Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. SEPTEMBER 2002
Skáldsagan Blár þríhyrningur (2000) eftir
Sigurð Pálsson fjallar einnig um borgarbúa
sem hafa slitnað frá rótum sínum og þjást af
eirðarleysi og sjálfsmyndarkreppu. Átthaga-
sambandið hefur rofnað, enda landsbyggðin
bara uppgufuð fortíð, og þess í stað hefur
verið stofnað til Átthagamiðstöðvarinnar
sem hefur það umdeilda og tilgangslausa
hlutverk að halda ólíkum átthögum til haga.
Persónum í sögu Sigurðar er lýst sem föng-
um í eigin líkama sem er merktur upplausn-
arástandi borgarsamfélags samtímans, þeim
er engrar undankomu auðið nema með því
að grípa til örþrifaráða.
Skáldsaga Braga Ólafssonar, Hvíldardag-
ar (1999), beinir einnig spjótum sínum að
band(víddar)óðum borgarnútímanum –
hraðanum, tómleikanum og óraunveruleik-
anum. Saga Braga er hæg og viðburðalítil á
yfirborðinu en undir því lúrir sérlundaður
sumarleyfishafi sem upplifir sjálfan sig eins
og misskilda persónu í skáldsögu – eins kon-
ar Truman – óraunverulegan, hálfmeðvit-
undarlausan og alls ekki sjálfs sín ráðandi.
Hann kemst ekki frekar en sögupersónur
Sigurðar út úr borginni, nema rétt í blálokin
þegar hann skríður í var ofan í Maríuhelli í
Heiðmörk og óskar sér að leysast upp í
dimmunni.
Skýrasta birtingarmynd hinnar framandi
og aðfluttu borgar í íslenskum bókmenntum
er þó ef til vill borgin í skáldsögu Rögnu
Sigurðardóttur, Borg (1993). Í henni birtist
Reykjavík í líki vestrænnar stórborgar með
öllu tilheyrandi, svo sem neðanjarðarlest,
fljóti sem rennur í gegnum borgina miðja og
borgarmúrum með þremur borgarhliðum. Í
Borg stígur Ragna yfir þau mæri sem borg-
arlífið hefur skapað í íslenskri menningu,
Reykjavík hættir að vera þessi ókennilega
og smækkaða eftirlíking af útlenskri borg
og verður beinlínis útlensk borg, hún verður
„allar borgir“, eins og segir í sögunni. Í
þessum borgarveruleika er ekki neitt rúm
fyrir náttúruna eða sveitina nema sem til-
vitnanir í endalausu textaflæði borgarinnar,
skáldskap, auglýsingum, myndlist. Hér er
raunverulegt afturhvarf til upprunans því
heldur ekki mögulegt og raunar hefur hin
íslenska borgar- eða kannski þjóðarvitund
leyst upp í samspili sínu við hið aðflutta
landslag.
Heimsbók-
menntir?
Staða íslenskra bókmennta og breskra er
svo gjörólík að varla er hægt að bera það
saman. Enska er lesin í nánast hverju horni
heimsins en íslenskan á sitt lögheimili uppi
á þessari afskektu eyju norður í hafi og sýn-
ir ekkert fararsnið á sér.
Þegar Goethe talaði um heimsbókmenntir
átti hann ekki við að það væru bókmenntir á
heimsmælikvarða heldur að fólk væri farið
að lesa sömu bókmenntirnar víða um heim-
inn og þá fyrst og fremst fyrir tilstilli þýð-
inga. Hann taldi þessi bókmenntalegu sam-
skipti þjóða á milli vera grundvöllinn að
sterkum þjóðarbókmenntum en þótt skáld-
skapur sé heimsborgaralegur sýnir hann
þjóðlegt eðli sitt betur eftir því sem hann
verður áhugaverðari, að mati Goethe.
Óhætt er að taka undir það að samræða
milli ólíkra mál- og bókmenntaheima er
mikilvæg, ekki bara fyrir bókmenntirnar
sjálfar heldur og fyrir samskipti þjóða, eins
og Goethe benti á, hugmyndalega og sögu-
lega þróun. Og kannski hafa stór málsvæði
á borð við hið enska og spænska og þýska
nálgast eitthvað það stig að samræmi sé á
milli innlendra og erlendra bókmennta inn-
an þeirra en það taldi Goethe forsendu þess
að til yrðu heimsbókmenntir. Þessi mál-
svæði eru þó misopin fyrir þýðingum á er-
lendum bókmenntum, rétt eins og minni
málsvæði þótt ástæðurnar kunni að vera
aðrar þar. Hér á landi hefur mikið verið
þýtt af erlendum bókmenntum en fjarri því
nóg.
Stóru málsvæðin einkennast einnig af
hinni fjölmenningarlegu skörun, sem áður
var bent á og verður til í bókmenntum tví-
tyngdra höfunda. Í slíkum bókmenntum
verður hin eftirsótta snerting milli miðju og
jaðars, hefðar og framandleika. Þessi snerti-
flötur hefur einnig myndast í íslenskum
bókmenntum, þótt með öðrum hætti sé eins
og rakið var í köflunum hér að framan. Sér-
staða lítilla málsvæða á borð við Ísland felst
líka fyrst og fremst í því að bókmenntahefð
þeirra er jaðarhefð. Það kann að hafa mis-
munandi áhrif. Það getur gert hana að
þiggjanda. Það getur sett hana í andófs-
stöðu gegn meginstraumnum. Í öllu falli
skapar það áhugaverða samræðu sem hugs-
anlega mætti kenna við hugmyndina um
heimsbókmenntir og gefa mætti meiri
gaum.
throstur@mbl.is
N
EI, ég var aldrei útgef-
andi.“ Bertil Falck
brosir góðlátlega og
rifjar upp hvernig stóð
á því að hann fékk hug-
myndina að því að
halda bókasafnahátíð –
síðar hina árlegu bóka-
messu í Gautaborg. „Fyrir langa löngu var ég
í lögreglunni. Með tímanum fór ég síðan að
fikra mig áfram með tölvur, lærði forritun og
fór að vinna fyrir stórfyrirtæki eins og Volvo.
Ég var að vinna fyrir borgarbókasafnið í
Gautaborg þegar ég fékk hugmyndina að því
að halda eins konar bóksafnahátíð til að
hvetja bókasafnsfræðinga til dáða.
Bókasafnsfræðingar vinna aðdáunarvert
starf við að hvetja almenning til lestrar. Lest-
ur er í senn mikilvægur fyrir okkur hvert um
sig og lýðræðið í heild. Bækur veita okkur
innsýn inn í hugsunarhátt, líf og menningu
annarra. Við öðlumst þroska og skilning á
öðru fólki – verðum ekki jafn dómhörð.“
Bertil segir að fyrsta hátíðin hafi verið
haldin árið 1985.
„Hugmyndin gekk út á að gefa bókasafns-
fræðingum tækifæri til að hitta rithöfunda og
hlýða á áhugaverða fyrirlestra um bók-
menntir. Þekktustu rithöfundarir á fyrstu
ráðstefnunni voru án efa nóbelsverðlauna-
skáldið Isak B. Singer og barnabókarithöf-
undurinn Michael Ende. Fyrir utan tvímenn-
ingana þáðu fjöldi annarra spennandi
rithöfunda boðið,“ segir hann og tekur fram,
að þó markmiðið hafi ekki verið að efna til
kaupstefnu hafi verið komið upp lítilli bóka-
sýningum með bókum eftir sænska höfunda á
ráðstefnunni. „Skemmst er frá því að segja
að bókasafnahátíðin tókst vonum framar.
Dagskráin laðaði ekki aðeins að sér bóka-
safnsfræðinga. Hátíðina sótti fjöldi kennara,
bóksala og útgefenda og áfram mætti telja.
Við höfðum vonast eftir því að fá til okkar
2.000 manns og fengum 5.000 manns. Ekki
var heldur verra að fjöldinn allur af fjöl-
miðlafólki sótti ráðstefnuna og átti stóran
þátt í því að vekja á henni athygli.“
Ísland í brennidepli 1989
Viðbrögðin urðu til þess að nafni bóka-
messunnar var breytt í „Bok og bibliotek“
(Bók og bókasöfn) árið eftir. „Við vildum laða
að aðra Norðurlandabúa og ákváðum að til-
einka hverja bókahátíð einu Norður-
landanna. Norskar bókmenntir voru í brenni-
depli á annarri bókahátíðinni. Norskir
rithöfundar héldu fyrirlestra, norskar bækur
voru kynntar o.s.frv. Enda þótt ótrúlegt megi
virðast varð aðsóknin enn meiri en árið áður
og fór upp í 27.000 manns. Aðsóknin hefur
síðan farið stigvaxandi. Finnland var í
brennidepli árið 1987, Danmörk árið 1988 og
Ísland árið 1989.“
Bertil viðurkennir að Íslendingar hafi ekki
verið sérstaklega áhugasamir um bókamess-
una til að byrja með. „Ég og félagi minn kom-
um hingað fimm sinnum veturinn 1988 til
1989 til að sannfæra Íslendinga um mikilvægi
bókamessunnar. Með ómetanlegri hjálp frá
Önnu Einarsdóttur hjá Máli og menningu fór
þó allt vel að lokum. Bókamessan tókst vel og
aðsóknin var góð. Ef mig misminnir ekki
sóttu hana hátt í 60.000 manns þetta ár,“ seg-
ir hann og velkist ekki í vafa um að bóka-
messan hafi átt stóran þátt í vaxandi áhuga á
íslenskum bókmenntum á Norðurlöndum.
„Fyrir árið 1989 höfðu 50 íslenskar bækur
verið þýddar á sænsku. Eftir árið 1989 hafa
50 bækur til viðbótar verið þýddar á sænska
tungu. Eftir að Ísland var í brennidepli hafa
alltaf einhverjir íslenskir rithöfundar sótt
bókamessuna á hverju ári og í ár sækja hana
Einar Már Guðmundsson og Jón Yngvi Jó-
hannsson. Íslenskar bókmenntir hafa verið
kynntar – ekki bara frá Máli og menningu
heldur fleiri íslenskum bókaútgáfum. Núna
erum við komin annan hring. Finnland verð-
ur því aftur í brennidepli í ár.“
Bertil er spurður að því hvaða íslensku
höfundar séu vinsælastir í Svíþjóð.„Mér
koma fyrst í hug Einar Már Guðmundsson,
Einar Kárason, Steinunn Sigurðardóttir og
Thor Vilhjálmsson. Þó verður að segja eins
og er að einmitt núna er áhuginn einna mest-
ur á verkum Halldórs Laxness. Halldór Guð-
mundsson frá Eddu ætlar að halda erindi um
verk hans á sérstakri ráðstefnu um Laxness á
bókamessunni núna. Bókamessan stendur yf-
ir frá 19. til 22. september og er búist við yfir
100.0000 gestum. Þá hafa yfir 1.000 blaða-
menn hafa boðað komu sína og hafa af nægu
að taka því að yfir 700 manns halda erindi á
bókamessunni. Rithöfundar frá 35 löndum
eiga þar stefnumót við lesendur sína.“
Vigdís
sameiningartákn
Þú hlýtur að vera stoltur? „Já, ég er mjög
stoltur. Núna er ég stjórnarformaður fyr-
irtækisins. Dóttir mín Anna er fram-
kvæmdastjóri. Við erum mjög ánægð með
hversu vegur bókamessunnar hefur vaxið
með árunum,“ svarar Bertil og rifjar upp að
þegar hann hafi tekið ákvörðun um að halda
fyrstu bókahátíðina hafi hann skrifað þrjú
bréf. „Eitt bréfið var til forstjóra Volvo, ann-
að til eins áhrifamesta forstjóra í Svíþjóð og
þriðja bréfið til Vigdísar Finnbogadóttur. Ég
hef alltaf haft áhuga á norrænni menningu
og fannst Vigdís vera besta táknið fyrir þann
grunn. Enda þótt ekkert kæmi út úr bréfinu
langaði mig til að ná tali af Vigdísi eftir
fyrstu hátíðina til að segja henni frá því
hvernig hefði gengið. Ritarinn smeygði mér
inn í þéttskipaða dagskrána og fundurinn
varð sérlega ánægjulegur. Uppfrá því höfum
við Vigdís verið ágætir vinir. Í sömu ferð
hafði ég tækifæri til að heimsækja Halldór
Laxness á Gljúfrasteini. Ég bauð honum á
næstu bókamessu árið 1986 en hann komst
ekki vegna veikinda.“
Bertil segir að bókamessan í Gautaborg sé
að ýmsu leyti ólík bókamessunni í Frankfurt.
„Bókamessan í Frankfurt er talsvert stærri
og gengur fyrst og fremst út á að kaupa og
selja réttindi til að gefa út bækur. Bókamess-
an í Gautaborg er í senn kaupstefna og menn-
ingarviðburður, fyrir bókasafnsfræðinga, út-
gefendur, kennara og alla bókaunnendur. Að
mínu viti er bókamessan í Gautaborg sú mik-
ilvægasta fyrir norræna útgefendur. Allir út-
gefendur hljóta að hafa áhuga á því að koma
bókum sínum á framfæri í útlöndum. Sú
vinna hlýtur að vera auðveldari innan Norð-
urlanda því menningin er svo svipuð. Ekki
má heldur gleyma því að útgefendur annars
staðar frá með áhuga á norrænum bók-
menntum koma sérstaklega til Gautaborgar
til að kynna sér bæði höfunda og bækur.“
Bertil staðhæfir að vaxandi áhugi sé meðal
Svía á íslenskum bókmenntum. „Ég vona
bara að tengslin eigi enn eftir að aukast. Að
fleiri íslenskir rithöfundar, útgefendur,
blaðamenn og almenningur leggi leið sína á
bókamessuna. Eins og ég sagði áðan er bóka-
messan í Gautaborg ekki aðeins kaupstefna
heldur menningarviðburður. Maður hittir
vini og starfsfélaga frá öllum Norðurlöndum,
myndar og viðheldur tengslum við aðra
Norðurlandabúa. Þegar ég kem til Íslands
hitti ég fyrir góða vini frá því á bókamess-
unni. Ég er afskaplega hrifinn af Íslandi. Þú
heyrir það,“ segir þessi geðþekki Svíi sem er
ekki aðeins upphafsmaður og stjórn-
arformaður bókamessunnar heldur kjörræð-
ismaður Íslendinga í Gautaborg þar sem um
5.600 Íslendingar búa.
LAXNESS VINSÆL-
ASTUR Í SVÍÞJÓÐ
Morgunblaðið/Þorkell
Bertil Falck segir alltaf jafn ánægjulegt að koma til Íslands.
Hin árlega bókamessa í
Gautaborg fer fram dag-
ana 19. til 22. september.
ANNA G. ÓLAFSDÓTTIR
spjallaði við upphafs-
manninn Bertil Falck og
fékk að vita að von væri á
um 100.000 gestum og
1.000 fjölmiðlamönnum
á þennan menningar-
viðburð.
ago@mbl.is