Morgunblaðið - 25.11.2003, Blaðsíða 5
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 2003 B 5
BÆKUR
HRINGADRÓTTINSSAGA
Tolkiens hefur reynst einhvert ást-
sælasta bókmenntaverk tuttugustu
aldarinnar. Allt frá útkomu þrí-
leiksins á sjötta áratugnum hafa
lesendur gefið sig á vald töfra-
heiminum sem þar gefur að líta;
iðnaður hefur sprottið upp um-
hverfis bækurnar og höfund þeirra
og með fullvissu má halda því fram
að Tolkien hafi getið af sér nýja
bókmenntagrein, þá sem kennd er
við sverð og særingar (e. „sword &
sorcery“) og notið hefur mikilla
vinsælda síðustu áratugi (D. Edd-
ings, R. Jordan, G.G. Kay o.s.frv.).
Og ekki sakar inngrip nýsjálenska
snillingsins Peters Jackson en
kvikmyndaaðlögun hans á bókun-
um (einnig í þremur hlutum) hefur
borið orðspor Tolkiens víðar en áð-
ur. Eru þar á ferðinni úrvalsmynd-
ir sem tekst hið ómögulega, þ.e. að
miðla flókinni sköpun Tolkiens í
nýjum miðli á máta sem sinnir
frumverkinu af heilindum en fyllir
það einnig sköpunarþrótti mynd-
rænnar miðlunar. Framtak Ár-
manns Jakobssonar er því áhuga-
vert í þessu samhengi. Hann hefur
skrifað fylgirit við hið mikla verk
Tolkiens sem gagnast lesendum
bókanna sem túlkun og skýring í
senn.
Ármann virðist vel til verksins
fallinn. Hann er sérfræðingur í
miðaldabókmenntum og þaðan
dregur Tolkien að nokkrum hluta
frummyndir þær er umbreytast í
persónur, staðhætti og goðsögur í
Miðgarði. Þannig nýtur Ármann
sín ekki síst þegar hann fjallar um
orðsögulegar rætur nafna og orða
í Hringadróttinssögu, og tengsl
hennar við miðaldabókmenntir,
sem eru margvíslegar. Þá er
áhugavert að fylgjast með Ár-
manni rekja notkun
Tolkiens á fornum nor-
rænum og íslenskum
ritum við sköpun
þeirrar litríku per-
sónu- og tegundaflóru
sem í Miðgarði býr.
Þess utan er túlkun
Ármanns á sögunni
jafnan upplýsandi.
Hann fjallar t.d. um þá
staðreynd að fantasíu-
heimur Tolkiens er
sögulegri en margan
skyldi gruna, og þá
ætlun höfundar að
færa þjóð sinni safn
goðsagna, en slíkan
menningararf sárvant-
aði Englendinga að
hans mati. Ármann ver
nokkrum hluta upp-
hafskafla bókarinnar í
umfjöllun um vinsældir
Hringadróttinssögu
gegnum tíðina, viðtök-
ur hennar og gagnrýni,
ásamt stuttri lýsingu á
lífshlaupi höfundar
(sem inniheldur mjög
vafasama umfjöllun um
hjónaband Tolkiens en
lýsingin á eiginkonu
hans ber hér öll merki
þröngsýnnar aðferða-
fræði höfundarins sem
Ármann þarna styðst við, þ.e. H.
Carpenters), en þarna, strax í upp-
hafi bókarinnar, vantar reyndar
eitthvað í líkingu við almenna yf-
irsýn yfir verkið; þjóðirnar, per-
sónurnar og ekki síst heiminn.
Strax í fyrsta kafla er t.d. talað um
Róhan og Gondor og eðlislæga eig-
inleika íbúa þessara þjóða, og til-
tekin atvik í sögunum, líkt og ekki
komi til greina annað en lesendur
viti um hvað er rætt. Það er
nokkru síðar sem fyrir augu ber
undirkaflaheitið Þjóðirnar í Mið-
garði. Þar á eftir, hins vegar,
fylgir skýr leiðsögn í gegnum at-
burðarás sögunnar. En í þeirri yf-
irferð verður lesandi var við leiða
yfirsjón útgáfunnar
sem er skortur á
korti af Miðgarði.
Hér og þar lýsir Ár-
mann landfræðileg-
um kostum Miðgarðs,
sem ekki er að undra
í ljósi þess að ferða-
lög hinna mörgu per-
sóna bókanna bera
þær vítt og breitt, og
fyrir höfundi var
landfræðileg útlegg-
ing heimsins mikið
metnaðarmál, en um-
fjöllun Ármanns um
víðfeðmt brölt föru-
neytisins væri óneit-
anlega markvissari
og skiljanlegri ef
með fylgdi kort sem
vísa mætti til.
En söguheimur
Tolkiens er mikil-
fenglegur hvernig
sem á það er litið.
Sjaldgæft er að sér-
hæfð þekking og
áratugalöng fræði-
sörf séu nýtt til
sköpunar skáld-
verka, en um það er
Hringadróttinssaga
dæmi. Höfundur var
málfræðingur mikill,
kunnugur fjölda
tungumála (hann var t.d. vel læs á
íslensku), og sérfræðingur um
bókmenntir miðalda. Allt þetta
skilaði sér inn í þríleikinn og eitt
af því sem gagnlegast er í bók Ár-
manns er lýsing hans á því hvernig
þekking höfundar spilaði sífellt
stærra hlutverk í sköpunarverkinu
(frá því að skipta litlu máli í Hobb-
itanum til lykilhlutverks í Silmerl-
inum) án þess að letja frásagn-
areðli hans. Farsæl notkun
Tolkiens á hinni miklu baksögu
sem hann skapaði fyrir Hringa-
dróttinssögu byggist öðru fremur
á hófsemi hans við notkun efnisins,
en um þetta fjallar Ármann á
skemmtilegan hátt. Í stað þess að
fylla bókina af baksögum, endurliti
og útskýringum vísar Tolkien
óbeint til stærra samhengis sem
þó er aldrei skýrt að fullu, en
skapar þess í stað dularfullan anda
og tilfinningu fyrir því að margt
fleira búi í söguheiminun en les-
endur (og persónur bókarinnar)
kynnast í yfirferðinni þessu sinni.
Hafa ber líka í huga að stór hluti
þessa „aukaefnis“ var unninn og
þróaður eftir útgáfu Hringadrótt-
inssögu og snertir því verkið ekki
nema að takmörkuðu leyti; einna
helst hefur það orðið syni Tolk-
iens, Christopher, happadrjúgt þar
sem hann hefur síðastliðna ártugi
staðið að útgáfu á glósubókum föð-
ur síns.
Aldrei fer milli mála að Ármann
hefur kafað djúpt í verk Tolkiens,
og hefur fulla yfirsýn yfir þann
margflókna veruleika sem þar
blasir við. Þannig verður sú til-
finning fljótt ríkjandi að tök höf-
undar á viðfangsefni sínu séu afar
traust og lesendur sem standa í
svipuðum sporum og undirritaður,
en nokkuð er síðan ég las bækur
Tolkiens, geta óhikað falið sig
handleiðslu hans. Má kannski
segja að verk Ármanns líkist
þannig að sumu leyti upprifjunar-
bók en meira kemur þó til. Fannst
mér til að mynda tengingar sem
hann gerir bóka á milli (innan
Hringadróttinssögu, en einnig við
Hobbitann og Silmerilinn) oft og
tíðum áðdáunarverðar og afar upp-
lýsandi. Ef litið er á aftanmáls-
greinar kemur reyndar í ljós að
bækur T.A. Shippeys hafa reynst
Ármanni ríkur upplýsingabrunnur
og stundum er erfitt að sjá hvaðan
góðar túlkunarhugmyndir koma
„frá Ármanni eða Shippey“ en mér
segir svo hugur að lesendur sem
einfaldlega vilja leiðsögn um Mið-
garð, og skipta sér minna af fersk-
leika túlkunarleiðanna, finni það
sem að er leitað í bók Ármanns.
Um Hringadróttinssögu
FRÆÐI
Tolkien og hringurinn
ÁRMANN JAKOBSSON
254 bls.
Forlagið 2003
Heiða Jóhannsdóttir
Ármann Jakobsson
J.R. Tolkien
„SÚ mynd sem ég sneri að
heiminum í rúmlega fjóra áratugi
var svo margfölsuð að ég mátti
skrapa af henni ótal lög af máln-
ingu, fitu og sóti áður en grillti í
daufar útlínur óhreinu stelpunnar
sem ég var alltaf að fela.
Eftir vandlega hreinsun kom í
ljós að frummyndin var svo óskýr
að það var eins og hún væri að
hluta til ómáluð. Ef vel var að gáð
mátti sjá glitta í flóttalegt augna-
ráð þeirrar öryggislausu og eig-
ingjörnu manneskju sem ég í
rauninni er þegar óttinn fær að
vaxa eins og illgresi í huga mér“
(67) segir Linda Vilhjálmsdóttir í
Lygasögu (15). Lygasaga er fyrsta
prósabók Lindu; „sönn saga um
lygi“ eins og segir á afar ljótri
bókarkápu sem á klisjulegu tákn-
máli sýnir svartan blett á tungu. Í
sögunni skiptast á mislangir kaflar
um vanlíðan, kvíða og einsemd
sögumanns í bernsku og sleitu-
lausan drykkjuskap á fullorðins-
árum sem hvorttveggja tengist
brotakenndri sjálfsmynd og sjúk-
legri þráhyggju. Linda er bersögul
og ósérhlífin þegar hún lýsir þeim
blekkingarvef sem hún var flækt í
um áratuga skeið; réttlætingunni
fyrir ofdrykkjunni og ofbeldinu
sem hún beitti sína nánustu og
sjálfa sig. Slíkt miskunnarleysi er
ekki algengt í íslenskum sjálfs-
ævisögum og reyndar óvíst hvort
flokka á Lygasögu Lindu sem
slíka. Bók af
þessu tagi, sem
lýsir löngu ferli
frá algjörri nið-
urlægingu til
upprisu úr ösku-
stó, gæti vakið
vonir hneykslis-
þyrstra lesenda
um spennandi
fylleríssögur af
fólki sem veltist
um í svaðinu. En
Lygasaga er
ekki þannig bók,
hún er nærgöng-
ul við sögumann
en hlífir lesand-
anum við smáat-
riðum.
Af sögunni má vel sjá að Linda
hefur farið í gegnum gríðarlega
sjálfsskoðun og sett lífshlaup sitt í
nýtt samhengi. Afhjúpunin er al-
gjör.
Myndin sem Linda dregur upp
af sjálfri sér sem barni og unglingi
er vægðarlaus og fráhrindandi;
hún er löt, kjaftfor og meinfýsin
ókind sem í botnlausu óöryggi
reynir að fóta sig í hörðum heimi
og er ekki vönd að meðulum. Sem
útivinnandi sambýliskona er hún
jafnömurleg, föst í alkóhólista-
mynstri sem einkennist af ásök-
unum, sektarkennd og refsingum,
og þjökuð af sjúklegri drottnunar-
girni og afbrýðisemi. Eftir áratuga
ofdrykkju er blekkingarhjúpurinn
loksins rofinn og blákaldur raun-
veruleikinn blasir við; það sem í
fyllerísruglinu leit út eins og hóg-
værð var í rauninni veiklyndi, töff-
araskapurinn breiddi yfir vanmátt-
inn, lífið var lygi.
Í textanum svífur
kaldhæðnin yfir vötnum
en hún beinist öll að
Lindu sjálfri, ásamt
grimmd og sársauka.
Niðurbroti hennar í
drykkjuskapnum er lýst
með niðurrifi sjálfs- og
heimsmyndar, í rústum
lyganna leynist hið
sanna sem erfitt er að
horfast í augu við en það
er gert af óvenjulegu
hugrekki í þessari bók.
Er það tilviljun að tvær
Lindur skuli á sama
tíma koma fram með
bók um alkóhólisma
kvenna?
Það verður spennandi
að bera þær saman.
Stíll sögunnar hæfir efninu vel,
hraður og talmálslegur og
skemmtilegur aflestrar. Byggingin
er hins vegar veiki hlekkur henn-
ar.
Skálholtssenan í byrjun bókar á
að sýna hvenær botninum er náð
en er einhvern veginn ótrúverðug
sem vendipunktur í lífi söguhetj-
unnar. Upphafsatriðið kallast á við
lokasenuna sem er einhvern veg-
inn ofhlaðin, of táknræn, of svið-
sett miðað við að söguhetjan hefur
nýlega uppgötvað að líf hennar var
allt ein sviðsetning.
Á baki bókarkápunnar er ljós-
mynd af höfundi sem gæti svipt
lesandann voninni um að söguhetj-
an sé frjáls; hún er aðeins hálf á
myndinni og með dökk sólgler-
augu.
Sannar sögur
SJÁLFSÆVISAGA
Lygasaga
LINDA VILHJÁLMSDÓTTIR
167 bls. Forlagið 2003.
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Linda Vilhjálmsdóttir
Draumurinn um
Ísland - Á ferð
með Magnúsi
Magnússyni hefur
Sally Magnusson
skráð en Árni Sig-
urjónsson íslensk-
aði.
Sally Magn-
usson lýsir ferða-
lagi með föður sínum, MagnúsiMagn-
ússyni sjónvarpsmanns, á slóðir
forfeðra hans á Norðurlandi. Hún
bregður upp lifandi mynd af Magnúsi,
sem fræðaþul og sagnamanni, þar
sem faðir reynir að skýra töfra Íslands
fyrir dóttur sem aldrei hefur haft fasta
búsetu hér á landi. Sally Magnusson
er þekkt fjölmiðlakona í Bretlandi og
hefur sent frá sér nokkrar bækur.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 256 síður og prentuð í
Prentsmiðjunni Odda hf. Kápu hann-
aði Loftur Ó. Leifsson Verð: 4.490 kr.
Ferðasaga
Ferðbúin nefnist
fimmta skáldsaga
Baldurs Gunn-
arssonar.
Sagan fjallar
um unga konu,
Júlíu, sem stend-
ur á tímamótum í
lífi sínu. Hún er
fyrrum fegurðardís
sem hélt að lífið yrði dans á rósum en
nú er farið að halla undan fæti. Hún
stendur uppi fráskilin og févana
tveggja barna móðir. Nánasti ættingi,
sem er móðir hennar, stöndug ekkja,
vill lítið af henni vita. Þá birtist bjarg-
vætturinn. Um tíma virðist ætla að
leysast úr vandræðum hennar en
heimurinn er viðsjárverður og þar
kemur, að Júlía á fárra kosta völ. Hún
leggur af stað til að ljúka ferð eða til
að hefja nýja?
Útgefandi er Fjölvaútgáfan. Bókin
er 172 bls., prentuð í Singapore.
Verð:kr. 3.680 kr.
Skáldsaga
Innan veggja og
utan - Saga skóla
og fræðslu í Kópa-
vogi 1946-2001
er skráð af Þor-
leifi Friðrikssyni,
Sólborgu Unu
Pálsdóttur og
Haraldar Þórs Eg-
ilssonar.
M.a. er fjallað er um húsbygging-
arnar sjálfar, lagaumhverfi skóla-
halds, kennsluaðferðir, röðun í bekki,
sálfræðiþjónustu, heilsugæslu, leiki,
tómstundaiðkun, nýsitæki, unglinga-
vinnu, félagsstarf og skólatengt starf
foreldra.
Einnig er fjallað um skóla- og
fræðslustarf í Kópavogi. Eitt meg-
inmarkmið við ritun þessa verks hefur
verið að tengja skólasögu sögu bæj-
arbrags, í fyrstu frumbyggjasamfélags
og síðar gróins samfélags mennta og
menningar. Tilraun er gerð til að segja
sögu skólamála í tengslum við sögu
bæjarfélagsins, þróun skólamála á Ís-
landi og almenna þjóðfélagsþróun.
Útgefandi er Kópavogsbær. Bókin
er 349 bls., prýdd fjölda ljósmynda.
Prentun: Gutenberg.
Saga
Að temja drekann
sinn er eftir Hiksta
Hryllifant Hlýra III.
Cressida Cowell í
þýðingu Guðna
Kolbeinssonar.
Hiksti Hrylli-
fantur Hlýri III var
hetja á víkingaöld:
Stríðshetja, ein-
staklega vopnfimur og áhugamaður
um náttúrufræði. Hann var kunnur um
gjörvallan heim víkinga sem ,,dreka-
hvíslarinn“, vegna valdsins sem hann
hafði yfir þessum ógurlegu skepnum.
Hiksti var höfðingjasonur og átti að
taka við höfðingdómi af föður sínum.
En hann var hvorki hrikalegur né-
hrottafenginn. Þess vegna varð hann
að fara löngu leiðina til að verða hetja.
Útgefandi er Æskan. Bókin er 224
bls., prentuð í Odda. Verð: 2.790 kr.
Ævintýri
DÍNUS er dreki sem getur stækk-
að og minnkað, getur breytt um lit
og lagað sig að hvers kyns aðstæð-
um. Hann er
leynivinur Öldu,
söguhetjunnar í
þessari bók.
Óskar vinur
Öldu er sá eini
fyrir utan Öldu
sem getur séð
Dínus og leikið
við hann. En þar
sem hann er
leynivinur
hverfur hann úr augsýn um leið og
mamma kemur inn.
Dínus flýgur um heima og geima
með börnin og meðal annars getur
hann flogið alla leið upp til tunglsins
þar sem krakkarnir geta safnað
saman mánasteinum. Dínus getur
líka synt niður á hafsbotn og farið í
eltingaleik með fiskunum.
Þetta er falleg og ljúf saga sem ýt-
ir undir hugmyndaflugið og sýnir að
allt er mögulegt í heimi ímyndunar-
innar. Myndir Brians eru í góðu
samræmi við söguna og drekinn Dín-
us sést bæði stór og lítill og ekki er
dregið af litadýrðinni enda eiga æv-
intýri sér engin takmörk.
Drekar í
garðinum
BÆKUR
Barnabók
MÁNASTEINAR Í VASANUM
Brian Pilkington. Sigþrúður Gunn-
arsdóttir þýddi. Mál og menning 2003,
26 s.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Brian Pilkington