Morgunblaðið - 09.12.2003, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 2003 B 5
BÆKUR
Saumasjór eftir Kristján Guðmunds-
son. Hún hefur nú þegar verið þýdd á
ensku, hollensku, frönsku og norsku.
Þetta er 16. bók höfundar og er til
sýnis og sölu ásamt þýðingum í
saumastofunni Nælon & jarðarber á
Grettisgötu 7 í Reykjavík.
Útgefandi er Silver Press. Prent-
smiðjan Oddi sá um prentun á kápu
og bókband.
Bókverk
Kristján Guðmundsson
Friðþæging nefn-
ist bók eftir
breska rithöfund-
inn Ian McEwan í
íslenskri þýðingu
Rúnars Helga
Vignissonar.
Friðþæging
hefst á lýsingu á
heitum sum-
ardegi á herragarði í Bretlandi árið
1935. Hin þrettán ára Briony verður
þar vitni að tiltölulega saklausum at-
burðum. Vegna áhuga síns á leik-
ritun – Briony hefur nýlega skrifað
leikritið Raunir Arabellu – túlkar hún
það sem fyrir augu ber með skáld-
legum hætti og fyrir vikið fer af-
drifarík atburðarás af stað. Nokkrum
árum síðar skellur síðari heimsstyrj-
öldin á og þá kemur í ljós að Briony
hefur „skrifað“ raunverulegan harm-
leik.
Verkið, Atonement, kom út á frum-
málinu síðla árs 2001, hefur verið
þýtt á fjölda tungumála og hvarvetna
hloti mikið lof. Í Bretlandi fékk bókin
The People’s Booker, í Bandaríkj-
unum National Book Critics Circle
Award og í Þýskalandi virt bók-
menntaverðlaun sem kennd eru við
bókamessuna í Leipzig. Hún var auk
þess á nýlegum lista breska blaðs-
ins Observer yfir 100 bestu skáld-
sögur allra tíma.
Ian McEwan hefur lengi verið í
hópi virtustu höfunda Bretlands.
Friðþæging er fyrsta skáldsagan frá
hans hendi síðan hann hlaut Booker-
verðlaunin fyrir bókina Amsterdam.
Hér er á ferðinni verk þar sem McEw-
an skoðar mannleg örlög og þátt
skáldskaparins í mótun þeirra.
Útgefandi er Bókaforlagið Bjartur.
Bókin er 320 bls. Verð: 3.980 kr.
Skáldsaga
Á SÍÐUM þessarar þykku bókar
fer tveimur sögum fram samtímis:
Annars vegar sögunni af lífshlaupi
Valtýs Stefánssonar ritstjóra
(1893-1963) og hins vegar sögu
Morgunblaðsins þá tæplega fjóra
áratugi sem hann var ritstjóri þess,
1924-1963 (síðustu árin gat Valtýr
þó lítt sinnt ritstjórastörfum sök-
um veikinda). Þriðji meginþáttur
sögunnar, sem þó hlýtur eðli máls-
ins samkvæmt að teljast eins konar
hliðarstef, er saga íslenskrar
blaðamennsku og blaðaútgáfu frá
því Valtýr varð ritstjóri Morgun-
blaðsins og fram um 1960.
Valtýr Stefánsson hefur verið
kallaður „faðir nútímablaða-
mennsku á Íslandi“ og hann hlýtur
að teljast meðal merkustu áhrifa-
valda í íslensku stjórnmála- og
menningarlífi um liðlega þriggja
áratuga skeið, frá því hann kom al-
kominn heim frá Danmörku árið
1924 og fram undir 1960. Í mínum
huga gegndi hann þó öðru og engu
ómerkara hlutverki, og hef ég frek-
ar styrkst en veikst í þeirri trú við
lestur þessarar bókar: Hann var
annars vegar tengiliður bænda-
menningar aldamótaáranna og
þeirrar borgarmenningar sem hér
mótaðist á millistríðsárunum og
birtist ekki síst í útgáfu dagblaða,
kannski helst útgáfu Morgunblaðs-
ins, og hins vegar má líta hann sem
tengilið lokaskeiðs sjálfstæðisbar-
áttunnar og stjórnmálaþróunarinn-
ar á 3. og 4. áratugnum. Átti þetta
allt rætur í uppruna hans, uppeldi
og menntun og hafði tvímælalaust
mikil áhrif á störf hans sem blaða-
maður og ritstjóri.
Valtýr Stefánsson
fæddist á Möðruvöll-
um í Hörgárdal árið
1893, sonur hjónanna
Stefáns Stefánssonar
skólameistara og
Steinunnar Frí-
mannsdóttur. Hann
ólst upp á Möðruvöll-
um og Akureyri og fer
ekki á milli mála, að
uppvöxturinn, nánast
innan veggja norð-
lenska skólans hefur
orkað sterkt á hann,
ekki síður en ýmislegt
sem fyrir hann bar í
bernsku og Jakob F.
Ásgeirsson lýsir vel. Hitt hefur þó
trúlega ekki skipt minna máli, að
árið 1905 – þegar hann var tólf ára
gamall – hélt Valtýr til Kaup-
mannahafnar og gekk þar í skóla
einn vetur. Hann var heitinn eftir
fóstbróður og aldavini föður síns,
dr. Valtý Guðmundssyni prófessor,
og bjó hjá honum þennan vetur og
svo aftur um hríð er hann hélt til
háskólanáms í Danmörku. Mjög
kært var alla tíð með þeim nöfnum
og leikur ekki á tvennu, að dvölin
hjá dr. Valtý hefur haft mikil áhrif
á sveininn nafna hans. Valtýr Guð-
mundsson var merkasti stjórn-
málamaður Íslendinga á ofanverðri
19. öld (eftir lát Jóns Sigurðsson-
ar), traustur og afkastamikill lær-
dóms- og fræðimaður. Hann fylgd-
ist betur með gangi mála í öðrum
löndum en flestir landar hans og
gaf út og ritstýrði um tæplega ald-
arfjórðungsskeið tímaritinu Eim-
reiðinni, sem naut vinsælda hér á
landi. Að auki skrifaði hann mikið í
dönsk blöð og tímarit og fer vart á
milli mála, að kynnin af þessum
mikla eljumanni hafa haft mikil
áhrif á Valtý Stefánsson, líkast til
meiri og djúpstæðari en fram kem-
ur í þessari bók. Hjá dr. Valtý hef-
ur nafni hans kannski fyrst tekið
blaðamennskubakteríuna og af
honum lærði hann að taka sér ekki
of nærri illvígar árásir pólitískra
andstæðinga. Þá kemur það og
fram í þessu riti, að það var ekki
síst fyrir orð dr. Valtýs sem nafni
hans afréð að taka boði um að ger-
ast ritstjóri Morgunblaðsins.
Jakob Ásgeirsson rekur af sam-
viskusemi námsferil Valtýs hér
heima og erlendis og störf hans að
búnaðarmálum en stærsti hluti
bókarinnar er eðlilega helgaður
störfum hans sem ritstjóri Morg-
unblaðsins. Sú saga er öll mjög
áhugaverð. Valtýr varð ritstjóri
nánast fyrir tilviljun og þegar hann
kom að blaðinu var það fremur
áhrifalítið bæjarblað og illa statt
fjárhagslega. Þegar hann skildi við
það var það tvímælalaust öflugasti
og áhrifamesti fjölmiðill landsins
og vel í álnum. Þessi mikla um-
breyting var vitaskuld ekki Valtý
einum að þakka en hann átti þar
stóran – og kannski stærstan –
hlut, og í augum margra lands-
manna voru Valtýr og Morgun-
blaðið eitt. Hann var mest áber-
andi og áhrifamestur allra ritstjóra
blaðsins á sinni tíð og þess vegna
beindu pólitískir andstæðingar
þess tíðum spjótum sínum að hon-
um persónulega og hann hlaut að
svara þótt ekki væri hann stjórn-
málaritstjóri og hefði reyndar
ávallt mestan áhuga á frétta-
mennsku en ekki pólitísku þrasi.
Nátengd því voru störf hans á öðr-
um vettvangi, við skógrækt og sem
formaður Menntamálaráðs um
langt skeið.
Jakob F. Ásgeirsson rekur
ritstjórasögu Valtýs nákvæmlega,
gerir ýtarlega grein fyrir störfum
hans og stefnu og fjallar oft í löngu
máli um pólitískar deilur á milli
flokka, manna og blaða á milli-
stríðsárunum og á árum kalda
stríðsins. Sú umfjöllun er víðast
hófstillt og sagan rakin frá einum
tíma til annars, oft með löngum
orðréttum tilvitnunum sem sýna
vel orðaskipti og orðbragð þeirra
sem tókust á. Mér virðist Jakob
ávallt reyna að gæta hlutleysis
(eftir því sem það hugtak á við í
blaðamennsku og söguritun), en á
stöku stað er þó eins og hann
gleymi sér í hita leiksins, fari
sjálfur að slást og notar þá orðfæri
sem tíðkaðist í átökunum sem hann
er að lýsa. Það er að vissu leyti
skiljanlegt með gamlan blaðamann
en hæfir síður fræðimanni. Að hinu
leytinu er það kostur við bókina, að
Jakob lifir sig inn í söguna og tekst
með því að gefa henni skemmti-
legri blæ en ella.
Ævisaga Valtýs Stefánssonar er
mikið eljuverk, byggt á ýtarlegri
rannsókn margvíslegra heimilda.
Bókin er vel skrifuð og læsileg og
að minni hyggju er fengur að
mörgum orðréttum tilvitnunum.
Þær færa lesandann nær sögu-
sviðinu og varpa á það ljósi
samtíma síns. Er því þó ekki að
neita, að sumar tilvitnanirnar
verða eilítið langdregnar, einkum
þær sem teknar eru úr blöðum.
Allur frágangur bókarinnar er með
ágætum og sérstaklega vil ég
hrósa frágangi myndasíðna.
Valtýs saga Stefánssonar
SAGA
Valtýr Stefánsson ritstjóri
Morgunblaðsins
JAKOB F. ÁSGEIRSSON
Útgefandi: Almenna bókafélagið,
Reykjavík 2003. 597 bls., myndir.
Jón Þ. Þór
Jakob F. Ásgeirsson Valtýr Stefánsson
FRUMRAUN Sölva Björns á
skáldsagnasviðinu er í senn þroska-
saga, fjölskyldusaga og lýsing á
bæjarfélagi. Þetta er þannig að
mörgu leyti umfangsmikil bók,
einkalífið er alltaf í nánu sambandi
við félagslífið og samfélagið (nokk-
uð sem titill sögunnar ber með sér)
og mismerkilegir áfangar í sögu
þjóðarinnar á síðustu þremur ára-
tugum skjóta upp kollinum í fram-
rás verksins (landnám Tupperware-
vörulínunnar, til að mynda). Ekki
verður höfundurinn því sakaður um
metnaðarleysi í efnistökum. Þó er
nú svo að viljinn ber mann ekki
nema hálfa leið og nokkur spurning
er um hvort ekki vanti ýmislegt upp
á í skáldsögu þessari.
Víkjum þó fyrst að söguþræðin-
um. Íslensk fjölskylda flyst frá
Danmörku til Selfoss um miðjan
áttunda áratuginn og sögumaður
okkar er þar innanborðs, yngstur
fjögurra barna. Heimilisfaðirinn
hefur tekið danska lifnaðarhætti
sér mjög til fyrirmyndar, er „lige-
glad“ fram úr hófi enda rokkstjarna
á Norðurlöndum og ekkert fyrir
það að láta smámuni halda fyrir sér
vöku. Móðirin er öllu jarðbundnari
manneskja, eldri systir virðist hafa
týnst á gelgju- og uppreisnarskeið-
inu, og tvíburunum, eldri bræðrum
sögumanns, kynnumst við lítið,
nema við vitum þeir eru góðir í fót-
bolta þar sem báðir enda þeir í at-
vinnumennskunni erlendis. Dregur
til tíðinda í lífi nýfluttrar fjölskyld-
unnar þegar nágrannar flytjast inn
í húsið á móti en heimilisföðurnum
til mikils hryllings eru þar á ferð-
inni heimfluttir Íslendingar frá Sví-
þjóð. Fátt ergir hann nefnilega
meira en Svíar og allt sem sænskt
er og nýtir þar höfundur sér
rótgróinn meting milli þessara
þjóða (líkt og birtist svo skemmti-
lega í dönsku sjónvarpsþáttunum
eftir Lars Von Trier, Lansanum) til
að skapa sögunni heilmikinn húm-
or, sérstaklega í fyrstu því smám
saman fellur þessi þráður út úr
bókinni.
Hryggsúlan í verk-
inu er síðan vinátta
sem skapast milli
sögumanns og sonar
„sænsku“ hjónanna,
Einars Andrésar. Sá
síðarnefndi er reyndar
dálítið furðulegt sköp-
unarverk, fimm ára
polli sem talar og
hugsar eins og há-
skólamenntaður al-
vitringur. Framan af
var ég langt í frá viss
hvernig taka skyldi
þessum pilti. Hann
virkar skondinn í
fyrstu, en síðan bara
óhóflegur og dálítið úr takti við af-
ganginn af sögunni. Einar reyndar
vex sem persóna eftir sem árin líða
og kastljóskennd orðræðan sem
upp úr honum rennur verður í
meira samræmi við þann sem mæl-
ir, þ.e. ungling en ekki smábarn.
Það er hins vegar ákveðinn
skortur á jafnvægi í allri sögunni og
höfundur virðist jafnvel eiga í erf-
iðleikum með myndrænar lýsingar
á atburðum sem verða stöku sinn-
um þvældir og óskýrir, ekki er allt-
af ljóst hver gerir hvað, eða hvernig
eitthvað gerist. Öðruvísi er hins
vegar farið með myndhverfingar,
en sögumaður á það einmitt sam-
eiginlegt með skapara sínum að
hafa mikla ánægju af þeim, ekki
síst eftir að sá fyrrnefndi ákveður
að leggja fyrir sig starf ljóðara (en
ljóðari er skáld sem stillir sér upp á
landamærum sögunnar og ljóðsins).
Innblástur finnur hann öðru fremur
í lífi sjávardýra og umhverfi þeirra
(eitt verk hans nefnist einmitt
Feigðin sækir á fisk í vatni). Í þess-
um kafla, líkt og þeim sem fjalla um
íþróttamótið og gróðurhúsabrask
félaganna, er höfundur
á prýðisgóðu flugi og
sagan verður hin
ágætasta lesning.
Stærsti galli bókarinn-
ar er þó ójafnvægi í
áhersluatriðum sem á
köflum skekkir fram-
rás sögunnar allveru-
lega og forgangsröðun
höfundar á efniviði
vekur víða spurningar.
Þannig fer til dæmis
mun meira pláss í að
lýsa baksögu ensks
fótboltaspilara sem
óvænt dúkkar upp á
Íslandi (í för með bróð-
ur sögumanns, þeir
spila fyrir sama lið) og hverfur aft-
ur eftir stutta viðdvöl og ástæðum
þess að hann ákvað að koma til
landsins, hvort tveggja atriði sem
skipta næsta litlu máli, heldur en
fjárhagsvandræðum föðurins, áhrif-
um fjögurra ára brotthvarfs móð-
urinnar á fjölskylduna, hvernig í
ósköpunum kommúníski innsetn-
ingarlistamaðurinn Grímur kemur
sér inn í söguna, hvað varð um
Radíó Selfoss vikuna fyrir hæfi-
leikakeppnina, o.s.frv. Þá eiga hlut-
ir til að gerast afskaplega hratt, til
dæmis færast tvíburarnir frá
þráhyggjukenndri ástundun fisk-
veiða til að algjörs áhugaleysis um
íþróttina í rúmlega einni efnisgrein,
fólk hverfur eða deyr án þess endi-
lega að skilja eftir sig ummerki að
ráði, og persónur eiga það reyndar
gjarnan til að láta sig hverfa spor-
laust en birtast síðan aftur eins og
hendi væri veifað ef þörf er talin á.
Þá er kannski litið sem snöggvast
til baka um eitt eða tvö ár og um-
skiptum í lífi jafnvel nánustu ætt-
ingja lýst í snarhasti líkt og það
skipti harla litlu máli. Þá getur
einnig brugðið til beggja vona með
tilraunir um sögur af skrítnu fólki,
en ansi mikið er af þreifingum í átt
að þessari afar-íslensku frásagnar-
tegund í bókinni: Jónas Fónías,
Vindi veltennti, Verstaðabudda,
Hrólfsstaðabóndinn og kattakonan
Sjöfn svo aðeins þau séu nefnd sem
fyrst koma upp í hugann. Sum eru
minnisstæð, til að mynda gróteskur
dauðdagi Hrólfsstaðabóndans, en
önnur, líkt og kattakonan Sjöfn, eru
sögunni ekki til framdráttar.
Ein er aðferð höfundar sem mér
fannst hins vegar aðdáunarverð,
henni er beitt í hófi en jafnan með
miklum áhrifum. Það er sú aðferð
að hraðspóla í huga sögumanns til
framtíðar frá tilteknu augnabliki
þar sem heil orsakakeðja er sköpuð
á einu vetfangi og eru það jafnan
verstu möguleikarnir í stöðunni
sem þannig birtast lesendum líkt og
um orðinn hlut sé að ræða, þar til,
allt í einu, framlitinu er hætt og við
snúum aftur á upphafsstað. Þaðan
heldur síðan sagan í allt aðra átt.
Þetta er snjallt bragð og virkar vel.
Sömuleiðis er haganlega smíðað
þemað umhverfis Radíó Selfoss,
þráður sem nær frá upphafi til
endaloka þótt sjálft útvarpið komist
kannski ekki almennilega í gang
fyrr en í síðustu setningu bókarinn-
ar. Þannig er ýmislegt áhugavert
og gott í bókinni en ekki næst að
skapa skáldsögu sem stendur
traustum fótum, til þess eru agnú-
arnir of margir.
Afrakstur ljóðarans
SKÁLDSAGA
Radíó Selfoss
SÖLVI BJÖRN SIGURÐSSON
Mál og menning, Reykjavík,
2003. 260 bls.
Björn Þór Vilhjálmsson
Sölvi Björn Sigurðsson
Bókin Jólasvein-
arnir þrettán, jóla-
vísur eftir Elsu E.
Guðjónsson, er
komin út í end-
urbættri útgáfu.
Bókin kom fyrst út
fyrir jólin 1998 og
var endurprentuð
tvisvar óbreytt. Í
þessari nýju útgáfu hefur verið bætt
við vísum og myndum við aðaltexta.
Auk þess eru nú í bókinni þrettán
sjónablöð, þ.e. reitamunstur með lita-
táknum og öllum jólasveinunum. Enn-
fremur myndskreytt kynning á út-
saumuðu jólasveinadagatali sem
höfundur hefur hannað.
Vísurnar, sem eru á íslensku,
dönsku og ensku, fjalla um íslensku
jólasveinana, Grýlu og Leppalúða og
jólaköttinn. Sagt er frá sveinunum
þrettán, sonum Grýlu og Leppalúða,
sem koma til byggða fyrir jóla, einn á
dag frá 12. til 24. desember og
hverfa síðan, einn í senn, sá síðasti á
þrettándanum.
Bókin, sem er öll litprentuð, er
skreytt sérhönnuðum útsaumuðum
myndum eftir höfundinn. Myndirnar
eru saumaðar úr íslensku einbandi
með gamla íslenska krosssaumnum.
Leiðbeiningar um saumagerðina er
að finna aftast í bókinni.
Útgefandi er höfundur en Háskóla-
útgáfan dreifir.
Jólasveina-
dagatal