Morgunblaðið - 25.11.2003, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 2003 B 7
BÆKUR
Eyrarpúkinn eftir
Jóhann Árelíuz er
hans fyrsta skáld-
saga en hann hef-
ur gefið út ljóða-
bækur. Sagan
gerist á Eyrinni á
Akureyri um miðja
síðustu öld. Morg-
unn lífsins, fiski-
hjallar, fjörðurinn og þýfðir fótbolta-
vellir. Og það eru ekki bara gulir
brunahanar með rauðum hatti sem
varða veg lítils snáða því Eyrin er
krökk af fólki og lítil hætta á að les-
andinn dotti. Kanelbrún skíma hvílir
yfir hádegislúrnum þegar Helena Eyj-
ólfs kankast á við Little Richard og
handsaumuð leðurtuðran er eins og
lifrarpylsa í laginu en blóðmörskeppur
á litinn. Jóhann Árelíuz er fæddur á
Akureyri 1952. Áður útkomnar ljóða-
bækur hans eru Blátt áfram (1983),
Söngleikur fyrir fiska (1987), Tehús
ágústmánans (1992) og Par avion
(1997). Fyrir Tehús ágústmánans
hlaut Jóhann Árelíuz fyrstu verðlaun í
bókmenntasamkeppni Almenna
bókafélagsins 1991.
Útgefandi er Jöklahreiður. Guð-
mundur Oddur Magnússon gerði káp-
una en prentvinnsla var í höndum
Ásprents á Akureyri. Bókin er 208
bls. Verð: 3.980 kr.
Skáldsaga
I
Hún heitir; Einhvers konar ég, bókin hans Þrá-
ins Bertelssonar, svo mér fannst liggja beint við að
byrja á því að spyrja, hvers konar náungi þessi
Þráinn væri.
„Ég sé hann fyrir mér eins og mynd, setta saman
úr brotum í púsluspili. Þetta eru margir molar, sem
ég reyni að raða saman í eina heild.
Þessi bók fjallar um mig eins og ég var, þegar ég
lagði af stað út í lífið. Mér fannst forvitnilegt, ekki
bara fyrir mína parta, heldur í víðara samhengi, að
velta fyrir mér, hvernig ein manneskja er mótuð,
úr hverju einstaklingurinn er spunninn.
Þessi bók hefur ekkert gildi, ef hún fjallar bara
um mig. Hún þarf að vera sammannleg og öðlast
ekki gildi fyrr en hún fær einhvern annan til þess
að líta um öxl og skoða sjálfan sig. Að þessi reynsla
mín, sem var kannski ekki alltaf skemmtileg, geti
nýtzt einhverjum öðrum til þess að sjá sjálfan sig í
réttu ljósi.“
– Ekki alltaf skemmtileg!
„Englendingar segja, að það séu skúraleiðingar í
lífi allra manna. Kannski mín æska hafi verið rign-
ingasöm. Samt er þetta eina æskan sem ég átti og
ég er ánægður með hana.“
– En þú ert mótaður af skúrunum eins og sól-
skininu.
„Já, já. Erum við það ekki öll? En kannski skúr-
irnar hafi bleytt mig meira en ég gerði mér grein
fyrir framan af. Það er kannski ekki fyrr en nú á
síðari árum, að ég hef gert mér grein fyrir áhrif-
unum.
Auðvitað mótaði þetta allt mig og var erfitt, en
meðan á því stóð var það sjálfsagður hlutur. Ég
hafði engan samanburð.
Þegar ég svo eltist þóttist ég vera í fínum fíling,
en ég var ofsalega reiður, vissi það ekki þá, en veit
það núna.“
II
Þráins sérstöku leyndarmál voru fátækt, móð-
urleysi og geðveiki.
– Þú segist ekki hafa haft samanburð. En þú hef-
ur séð að þú varst nokkuð sér á báti í strákahópn-
um.
„Auðvitað sá ég það. Og ég gat svo sem hugsað;
gaman væri nú, ef og svo framvegis. En þetta voru
mín kjör.
Það hefði verið gott að hafa mömmu til þess að
hugsa um mig. En svo sá ég líka þessar kellingar
æpa á krakkana sína: Komdu inn að borða, og
skamma þá svo fyrir útganginn eða eitthvað annað.
Þá var ég guðslifandi feginn að sleppa við slíka
hluti.“
– Þú ólst upp hjá föður þínum.
„Já. Ég held að einstæðir feður hafi bara ekki
þekkzt á þessum tíma. Við hljótum að vera braut-
ryðjendur á þessu sviði, ég og faðir minn!
En af honum hafði ég það ástríki og hlýju, sem
börnum eru nauðsynleg. Hann gaf mér kærleika í
mitt líf, en án hans held ég að vanti alla und-
irstöðu.“
– Þið fóruð víða. Þú segist hafa búið á nítján
stöðum, þegar þú varst 16 ára.
„Já. Heimilisfastur. Þetta var töluverð yfirferð
hjá okkur.
Það hefur svo fylgt mér í lífinu að fara víða og
fást við margt. Það hefur átt vel við mig.“
III
– Ég finn einhvern vinalegan tón í bókinni, þótt
efnið sé stundum átakanlegt.
„Takk fyrir það! Þetta gleður mig! Lastu hana
alla?“
– Já, auðvitað gerði ég það!
„Þá tek ég enn meira mark á orðum þínum!
En sannleikurinn er nú sá, að maður hefur lífið
til þess að sættast við sjálfan sig og veröldina. Mér
finnst ég hafa náð sátt við sjálfan mig og fundið
eitthvert innra jafnvægi sem dugir mér.
Það er hryllileg tilhugsun að fara héðan ósáttur.“
– Er þessi bók þá með einhverjum hætti þín
sjálfslækning?
„Já, ég held það; hún er ákveðin sáttargjörð.
Ég kveið því afskaplega að skrifa hana áður en
ég réðst í það. En mér leið mjög vel á meðan ég
skrifaði hana og eftir að ég kláraði hana í fyrravet-
ur hefur mér liðið mjög vel.
Þetta er eins og að taka til á skrifborðinu, þegar
maður hefur trassað það í alltof langan tíma.
Þessi bók er mér ákveðin sáttargjörð og ákveðin
tiltekt.“
IV
– Og hún er líka fyndin. Þú brosir alla vega út í
annað!
„Það er nú mín lífsstefna að ganga um með bros
á vör.
Þótt lífið sé oft erfitt og ósanngjarnt er það líka
hlýtt og bjart og stórkostlegt. Maður getur því al-
veg leyft sér að brosa út í annað og jafnvel hlæja
stundum.
Það er svo mikil alvörudýrkun hér á landi. Mér
leiðist hún! Það þykir gáfulegt að vera alvörugef-
inn. En auðvitað er gaman, þegar alvaran bregður
á leik, þegar alvaran dansar. Það væri nú ekki líf
upp á marga fiska, ef aldrei væri stigið dansspor
annað slagið.
Ég gef mig alls ekki út fyrir að vera lífsspek-
ingur.
En þegar ég lít til baka, þá finnst mér ofsaleg
bæling hafa legið í loftinu.
Það var ekki minnzt á mömmu eða geðveiki
hennar. Samt voru hún og veikindi hennar ekkert
til þess að skammast sín fyrir. En fólk kunni bara
ekki að tala um hlutina. Þarna var að ljúka þúsund
ára tímabili, þar sem ekkert hafði gerzt, ekki nokk-
ur skapaður hlutur. Svo flutti fólk í bæinn og það
einfaldlega kunni sig ekki. Það var að reyna að fara
inn í einhverja borgarmenningu, sem það vissi ekki
hvað var.
Þegar menn fóru í bíó, þá fóru þeir í sparifötin.
Það var svo sem allt í lagi að klæða sig uppá, en
þessu fylgdu líka alls konar pukur og leyndarmál.
Allt átti að vera slétt og fellt, eins og sparifötin,
hvað svo sem gekk á innra með manneskjunni. Sem
betur fer hefur þetta mikið lagast og fólk þarf ekki
lengur að rogast með skelfingu á bakinu.
Þó eimir enn eftir af því. Of mikið fyrir minn
smekk.“
V
– Bókinni lýkur á 17nda júní 1965. Íslenzka lýð-
veldið orðið 21 árs og þú stúdent. Hvað með fram-
haldið?
„Þegar bókinni lýkur er ég kominn með að-
göngumiða að lífinu, sem stúdentspróf var talið
vera á þessum tíma.
Á þessu augnabliki er ég orðinn fullorðinn mað-
ur. Það var mótunarsaga þessa manns, sem var
mér svo hugleikin; þessi brot, sem mér fannst svo
fróðlegt að raða saman á bók; barnið og ungling-
urinn.
Mér finnst eins og í unglingnum fæðist nýr ein-
staklingur. Það verður til alveg splunkunýtt eintak
af manneskju. Unglingurinn vaknar einn góðan
veðurdag í nýjum líkama, með nýja rödd og kyn-
færi. Hann er inni í steypuhrærivél lífsins og veit
ekki sitt rjúkandi ráð.
Þetta eru hamskipti. Mannlífið er eins og hjá
fiðrildunum; lirfa, púpa og fiðrildi.
Það er þessi pæling sem ég er að reyna að koma
til skila með bókinni minni.“
VI
– Hvað þá með stúdentsfiðrildið Þráin Bertels-
son?
„Manndómsárin eru ósköp tilbreytingarlaus
upptalning; svo gerði ég þetta og svo gerði ég hitt.
Við eigum endalausa stafla af ævisögum, sem eru
svona verkaskrár.“
– Sem þú ætlar ekki að bæta við, eða hvað?
„Maður skyldi aldrei segja aldrei. En eins og er
hef ég ekki grænan grun um það, hvernig ég ætti
að fjalla um starfsævi mína þannig að einhver ann-
ar hefði gaman af að lesa það.
En ef ég leysi þá gátu, þá er aldrei að vita!
Það er alla vega ekki fyrr en nú, þegar ég er
kominn þetta á þriðja skeiðið, að mér finnst ég loks
vera orðinn heildstæður einstaklingur.“
Auk bóka- og blaðamennsku á manndómsárum
sínum á Þráinn að baki sjö kvikmyndir.
„Ég vona að ég eigi enn eftir að gera eina eða
tvær bíómyndir.
En það blæs ekki byrlega fyrir kvikmyndagerð-
inni núna. Hún á mun erfiðara en sauðfjárbúskap-
urinn. Sauðfjárbóndinn getur þó alltaf skorið sér
lamb til jólanna en það fitnar enginn af því að
tyggja kvikmyndaræmur.
Þegar ég var krakki dreymdi mig um að vera rit-
höfundur. Kannski leiðin til þess hafi bara verið
svona löng og skrykkjótt og þessi bók sé upphafið á
því að ég láti að mér kveða á þeim vettvangi. Ef
eitthvað hefur verið rauði þráðurinn í mínu lífi, þá
eru það orð og bækur.
Kannski er ég bara barn sem villtist í dótabúð-
inni.
Ég hef alltaf verið einhvern veginn utanveltu.
Kollegar mínir í kvikmyndunum líta á mig sem rit-
höfund, rithöfundarnir líta á mig sem kvikmynda-
gerðarmann og í blaðamennskunni er ég líka að-
skotadýr. Það hentar mér að vera svona
lausríðandi. Það er fínt!“
Sáttargjörð og tiltekt
Eftir Freystein
Jóhannsson

JPV útgáfa hefur gefið út bókina Einhvers konar ég
eftir Þráin Bertelsson.
Morgunblaðið/Ásdís
Þráinn Bertelsson: …ég gat svo sem hugsað;
gaman væri nú ef og svo framvegis. En þetta
voru mín kjör.
Hálfbróðirinn
nefnist skáldsaga
eftir Lars Saabye
Christensen í þýð-
ingu Sigrúnar
Magnúsdóttur.
Hálfbróðirinn er
dramatísk örlaga-
saga hálfbræðr-
anna Freds og
Barnum og fjölskyldu þeirra í fjórar
kynslóðir. Bókin hlaut Bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs árið 2002
og hefur síðan farið mikla sigurför um
veröldina, komið út í yfir 20 löndum og
er nú orðin ein útbreiddasta norræna
skáldsaga síðari ára. Lars Saabye
Christensen er einn vinsælasti og virt-
asti rithöfundur Norðurlanda um þess-
ar mundir. Hann hefur hlotið margs
konar verðlaun og viðurkenningar fyrir
bækur sínar og þær hvarvetna vermt
efstu sæti metsölulista.
Útgefandi er Mál og menning. Bókin
er 568 síður og prentuð í Prentsmiðj-
unni Odda hf. Björg Vilhjálmsdóttir
gerði kápuna. Verð: 4.990 kr.
Skáldsaga
Krummi segir
sögur – Um
ævintýri Leifs
heppna og
landafundina
er eftir Sig-
urð Örn Brynj-
ólfsson (SÖB).
Bókin er myndskreytt með fjölmörg-
um litríkum teikningum. Í henni segir
frá Leifi heppna í nýju ljósi. Skrásetj-
ari sögunnar, Goddur munkur, rekur
garnirnar úr Krumma en hann þvæld-
ist með Leifi heppna í öllum hans æv-
intýrum. Hér slást lesendur með í
ferðina þegar Leifur heppni fann Am-
eríku.
Útgefandi er Pjaxi ehf. 44 bls.
Börn
ALLT frá dögum Hómers hins gríska hafa
menn verið að endursemja frásögn hans af
Ódysseifi og heimförinni hans frægu úr Tróju-
stríðinu. Píanóstillirinn er tilbrigði við það stef,
saga af breskum píanóstilli á seinni hluta nítjándu
aldar, sem ræðst í för inn í frumskóga Búrma til
að stilla þar forláta flygil, svo fegurð tónlistar-
innar megi létta líf og lund þeirra sem þar dvelja.
Og einsog við á að éta í Ódysseifsför rekur hver
furðan aðra á leið hans. Fegurð náttúru og mann-
lífs á framandi slóðum hrífur hann með sér inn í
áður óþekkt fylgsni hugans og hann er ekki sam-
ur maður þegar í áfangastað kemur. Hin tælandi
sírena er á sínum stað, mannraunir og bardagar,
villidýr og forspáir menn, flögð og forynjur og
undir og yfir og allt um kring kraumar þráin eftir
því að losna úr viðjum vana og sjálfs. Verða nýr
og ekki endilega betri en allavega öðruvísi maður.
Sannari. Frjálsari. Heilli.
Píanóið er tákn siðmenningarinnar og píanó-
stillirinn þar af leiðandi sá sem er ábyrgur fyrir
því að siðmenningin hljómi á réttan hátt, en eins-
og oft vill brenna við verða skuggahliðar og van-
kantar siðmenningarinnar meira áberandi í „villi-
mennskunni“ og þótt tónlistin sé alþjóðlegt
tungumál er kannski ekki einu sinni víst að fúga
eftir Bach sé merkari en sorgarljóð leikið á bamb-
usflautu. Og hvar fæst þá fótfesta í tilverunni?
Frásagnarháttur bókarinnar er í anda
breskra nítjándualdarskáldsagna, nostrað við
umhverfislýsingar, lýsingar á lykt og hljóðum,
birtu og skuggum o.s.frv. til hins ýtrasta. Jafn-
vel svo að tekur á köflum á taugar nútímales-
anda sem vanur er meiri „aksjón“. Myndmálið
er ótrúlega máttugt og sterkt og myndirnar af
villtri náttúrunni vekja fyrir hugskotssjónum
myndskeið úr kvikmyndinni Píanói. Sjálfsagt
með ráðum gert enda átök sögunnar á svipuðum
nótum; píanóið, þ.e.a.s. siðmenningin, andspæn-
is villtum öflum náttúrunnar og því villta og
hömlulausa í eðli mannsins. Inn í frásögnina er
fléttað búrmískum goðsögnum, lýsingum á
fornri búrmískri leikhefð, sagnfræðilegum stað-
reyndum um uppreisn Shan-ættflokksins gegn
breskum yfirráðum í Búrma á níunda tug
nítjándu aldar, skýrslum um hernaðarleg um-
svif Breta á svæðinu á nítjándu öldinni, sögu Er-
ard-flygilsins, grasafræði og mörgu fleiru, svo
úr verður margbrotin og ómstríð symfónía sem
hrífur lesandann með sér inn í framandi heim.
Heim sem er í senn ógnvekjandi, heillandi og
draumkenndur.
Þýðing Höllu Sverrisdóttur er hnökralaus að
því er best verður séð án samanburðar við frum-
textann og bólar hvergi á því að enskan skíni í
gegn einsog alltof oft er raunin í þýðingum úr
því máli. Textinn rennur vel og málfarið er í
senn eðlilegt og kröftugt.
Það er erfitt að finna lýsingarorð sem ekki er
búið að ofnota í auglýsingum útgefenda um
bækur sínar en Píanóstillirinn stendur fyllilega
undir frösum einsog mögnuð saga, heillandi bók
og sjaldgæf lesupplifun. Hét það ekki einu sinni
einfaldlega góð bók?
Ódysseifur enn og aftur
SKÁLDSAGA
Píanóstillirinn
DANIEL MASON
Þýðandi: Halla Sverrisdóttir, 356 bls.Vaka-Helgafell
2003,
Friðrika Benónýs