Morgunblaðið - 25.11.2003, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 2003 B 3
BÆKUR
Hrapandi jörð
nefnist söguleg
skáldsaga eftir
Úlfar Þormóðs-
son. Miskunn-
arlaust Tyrkjarán-
ið, ferðin suður í
Barbaríið og nýtt
líf í framandi
heimi er meg-
inviðfangsefni þessarar skáldsögu.
Fylgst er með afdrifum nokkurra sögu-
persóna sem kippt er út úr íslensku
brauðstriti og kastað inn í óvissu,
myrkur og þjáningar. Þegar suður í
Barbaríið er komið fer hins vegar að
birta til í lífi margra þeirra og dragast
nokkrar persónurnar inn í undarlega
atburðarás þar sem að baki liggja
stórpólitísk átök við sunnanvert Mið-
jarðarhaf. Höfundurinn hefur marg-
sinnis dvalist í Norður-Afríku við heim-
ildarannsóknir.
Útgefandi er Almenna-Bókafélagið.
Bókin er 376 bls., prentuð í Prent-
smiðjunni Odda hf. Kápu hannaði
Ragnar Helgi Ólafsson. Verð: 4.990
kr.
Skáldsaga
Borgir og eyði-
merkur: skáld-
saga um Krist-
mann
Guðmundsson er
eftir Sigurjón
Magnússon.
Kristmann Guð-
mundsson gat sér
ungur skáldfrægð
á Norðurlöndum og naut mikillar al-
þýðuhylli. Hann bjó í Noregi en þráin
eftir Íslandi var sterk í brjósti hans.
Borgir og eyðimerkur gerist um það bil
aldarfjórðungi eftir heimkomu skálds-
ins til Íslands. Kristmann ákveður að
mæta ekki í réttarsal þar sem standa
yfir réttarhöld vegna meiðyrðamáls
hans gegn Thor Vilhjálmssyni. Þess í
stað heldur hann til Hveragerðis, á
gamlar heimaslóðir, og reynir að end-
urmeta eigið líf.
Útgefandi er Bókaforlagið Bjartur.
Bókin er prentuð í prentsmiðjunni
Odda hf. Kápuhönnun annaðist Snæ-
björn Arngrímsson. Verð: 3.680 kr.
Skáldsaga
FYRST lifir maður, síðan fer hann
að rifja upp það sem hann hefur lifað,
sagði góður og gegn rithöfundur.
Sama máli gegnir um þjóðir. Það
gengur ekki þrautalaust að vera stór-
veldi. Umbrot og straumhvörf heimta
fórnir og þjáningar. Þegar um hægist
og upp er staðið kallar liðni tíminn á
endurminningar og þar með á end-
urmat. Og þá verða til stóru verkin. Í
því ljósinu má vafalaust skoða Don
Kíkóta. Að mati sagnfræðinga lýkur
miðöldum daginn sem Kólumbus
finnur Ameríku. Næstu hundrað árin
snúa spænsk skip hlaðin gulli og ger-
semum heim frá Vesturheimi. Jafn-
lengi rambar spænska ríkið á gjald-
þrotsbarmi. Þjóðin lifir í falskri
sigurvímu, iðjuleysi og þversögnum.
Spánn hreppti þann heiður að verða
fyrsta raunverulega heimsveldið. Það
þýddi að spænskur hermaður þurfti
að fara víða. En skjótt tók að hrikta í
innviðum þessa volduga ríkis. Þá stíg-
ur Cervantes fram á sjónarsviðið og
semur Don Kíkóta, söguna um hug-
sjónariddarann sem veit þó aldrei fyr-
ir hverju hann er að berjast.
Cervantes fæddist og ólst upp á
síðustu stjórnarárum Karls fimmta,
keisarans sem hugðist sameina Evr-
ópu – ekki sá fyrsti sem það reyndi –
en skemmti sér við það á efri árum að
horfa á útför sína sviðsetta. Eins og
margt stórmennið má hann hafa litið
svo til að mannkynssagan mundi enda
með sér!
Cervantes reynir að hrista af sér
miðaldirnar en spáir lítt
í óráðna framtíð, stend-
ur í svipuðum sporum
og höfundur Njálu stóð
hér þrem öldum fyrr.
Báðir voru að skrifa sig
frá furðulegri og stór-
brotinni fortíð. Sagn-
fræðingur nokkur líkti
sextándu aldar Evrópu
við ormagarð.
Cervantes leið en
Don Kíkóti lifir. »Um
riddarann sem berst
við vindmillur« – þann-
ig var ritinu löngum
lýst í kennslubókum.
Þar með var aukaatriði
gert að aðalatriði eða sem nokkurs
konar samnefnara fyrir anda og efni
ritsins, og ekki beinlínis út í hött. Eins
og spænska ríkið á 16. öld stendur
riddarinn djarfi dag hvern frammi
fyrir óskiljanlegum vandamálum.
Skynvillum hans og ímyndunum eru
lítil takmörk sett. Sjálfur hafði Cerv-
antes verið hermaður, særst á vígvelli
og vissi því manna best hvað stríð var.
Og meir en svo, því síðar lenti hann í
enn verri hremmingum, var árum
saman haldið föngnum í Algeirsborg
»í spilltum og ljótum tengslum við
valdamikinn höfðingja,« að Guðberg-
ur hefur fyrir satt. Vant er að ráða að
höfundurinn hafi nokkru sinni gert
sér grein fyrir – fremur en don Kíkóti
– hvaða öfl stjórnuðu lífi hans né fyrir
hverju hann var að berjast. Eigi að
síður tókst honum að varðveita skop-
skyn sitt óbrenglað. Má það hafa ver-
ið hans karlmannlegasta afrek í lífinu
ef hliðsjón er höfð af hversu margt
hafði annars orðið honum mótdrægt.
Don Kíkóti kýs sér Sansjó Pansa að
fylgdarmanni. Ef Don Kíkóti er lífs-
blekkingin er Sansjó Pansa tákngerv-
ing litla mannsins í sögunni, fulltrúi
heilbrigðrar skynsemi,
maðurinn sem veit og
skilur en hefur hvorki
vald né bolmagn til að
hafa áhrif á gang mála,
verður þess í stað að
fórna eigin hagsæld og
sannfæringu en fylgja
húsbónda sínum að
hverju einu sem herran-
um þóknast. Ánauð af
því taginu var fráleit-
lega sótt til riddara-
sagna heldur til samtím-
ans.
»Don Kíkóti er af
hálfu höfundar dulbúinn
riddari skáldskaparins,
fulltrúi og tákn fyrir höfundinn,« seg-
ir Guðbergur. Ætli megi ekki segja
svo um flestar meiriháttar skáldsögu-
persónur? Rithöfundur hefur ekki
annað að leita en í sjálfs reynsluheim.
Hitt fer svo eftir eðli hans og innræti
hvernig hann dulbýr efni sitt. Cerv-
antes var orðinn miðaldra maður, bú-
inn að reyna flest sem lífið hefur að
bjóða; og lifa – eða réttara sagt lifa af
– sín ótrúlegu ævintýr þegar hann
sest við að færa í letur þetta risavaxna
verk. Fram að því hafði líf hans liðið
stefnulaust, ef trúa má sögusögnum.
Vafalaust hefur hann sem ungur her-
maður lagt upp í leit að fyrirheitna
landinu. Heim kominn hefur hann
verið orðinn sannfærður um að fyr-
irheitna landsins væri hvergi að leita
nema í hugarheimi. Veröldin, sem
manninum var varpað inn í hvort sem
hann vildi eða vildi ekki, hafði reynst
vera bæði fáránleg og rangsnúin.
Höfundurinn lætur þá söguhetju sína,
riddarann hugprúða, leggja upp í leit
að verðugum óvini líkt og hann hafði
sjálfur mátt gera forðum, og líkt og
hann sjálfur kemur söguhetjan ekki
auga á óvininn nema í þykjustunni.
Upp af efni þessu er svo spunninn
meira en lítið langdregin saga. En svo
var um hnútana búið að lesandinn
hefði skemmtun af öllu saman. Fólk
hlaut að henda gaman af uppátækjum
þessarar kostulegu manngerðar.
Þótt sagan af don Kíkóta stefni að
ýmsu leyti fram á við er tíðarandinn
og umhverfið í kringum hann, það er
ástandið í Evrópu, fjarri því sem við
þekkjum nú á dögum. Orð og við-
brögð eru samt furðulík því sem við
hugsum okkur að nú mundi sagt og
gert við þvílíkar aðstæður. Í þeim
skilningi bendir sagan fremur til
dagsins í dag en til miðalda sem voru
þó ekki svo langt að baki þegar Cerv-
antes settist við ritun sögu sinnar.
Þýðing Guðbergs hæfir prýðisvel
þessu stórbrotna verki. Textinn er
hvort tveggja, sjálfum sér samkvæm-
ur en jafnframt blæbrigðaríkur sem
mest má verða. En það er auðvitað
stíllinn sem heldur manni við efnið
þegar mælskan keyrir úr hófi sem
einkum hendir í þessu síðara bindi.
Þarna koma fyrir orðaleikir og að-
skiljanlegustu fimleikar með málið,
þar með talið argaþras og útúrsnún-
ingar af fjölskrúðugasta tagi, allt til
að skemmta lesandanum, eða – eins
og don Kíkóti kemst að orði: »… ég
get líka látið orðskviðum rigna.«
Hvernig þýðandinn hefur unnið þetta
úr frumtextanum? Að dæma um það
mundi útheimta stórmikla sérfræði-
vinnu sem auðvitað bíður síns tíma,
eða réttara sagt lærdómsmanna
framtíðarinnar sem til þess verða
bærari en undirritaður hér og nú.
Þangað til verður því slegið föstu, og
látið þar við sitja, að Guðbergur hafi
verið rétti maðurinn til að vinna þetta
verk.
Orðskviðum rignir
SKÁLDSAGA
Don Kíkóti
. Þýðandi: Guðbergur Bergsson. Síðara
bindi. 516 bls. JPV útgáfa. Prentun: Oddi
hf. Reykjavík, 2003.
Miguel de Cervantes Saavedra
Erlendur Jónsson
Guðbergur Bergsson
Gralli Gormur og
litadýrðin mikla er
eftir Bergljótu Arn-
alds. Bókin er æv-
intýri fyrir börn
sem vilja læra að
þekkja litina og
hvernig á að
blanda þeim sam-
an og töfra þannig
fram sífellt meiri og meiri litadýrð.
Gralli Gormur er lítill, rottulegur mú-
sastrákur sem stelst í stóru galdra-
bókina og fer að galdra fram liti með
ævintýralegum afleiðingum. Bergljót
Arnalds hefur hlotið fjölda viðurkenn-
inga og verðlauna fyrir verk sín.
Útgefandi er Virago. Bókin er 34
bls. Verð: 2.480 kr.
Börn
HÖFUÐSKEPNUR Álfheima er
fimmta bók Ólafs Gunnars Guð-
laugssonar um Benedikt búálf og
vini hans. Frásögnin hefst á afmæl-
isdegi Benedikts sem fær gamla bók
að gjöf, reyndar merkilegustu
galdrabók Álfheima, en í henni er
sagt frá hinum ægilegu höfuðskepn-
um og hvernig megi vekja þær upp
af löngum svefni.
Skýrt er frá því í upphafi að ekk-
ert líf hafi getað þrifist í eilífri bar-
áttu höfuðskepnanna í árdaga. „Þá
kom sá tími að höfuðskepnur lögðust
í djúpan svefn. Í fjar-
veru þeirra gafst tóm
fyrir lífið og veröldin
varð til. Tími Álfheima
hófst.“ (4)
Sölvar súri og dök-
kálfarnir hafa ýmislegt
í hyggju, sem fyrr, og í
þessari sögu er það
„tortíming veraldar-
innar svo myrkrið taki
völd“.
Sagan af Benedikt
búálfi hefur notið mik-
illa vinsælda undanfar-
in misseri sem kunnugt
er, ekki síst leikgerð og
tónlist, og höfðað til
barna allt frá þriggja
ára aldri. Yngstu börnin eru reyndar
talsvert smeyk við Sölvar súra og
Jósafat mannahrelli og
fjögurra ára áheyrandi
hafði nokkrar áhyggjur
af þætti þeirra félaga
til þess að byrja með og
vildi grandskoða
myndirnar. Hvað frá-
sögnina varðar virtist
hún hins vegar ekki ná
að fanga athyglina, að
undanskildu afmælis-
boði Benedikts í Álfa-
höllinni.
Meginuppistaðan í
bókinni er leitin að
galdratáknunum
fjórum sem geta
stöðvað höfuð-
skepnurnar og átökin
milli þeirra við tréð í miðju alheims-
ins, þar sem Benedikt, Dídí, Jósafat
og Arnar Þór tefla á tæpasta vað.
Umfjöllunarefnið er, eins og svo
oft áður, barátta góðs og ills, sem
börn eiga gott með að skilja. Þegar
talið berst að örlögum, almættinu og
tóminu, svo fáein dæmi séu nefnd,
syrtir hins vegar nokkuð í álinn, í það
minnsta hvað yngstu áheyrendurna
varðar. Þótt álfavinir séu. Jafnframt
er nokkuð hæpið að ætla 41 síðu und-
ir hin stórbrotnu ragnarök.
Einnig hefði mátt sneiða hjá blóts-
yrðum á borð við fífl, aula, djöfla og
skratta, sem engu bæta við frásögn-
ina og eru síst til þess að gleðja unga
hvað þá aldna.
Fjöldi ágætra mynda prýðir bók-
ina og frágangur með góðu móti, þótt
reyndar vanti blaðsíðutal á síðu 40.
Hamagangur í Álfheimum
BÖRN
Höfuðskepnur Álfheima
ÓLAFUR GUNNAR GUÐLAUGSSON
41 bls. Mál og menning 2003
Helga K. Einarsdóttir
Ólafur Gunnar
Guðlaugsson
Brotinn er nú
bærinn minn nefn-
ast endurminn-
ingar Hákonar
Jónssonar frá
Brettingsstöðum í
Laxárdal í Suður-
Þingeyjarsýslu.
Hákon er hálfní-
ræður fyrrverandi
bóndi og daglaunamaður sem búsett-
ur er á Húsavík.
Í endurminningum þessum segir
höfundur frá æsku og uppvexti í
Reykjadal og Laxárdal. Hann segir frá
vensla- og samferðafólki, atburðum
og búskap á fyrri hluta tuttugustu ald-
ar. Einnig segir hann frá tónlistarlífi á
fyrri hluta síðustu aldar og áratuga-
langri þáttöku sinni í söng- og tónlist-
arlífi í Suður-Þingeyjarsýslu.
Útgefandi er Publish Islandica í
Kópavogi. Bókin er 174 bls. í kilju-
formi. Hún fæst hjá bókabúð Þór-
arins Stefánssonar á Húsavík en
einnig á netinu á vefslóðinni: http://
www.publishislandica.co.
Endurminningar