Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. SEPTEMBER 2001 7
ars Jónssonar og vantar nú ekki nema Eng-
lendinginn auðuga.
Þessi orð lýsa vel hve mikilvæg ættartengsl
Thorvaldsens við landið voru mörgum Íslend-
ingum, þótt hann hafi aldrei til Íslands komið.
Má ganga að því vísu að almenningur í Reykja-
vík hafi þekkt tvö verka hans, skírnarfontinn í
Dómkirkjunni í Reykjavík og sjálfsmyndina
sem þá stóð á Austurvelli og var eina högg-
myndin á almannafæri hér á landi á þessum
tíma.
Af greinunum tveim er ljóst að menn fögn-
uðu ekki aðeins íslenskum myndhöggvara,
sem þeir auk þess líktu við þann sem þeim
þótti mestur, heldur einnig því að listamað-
urinn skyldi takast á við efni úr íslenskri
menningu sem sérhver Íslendingur ætti að
þekkja. Í þessu fólst hins vegar nokkur mót-
sögn. Því þótt mönnum hafi fundist Ísland hafa
eignast alíslenskan Thorvaldsen, þegar Einar
Jónsson kom fram á sjónarsviðið, var fátt líkt
með verkum þessara listamanna, hvorki að
efni né útfærslu.
Af þeim Íslendingum, er fóru til Kaup-
mannahafnar í listnám laust fyrir aldamótin
1900, var Einar Jónsson sá eini sem tengdist
róttækum listamönnum í Danmörku. Þessir
listamenn höfnuðu hinni klassísku hefð, sem
list Thorvaldsens var fulltrúi fyrir, og natúral-
ismanum sömuleiðis. Þegar Einar kom til
Kaupmannahafnar snemma vors árið 1893, átti
list þessa mesta myndhöggvara Dana ekki
lengur upp á pallborðið hjá yngri listamönnum
og hafði svo verið um nokkurt skeið. Uppreisn-
arástand ríkti í dönsku listalífi. Ungir lista-
menn höfðu risið gegn rótgrónum listastofn-
unum á borð við Listaháskólann og Charlott-
enborgarsýninguna. Stofnaðir höfðu verið
listaskólar til hliðar við hinn konunglega
listaháskóla og árið 1892 stofnaði hópur rót-
tækra listamanna sýningarsal undir heitinu
„Den frie Udstilling“ til mótvægis við hina op-
inberu sýningarstefnu. Hvorki Einar né aðrir
Íslendingar, sem hófu listnám í Kaupmanna-
höfn í lok 19. aldar, sóttu hina róttæku lista-
skóla. Hins vegar átti Einar eftir að slást í hóp
myndhöggvara sem afneituðu natúralismanum
og stóðu að sýningum á „Den Frie“ undir heit-
inu „De frie Billedhuggere“.
Fyrstu árin í Kaupmannahöfn sótti Einarkennslu hjá norska myndhöggvaranum
Stephan Sinding, en verkum hans hafði hann
kynnst af ljósmyndum í sýningarskrá frá
Charlottenborg, sem hann hafði séð í Lands-
bókasafninu í Reykjavík. Þótt Einar segist
ekki hafa kynnst þessum fyrsta kennara sínum
náið, skipti dvöl hans hjá Sinding máli fyrir síð-
ari þróun hans. Sinding, sem átti rætur í þjóð-
ernisrómantík 19. aldar, en hafði síðar getið
sér frægð fyrir natúralísk verk, vann einmitt
um þetta leyti að verkum þar sem efnið var
sótt í norræna goðafræði og hafði jafnvel orð á
því við hinn íslenska nemanda sinn að hann
ætti að sækja sér efni í Íslendinga sögurnar.
Átti það eftir að hafa nokkur áhrif á efnisval
Einars. Eftir dvölina hjá Sinding stundaði Ein-
ar nám við Listaháskólann í Kaupmannahöfn
árunum 1896–99. Þar kynntist hann hinni
klassísku hefð sem þar ríkti. Voru kennarar
hans þeir Vilhelm Bissen og Theobald Stein,
sem báðir áttu rætur í þeirri hefð, þótt í verk-
um þeirra gætti einnig áhrifa frá natúralisma.
Það gefur auga leið að þessir myndhöggv-
arar hafa haft mótandi áhrif á Einar sem eins
og aðrir Íslendingar hafði á engri myndlist-
arhefð að byggja. Í fyrstu verkum hans gætir
þannig áhrifa frá klassískri hefð sem og nat-
úralisma, en einnig þjóðernisrómantík sem
ríkti í norrænni list við lok 19. aldar og ekki síð-
ur í íslenskum bókmenntum og menningarum-
ræðu. Í doktorsritgerð sinni um list Einars tel-
ur Ólafur Kvaran að rekja megi hugmyndina
að verkinu Útlagar aftur til þess tíma, er Einar
var hjá Sinding, en í bréfi til sr. Valdimars
Briem frá árinu 1893 segir Einar að Sinding
hafi hvatt sig til að sækja sér myndefni í Ís-
lendinga sögurnar og hann hafi byrjað á mynd
af Gretti Ásmundarsyni. Síðar segist hann
hafa ætlað að gera stóra mynd af Gretti sem
hann hafði hugsað sér á bókarkápu Grettis-
ljóða Matthíasar Jochumssonar. Mun Matth-
ías hafa haft fregnir af þeim áformum Einars,
en nokkru seinna hvatti hann Einar til þess að
gera myndir við gullaldarbókmenntir Íslend-
inga til að kynna þær þjóðinni. Þessi hvatning
Matthíasar er áhugaverð í ljósi þess að einmitt
um svipað leyti var helstu myndlistarmönnum
Norðmanna falið að myndlýsa Heimskringlu
sem verið var að undirbúa viðhafnarútgáfu á.
Þau verk með myndefni úr norrænni goða-
fræði, sem Einar mun hafa gert á þessum tíma,
hafa ekki varðveist, en til eru verk og drög að
verkum frá sama tíma þar sem hann hefur sótt
efnið bæði í klassíska og norræna goðafræði
auk Biblíunnar. Ætlun hans var þó ekki að
færa frásögn textans yfir í mynd heldur virðist
hann fremur ganga út frá innihaldi textans í
vangaveltum sínum um ýmsar tilvistspurning-
ar um örlög mannsins og gerðir sem og spurn-
ingar af trúarlegum toga.
Þetta er vert að hafa í huga þegar skoðuð
eru verk Einars þar sem hann hefur sótt
myndefnið í þjóðsögur og goðsagnir. Í stað
þess að yfirfæra efni sögunnar í mynd notar
hann það sem ramma til að vinna úr á persónu-
legan hátt. Myndefnið verður því ekki rakið til
tiltekinnar sögu heldur hefur hann skapað
samsetta heild eða samhverfu úr ýmsum minn-
um úr ákveðnum sagnaflokki með það fyrir
augum að ná fram sérstökum áhrifum sem
hafa táknrænt gildi. Myndefnið miðlar annars
vegar efni frásagnarinnar á hlutkenndan hátt
og hins vegar hugmyndalegu inntaki verksins.
Þessi úrvinnsla á þjóðsagnaminninu var al-
geng í verkum norrænna myndlistarmanna
sem aðhylltust symbólismann í lok 19. aldar.
Symbólisminn var andóf gegn natúralisama og
efnishyggju og boðuðu áhangendur hans að
listin ætti miðla því andlega handan hins sýni-
lega í stað þess að lýsa ytri veruleika. Í verkum
norrænu symbólistanna voru þjóðsagnaminnin
birtingarmyndir samhverfunnar þar sem þau
voru alþýðleg og auðskiljanleg í senn, en fólu
jafnframt í sér eitthvað háleitara.
Höggmyndin Útlagar er gott dæmi um slíka
úrvinnslu á söguefninu frá hendi Einars. Sam-
kvæmt handriti að riti um list hans, sem Norð-
maður að nafni Øyvind Heggtveit skrifaði í
samvinnu við Einar og varðveitt er í safni hans,
er sagan að baki verkinu hugarsmíð lista-
mannsins. Þar er þess getið að maðurinn hafi
orðið betri maður í sambúðinni með stúlkunni,
sem hann hafði rænt, og ekki getað neitað
henni um þá bón hennar að fá að hvíla í vígðri
mold, og jafnframt að maðurinn hafi átt að
finna til enn meiri einsemdar, þegar hann sneri
aftur til óbyggðanna. Þótt sagan sé byggð á
þekktum minnum úr íslenskum útilegumanna-
sögum, er í handritinu er tekið fram að hug-
mynd Einars eigi ekkert sameiginlegt með ís-
lenskum útilegumannasögum, heldur hafi
verkið táknræna merkingu. Það lýsi ekki ein-
ungis sorgarsögu aðalpersónunnar heldur leiði
hugann að leit hinnar útlægu sálar að þeim
fjársjóði sem býr í hinni hrífandi einsemd nátt-
úrunnar.
Í safni Einars eru til frumdrög að þessu verkisem eru til vitnis um að hann var farinn að
vinna að því síðasta árið í Listaháskólanum.
Þar má sjá hvernig þyngdarpunkturinn við
mótun verksins hefur færst æ meir á yfir á
karlmanninn, einkum andlit hans sem verður
miðpunktur þess. Í endanlegri gerð sýnir
verkið stórskorinn karlmann með barn á hand-
leggnum og konu á bakinu og við hlið hans
gengur hundur. Karlmaðurinn er gerandinn í
verkinu þar sem hann stígur fram og styður
sig við rekuna í hægri hendi. Hann horfir star-
andi augum fram fyrir sig og er mikilúðlegur á
svip. Mynd hans einkennist af grófum dráttum
í andliti og handleggjum og klæðnaði hans eru
gerð nákvæm skil í samræmi við lýsingar úr
þjóðsögum. Mynd konunnar einkennist hins
vegar af mýkt og klæðnaður hennar hefur ekki
heldur sömu sögulegu skírskotun og klæðn-
aður mannsins. Stílfræðilega leiðir mynd
hennar hugann að verkum klassismans og er í
andstöðu við grófa og raunsæja mynd manns-
ins.
Fljótt á litið virðist verkið fyrst og fremst
lýsa frásögninni sem að baki lá. Sú viðleitni
Einars að láta myndefnið tjá ákveðna hug-
mynd auk þess að koma frásögninni til skila
lýsir sér hins vegar í uppbyggingu verksins og
formmótun. Staða karlmannsins sem gefur í
skyn hreyfingu fram á við, andlitsdættir hans
og starandi augnaráð eru atriði sem kalla fram
ákveðnar tilfinningar sem tengja má dramatík
sögunnar. Af látbragði mannsins, sem lítur
fram hjá barninu sem hann heldur á, má einnig
ráða að inntak verksins sé innhverfara. Það
leiðir hugann að því sem fram kemur í handriti
Heggtveits: að hugmyndalegt inntak þess sé
einmanaleikinn, jafnt í lífi einstaklingsins sem í
leitinni að fjársjóðnum í hinni hrífandi einsemd
náttúrunnar. Til að tjá þetta inntak hefur Ein-
ar skapað táknmál sem byggist á sefjunar-
mætti myndarinnar í stað skilgreindra tákna
sem hafa ákveðna merkingu. Heildarform
verksins og látbragð mannsins ráða þannig
upplifun áhorfandans og túlkun á hinum dulda
boðskap þess.
Með orð sr. Jóns Helgasonar í huga má
segja að Einari Jónssyni hafi tekist að hrífa
landa sína með verkinu sínu og jafnvel að þeir
hafi meðtekið boðskap þess, þótt hann verði
ekki túlkaður á einn veg. Þó má telja víst að
efnið eitt og sér, sem Einar lagði út af, hafi átt
greiðan aðgang að huga Íslendinga, að
minnsta kosti þeirra sem létu sér annt um
þjóðernið. Einari sjálfur var líka annt um að
verkið færi til Íslands, en yrði ekki innlyksa í
Danmörku. Því til sönnunar er bréf sem hann
skrifaði vini sínum 11. júní árið 1904. Þar seg-
ist hann hafa fengið tilboð frá listasafni í Ríbe í
Danmörku í sína „gömlu mynd“ sem hann kall-
ar sjálfur Útilegumanninn. Verðtilboðið þykir
honum hins vegar of lágt, 600 kr., og segir svo:
…og af því að jeg er öldungis peningasnauð-
ur, verð jeg að láta dýrið, en miklu og mörg-
umsinnum heldur vildi jeg óska honum
(útil.m.) heim til Reykjavíkur, fyrir sama eða
þá minna verð, til þess að hann gæti orðið
heima, því ef hann fer þangað til Jótlands, í
þennan smábæ, er hann gersamlega dottinn úr
sögunni, fyrir Ísland minsta kosti. Ætli að það
væri hugsanlegt að nokkrir heima kærðu sig
um þetta verk mitt?
Síðar í bréfinu veltir Einar því fyrir sér,
hvort hann eigi að fara fram á það við bæj-
arstjórn Reykjavíkur að bærinn keypti verkið.
Orð Einars um að verkið dytti úr sögunni, lenti
það inn á safni í Danmörku, eru athyglisverð.
Þau segja okkur að hann hefur hugsað sér það
í ákveðnu sögulegu og menningarlegu sam-
hengi og að án þess samhengis væri það merk-
ingarlaust.
Það liðu sem sagt nokkur ár þar til „einhver
auðmaður“ keypti Útlaga Einars. Var það
hvorki listasafnið í Ribe né Reykjavíkurbær
heldur danski kaupmaðurinn Ditlev Thomsen,
sem keypti það sumarið 1904 og gaf þjóðinni.
Má vera að vinur Einars hafi átt þar hlut að
máli. Var verkið fyrsta íslenska listaverkið
sem Listasafn Íslands eignaðist og var því
komið fyrir í anddyri Alþingishússins eftir því
sem greint var frá í íslenskum blöðum.
Útlagar Einars Jónssonar hrifu fleiri en ráð-setta menn aldamótanna. Halldór Laxness
segir frá því í bókinni Úngur eg var að hann
hafi, sjö ára gamall, látið hrífast af verkinu,
sem hann segist hafa séð í anddyri Íslands-
banka, og að það hafi verið sér slík opinberun
og áskorun að hann hafi beðið Guðmund frá
Miðdal að gera teikningu af því fyrir bókar-
kápuna af Sjálfstæðu fólki. Prýðir teikning af
verki Einars kápu annars bindis frumútgáfu
skáldsögunnar, sem kom út árið 1935, en er
með áritunina „JB“ og því ekki eftir Guðmund.
Þegar bygging listasafns Einars var reist á
Skólavörðuholti eftir hugmyndum hans sjálfs
var verkið flutt þangað og hefur verið þar frá
því safnið var opnað á Jónsmessu árið 1923.
Þar eru einnig frumdrög að því, meðal annars
eitt sem sýnir hvernig Einar hugsaði sér að
koma mætti því fyrir á opinberu svæði. Á gam-
alli ljósmynd sést hvaða áhrifum Einar vildi ná
með þeirri sviðsetningu þar sem hann lætur
manninn koma inn á sviðið af fjöllum.
Heimildir:
Einar Jónsson, bréf til ónafngreinds vinar, dags. 11.6.
1904.
Einar Jónsson, Minningar, Reykjavík 1944.
Halldór Laxness, Úngur eg var, Reykjavík 1976.
Jón Helgason, „Íslensku listamannsefnin erlendis“, Ísa-
fold, 19. maí 1901.
„Útilegumaðurinn“, Sunnanfari, IX, 8, 1901, bls. 64.
Margaretha Rossholm, Sagan i Nordisk Sekelskiftes-
konst, Stockholm 1974.
Ólafur Kvaran, Einar Jónssons skulptur, formutveck-
ling och betydelsevärld, 1987.
Øyvind Heggtveit, Einar Jónsson (handrit.)
Einar Jónsson: Frumkast að Útlögum, 1900–1901. Hugmynd Einars að staðsetningu verksins á
opinberu svæði. Listasafn Einars Jónssonar.
Höfundur er forstöðumaður Listasafns
Einars Jónssonar.
Ég bergi á miði Braga
bind hann í skálda mál
Reyni að uppvekja eldinn
inni í minni sál.
Kvistum á eldinn kasta
kneyfa hið máttka vín,
flétta með gömlu formi
fáein orð til þín.
Forðum úr landi lögðu
ljóðskáldin stolt í ferð.
Erlendum kóngum kváðu
kvæði af dýrstu gerð.
Gull var að launum goldið
glæsiskikkjur og lín.
Hetjur af hornum drukku
hilmanna eðalvín.
Röddin sem kvæðið kynnti
var kröftug sem norðanbál.
Stundum hörð sem heiftin,
og hamraveggjarins stál
Stundum blíð sem blærinn
og bæjarlækjarins rjál
Stundum létt sem laufið
ljúf sem vorsins mál
Nú land mitt gistir gestur
það gleður skálda þjóð
hann skilur fegurð fjallsins
og fossins töfraljóð
Stormsins reginrokur
regnsins dimma hljóð
Hann gleðst við kólgu kalda
og kvöldsins sólarglóð.
Frá Kína er hann kominn
að kveða um Íslands fjöll
vorsins þíðu vinda
vetrarins hvítu mjöll
Sumarlandsins sælu
sólarljóssins yl
niðdimmt næturhúmið
norðurhjarans byl.
Enn sem fyrrum ferðast
frækin skáld um lönd.
Þó kvæðalaun ei komi
úr kóngsins ríku hönd.
Þau eru að kalli knúin
sem kemur innan frá
og ást á ljóðsins listum
í lýðsins hjörtu sá.
VILHJÁLMUR H. GÍSLASON
Höfundur er kennari og þýðandi. Ljóðið er ort til Wang Ronghua, sendiherra Kína í Reykjavík,
en Vilhjálmur hefur þýtt ljóð hans um íslenska náttúru og sögu sem birst hafa í Lesbók.
LJÓÐ TIL VINAR