundar
sem veittust að Kristmanni eru
reyndar ekki mikið lesnir heldur ef
út í það er farið. Ég tel mig hafa
kynnst honum ansi náið sem manni
fyrir tilverknað þeirrar heimilda-
vinnu sem ég þurfti að inna af hendi.
Mér þykir vænt um þennan mann,
en það er á engan hátt í mínum
verkahring að gerast hans málsvari í
einu eða öllu. Hann var stórbrotinn
maður sem átti sjálfur ríkan þátt í að
skapa örlög sín, ekkert síður en við
hinir.“
Morgunblaðið/Kristinn
„Menn geta gert upp með sér í nútímanum – en er yfirleitt hægt að gera upp fortíðina?“ segir Sigurjón Magnússon.
Er hægt að gera upp fortíðina?
havar@mbl.is
SÉRRIT MORGUNBLAÐSINS UM BÆKUR þriðjudagur 18.nóvember 2003