Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2001, Blaðsíða 11

Grár á hár þá glaður kvað hinn gegni þegn:
„Góð mér þykir þessi fregn.“
Síðasta vísa þáttarins er samhend stúfhenda
sem ÞK sendir umsjónarmönnum:
Lyndisglaður löngum kvað hann lofnarbrag
snilldarmaður ljúft með lag.
Nú er komið að lokum vísnaþátta Ferskeytl-
unnar en í þeim hefur verið fjallað lítillega um
meginhætti rímna og nokkra undirhætti og
þeir skýrðir með myndrænum dæmum eða
bragmyndum. Lesendum þökkum við sam-
fylgdina og þó einkum þeim sem sendu okkur
tölvupóst og bréf með kveðskap. Viljum við
hvetja menn til að láta heimasíðu okkar njóta
áfram slíkra sendinga hvort heldur sem er á
vefsíðu, www.ferskeytlan.is, eða í pósti með
utanáskriftinni:
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar,
Ferskeytlan,
Háholti 14,
270 Mosfellsbær.
Heimildir:
1 Sjá Helgi Sigurðsson: Safn til bragfræði íslenzkra
rímna, bls. 47-48.
2 Sjá Sveinbjörn Beinteinsson: Bragfræði og háttatal (2.
útg.), bls. xli og 70-72.
VIKHENT er nokkuð sérstakur meðalþríhendra rímnahátta. Fyrsta brag-lína vísu er fimm kveður, önnur fjórarog sú þriðja aðeins þrjár. Endarím er
milli fyrstu og þriðju braglínu en ekki ann-
arrar. Þá er önnur braglína stýfð en hinar
óstýfðar. Stefán frá Hvítadal orti kvæðið
Haustið nálgast undir hættinum óbreyttum.
Ljóðið endar á þessari vísu:
Vetrarnóttin varla mun oss saka
fyrst að ljósin ofan að
yfir mönnum vaka.
Til er gömul vísa undir vikhendum hætti í
þjóðsögum af Sæmundi fróða sem sagt er að
vinnukona Sæmundar kvæði á óskastund:
Ósk þá vildi eg eiga mér svo góða
að eg ætti syni sjö
með Sæmundi hinum fróða.
Óskin rættist og varð vinnukonan síðar eig-
inkona Sæmundar.
Sigurður Breiðfjörð var fyrstur til að kveða
heila rímu undir hættinum í Rímum af Arist-
omenesi og Gorgi. Hann yrkir þar undir
nokkrum afbrigðum háttarins og er þar meðal
annars að finna þessa hringhendu vikhendu:
Þú mér hinna heima þylur sögur;
einatt finn eg unun við
af þeim spinna bögur.
Hátturinn var í fyrstu kallaður nöfnum eins
og afhending hin meiri eða nýafhending og þar
með gefið í skyn að hann væri dreginn af af-
hendingu sem er tvíhendur háttur. Eðlilegra
er þó að líta svo á að hann sé sprottinn út frá
stuðlafalli (sjá síðasta þátt) og það gerir Helgi
Sigurðsson og nefnir stuðlavillu.1 Sveinbjörn
Beinteinsson kallar háttinn vikhendu.2 Það
nafn lýsir þessum brag einna best og er hann
því svo nefndur hér.
Afhent eða afhending er einhver stysti
bragarháttur íslenskur, aðeins tvær braglínur.
Er sú fyrri sex kveður og sú seinni fjórar. Það
má því segja að hún sé eins og braghenda án
þriðju línu enda hafa menn greinilega talið
hana af henni dregna eins og nafnið gefur til
kynna. Undir þessum hætti óbreyttum kvað
Páll Ólafsson ljóðabréf til Gunnars Þórðarson-
ar á Vattarnesi undir nafni Björns sonar síns
að launum fyrir bréf og gullakistu. Þar segir
meðal annars:
Afhendingar einar þér ég aftur sendi
allar leystar illa af hendi.
VÍSNAÞÁTTUR
VIKHENT, AFHENT OG STÚFHENT
Sveinbjörn Beinteinsson yrkir í Háttatali
sínu þessa dýru braghendu sem bæði er
frumtvíframhent og síðframhent en brag-
myndin skýrir háttinn betur en orðin:
Engan drengur annan svanna áður hitti
sem að fremur stundir stytti.
Stúfhenda er ennþá skemmri en afhending
og er munur þessara hátta sá einn að stúf-
henda hefur báðar braglínur stýfðar og er því
venjulega aðeins átján atkvæði. Stúfhenda er
því aðeins einu atkvæði lengri en japanska
hækan, þetta örsmáa ljóðfiðrildi sem Helgi
Hálfdanarson hefur líklega fyrstur leitt inn í
íslenska ljóðlist í þýðingum sem birtust í bók-
inni Á hnotskógi sem út kom 1955. Eftirfarandi
vísa sem ÞK sendir þættinum er dæmi
óbreyttrar stúfhendu:
Sæla, bjarta sumarland þar sólin skín,
halda vil eg heim til þín.
Stúfhendur skreyttu skáldin oft með inn-
rímsmynstri eins og aðra bragi og varð þá fyrri
línan gjarnan skrautlegri þar sem hún var
lengri og gaf meira svigrúm en sú seinni.
Þannig yrkir Sveinbjörn Beinteinsson í Hátta-
tali sínu þessa frumþríhendu stúfhendu:
U M S J Ó N
K R I S T J Á N E I R Í K S S O N O G
J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N
Kristján er íslenskufræðingur og Jón Bragi
verkfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. SEPTEMBER 2001 11
Af hverju brennir maður sig
stundum á marglyttum?
SVAR: Á yfirborði marglyttna eru sérhæfðar
frumur sem nefnast brennifrumur eða sting-
frumur (cnidocytes). Eins og myndin sýnir
eru þær nokkurs konar hylki utan um frumu-
líffæri sem á latínu nefnist cnidae. Inni í
þessu tiltekna líffæri er svokallað stinghylki
(nematocyst) og þegar fruman er látin
óáreitt er það samanvafið inni í frumunni.
Þegar stingfruman verður hins vegar fyrir
áreiti, það er að segja ef eitthvert ut-
anaðkomandi fyrirbæri rekst í gikkinn sem
liggur utan á frumunni, þá umskautast frum-
an með þeim afleiðingum að stinghylkið
skýst út. Marglyttur nota þetta fyrirbæri
bæði til veiða og í sjálfsvörn.
Þessi frumugerð er einkennandi fyrir
marglyttur og finnst víðsvegar á yfirborði
þeirra. Dreifingin er ekki jöfn því frumurnar
eru algengari á örmum marglyttnanna en
annars staðar. Sviðinn sem verður þegar ein-
hver eða eitthvað rekst í marglyttu er vegna
eitraðra próteinsameinda sem broddurinn
hefur í sér. Þetta eitur er yfirleitt ekki
hættulegt mönnum en þó eru til marglyttur
sem bera mjög skaðlegt eitur. Tilvik eru
þekkt þar sem manneskjur hafa dáið vegna
eituráhrifanna, en þau eru bundin við heitari
sjó en við eigum að venjast. Marglyttur í haf-
inu kringum Ísland eru að mestu skaðlausar
en geta þó valdið vægum sviða ef menn hand-
fjalla þær.
Jón Már Halldórsson
Hvað merkja orðin sjálfbær
þróun?
SVAR: Orðið sjálfbær er nýyrði í íslensku.
Elsta dæmið sem Orðabók Háskólans á er úr
Alfræðisafni AB sem út kom á árunum 1965
til 1968. Orðið er sett saman úr tveimur hlut-
um, sjálf- og -bær og minnir á hversdagslega
orðið haldbær. Orðið sjálfbær er einkum not-
að í orðasambandinu sjálfbær þróun. Ýmsum
hefur fundist þetta nýyrði og orðasambandið
sjálfbær þróun heldur óþjált í málinu, eins og
lesa má í eftirfarandi dæmi sem fengið er úr
Morgunblaðinu (4/4 1995):
Maðurinn er hluti af ríki náttúrunnar og
kristin siðfræði býður okkur að vera ráðs-
menn guðs í þessu ríki. Ekki með yfirgangi,
heldur til að viðhalda því af skynsemi og með
hluttekningu. Í stefnuskrá núverandi rík-
isstjórnar í umhverfismálum er þessu hlut-
verki gefið hið óþjála heiti: sjálfbær þróun.
Orðið þróun er einnig ungt í málinu. Elsta
dæmi Orðabókar Háskólans er frá 1882 úr
tímaritinu Skuld sem Jón Ólafsson ritstýrði:
orðið ’þróun’ felur sjálft í sjer ’fram’-
sóknina.
En þótt orðið þróun sé fremur ungt í mál-
inu er það löngu orðið rótgróið og hefur tekið
á sig ýmsar merkingar. Með þróun eigum við
jafnan við einhverskonar framvindu. Sumir
segja að framvindan verði að lúta tilteknum
lögmálum svo að hún geti kallast þróun en
aðrir segja að hún verði að vera í jákvæða átt
og gera þá greinarmun á þróun og öf-
ugþróun. Orðið þróun er notað jöfnum hönd-
um sem þýðing á ensku orðunum develop-
ment og evolution og við finnum það í
samsettum orðum eins og þróunarkenning,
þróunarhjálp og framþróun.
Orðasambandið sjálfbær þróun er þýðing á
enska orðasambandinu sustainable develop-
ment. Í skýrsl-
unni Okkar sam-
eiginlega framtíð
(Our Common
Future), sem
samin var árið
1987 undir for-
ystu Gro Harlem
Brundtland, fyrr-
um forsætisráð-
herra Noregs,
var hugtakið
fyrst skilgreint:
Sjálfbær þróun
er þróun sem
fullnægir þörfum
samtíðarinnar án
þess að skerða
möguleika kom-
andi kynslóða til
að fullnægja sín-
um þörfum.
Meginhug-
myndin að baki
sjálfbærri þróun,
eða sjálfbærri
nýtingu nátt-
úruauðlinda, er
einföld og alls
ekki ný af nál-
inni. Hún er tví-
þætt, í fyrsta lagi
að ganga ekki
óhóflega á forða
náttúrunnar heldur nýta auðlindir hennar á
hófsaman hátt og þá helst þannig að þær nái
að endurnýja sig. Þannig miðast sjálfbært
skógarhögg við að planta nýjum trjám jafn-
harðan og höggvið er. Í öðru lagi felst í sjálf-
bærri nýtingu náttúruauðlinda að þær skuli
ekki nýttar á þann hátt að af hljótist mengun
eða að umhverfinu sé spillt á annan hátt. Í
samræmi við þetta var eitt af meginmark-
miðum loftslagsráðstefnunnar í Río de Jan-
eiro í Brasilíu að draga úr losun gróðurhúsa-
lofttegunda.
En eins og áður sagði þá eru þessar hug-
myndir alls ekki nýjar heldur hafa ýmsir
þjóðflokkar gætt þess um aldir að nýta auð-
lindir sínar svo sem beitilönd og skóga á
þann hátt að samhliða notkuninni sé búið í
haginn fyrir komandi kynslóðir. Lýsandi fyr-
ir þessa hugsun er orðatiltæki frá Kenýa:
Þú hefur ekki fengið landið til eignar frá
foreldrum þínum; þú hefur það að láni frá
börnum þínum.
Það sem er hins vegar nýtt í umræðunni og
gerir sjálfbæra þróun að knýjandi máli á al-
þjóðavettvangi er að nú á dögum er mengun
og auðlindanýting ekki lengur einkamál ein-
stakra þjóða eða þjóðflokka vegna þess hve
iðnaður og neysla manna er orðin orku- og
auðlindafrek; það sem ein þjóð aðhefst getur
haft veruleg og varanleg áhrif á allar hinar.
Ólafur Páll Jónsson heimspekingur
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um hvernig d- og f-rafeindasvig-
rúm atóma líta út, hvort fuglar geti flogið á tunglinu, hvort hægt sé að
spila í rúllettu og vera öruggur með að græða og hvort setningin „þessi
setning er ósönn“ geti verið annað hvort sönn eða ósönn.
VÍSINDI
Á yfirborði marglyttna eru sérhæfðar frumur sem nefnast brennifrumur eða
stingfrumur (cnidocytes).
AF HVERJU
BRENNA
MARGLYTTUR
STUNDUM?