Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. SEPTEMBER 2002 9
Hrolleifs sonar míns, ok eru þér Ingimundar-
synir giptumenn miklir.“ Þorsteinn svarar:
„Hvat er nú helzt til marks um þat?“ Hon kvazk
hafa ætlat at snúa þar um landslagi ǫllu, – „en
þér ærðizk allir ok yrðið at gjalti eptir á vegum
úti með villidýrum, ok svá myndi ok gengit hafa,
ef þér hefðið mik eigi fyrr sét en ek yðr.“ Þor-
steinn kvað þess ván, at hamingja skipti með
þeim. Síðan dó Ljót kerling í móð sínum ok troll-
dómi, ok eru þau ór þessi sǫgu.29
Fljótt á litið gætu frásagnir af píslarvættis-
dauða postulanna annars vegar og drápi Ljótar
og Hrolleifs hins vegar virst gerólíkar. Þegar
nánar er að gætt kemur hins vegar í ljós að í
sjálfu sér eru sögurnar nauðalíkar, en mismun-
urinn einkum í því fólginn hver segir frá. Ef þeir
blótbiskupar og blótprestar sem nefndir eru í
Postula sögum hefðu sagt frá atvikum mætti
ætla að frásögnin hefði að stofni til og jafnvel í
meginatriðum verið samhljóða arfsögninni úr
Vatnsdalnum.
Niðurstöður
Hér hafa verið dregin fram nokkur misaldra
dæmi um heitið blóthús í fornum ritum. Sam-
kvæmt mati á tiltækum heimildum gæti blóthús
Ljótar og Hrolleifs átt rætur í sögnum frá því
um 930, blóthús Þorsteins gullknapps gæti með
hliðstæðum rökum átt rætur í sögnum frá því
um 990, þýddu ritin sem hér hefur verið vitnað
til eru frá tólftu öld til hinnar fjórtándu. Hvað
tilvitnuð kvæði áhrærir, þá er Rekstefja talin
ort á tólftu eða þrettándu öld, en Allra postula
minnisvísur á hinni fjórtándu.
Hér að framan var komist að þeirri niður-
stöðu að svonefnt blóthús Ljótar og Hrolleifs
hefði að öllum líkindum verið bænhús kristinna
manna, nokkrar vísbendingar væru í þá átt að
blóthús Þorsteins gullknapps hefði einnig verið
kristið bænhús, en með öðrum tilvísunum í blót-
hús væri ótvírætt átt við heiðin hof. Þá vaknar
sú spurning hvort slík niðurstaða sé hugsanleg.
Meginþorri þeirra landnámsmanna sem hér
tóku sér bólfestu á árunum 870–930 var heiðinn
og hafði lítil sem engin kynni haft af kristnum
sið. Þeim voru því fráleitt kunn nöfn kristinna
manna á einstökum minni háttar helgidómum
svo sem bænhúsum, kapellum eða einka-
kirkjum. Það eina sem heiðingjar landnámsald-
ar gátu með nokkurri vissu vitað um slík hús
sem kristnir menn kynnu að hafa byggt hér-
lendis, var að þar fór fram helgihald eða fjand-
samleg töfrabrögð, með öðrum orðum, þar voru
að skilningi heiðingja framin einhverskonar
blót. Frá sjónarmiði heiðinna manna lá því mjög
beint við að kalla meinta heimilishelgidóma
kristinna manna einfaldlega blóthús. „Þetta
mun vera blóthús“, er haft eftir Vatnsdælinga-
goðanum eins og fyrr var rakið. Þarna var hann
að láta í ljós álit sitt á því hvaða starfsemi hann
teldi að færi fram í umræddu húsi. Það lá síðan í
hlutarins eðli að húsið tæki nafn af starfseminni.
Blóthúss-nafngiftin færðist væntanlega sjálf-
krafa á önnur hliðstæð hús þar sem viðlíka at-
hafnir voru álitnar framdar, svipað því sem örl-
ar á í frásögn af blóthúsi Þorsteins gullknapps.
Þegar kristni hafði verið lögtekin og öll blót
voru löngu bönnuð og afnumin tók blóthugtakið
sjálft kollsteypu, varð nú vanheilagt og bölvað
eins og allur hinn fyrri átrúnaður. Blóthúss-
nafnið virðist þó hafa lifað eitthvað áfram eftir
að kristni komst á, en hlaut að sjálfsögðu að
breyta gersamlega um merkingu við kristnitök-
una. Það er því í fullu samræmi við það sem
vænta mátti, að hið nærtæka og gegnsæja hug-
tak blóthús skuli viðhaft um heiðin hof í þýddum
ritum og kveðskap tólftu, þrettándu og fjór-
tándu aldar.
Tilvísanir:
1 Cleasby/Vigfússon: Icelandic–English Dictionary 1975:
Blóthús. Ordbog over det norrøne prosasprog 2 2000:
Blóthús.
2 Benjamín Eiríksson: Um Vatnsdæla sögu 1964, 21–22.
3 Vatnsdæla saga, ÍF VIII, 68–9.
4 ÍF VIII, 69, nmgr 1.
5 Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1888–92, 121.
6 Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1895, 5.
7 Cleasby/Vigfússon 1975: Blótgröf.
8 ÍF VIII, 68, nmgr. 3.
9 Benjamín Eiríksson 1964, 21.
10 Strömbäck, Dag: Sejd 1935, 67–75. Einar Ól. Sveinsson í
ÍF VIII, XXXVI–XLI. Jón Hnefill Aðalsteinsson:
Blót í norrænum sið 1997, 91–103 og tilv. rit..
11 Jón Jóhannesson 1956, 75. Jón Hnefill Aðalsteinsson
1997, 94–103.
12 Sjá Jón Hnefill Aðalsteinsson 1997, 94–103.
13 Harðar saga ÍF XIII 1991, 90–92.
14 ÍF XIII, XLII–XLIV.
15 ÍF XIII, 91, nmgr. 1 og tilv. rit.
17 Kjalnesinga saga ÍF XIV, 7; Eyrbyggja saga ÍF IV, 9;
Fljótsdæla saga ÍF XI, 295.
18 Landnámabók ÍF I 1968, 59–65.
19 Leifar fornra kristinna fræða íslenzkra, Khöfb 1878, 91.
Holtsmark, A. í KHL III 1958, 61.
20 Veraldar saga, 66. Jakob Benediktsson í Veraldar sögu
1944, LIII og áfr. Sami í KHL XIX 1975, 549–650.
21 Veraldar saga 1944, 96; Svensk uppslagsbok 4 1955, 586.
22 Barlaams ok Josaphats saga, 7; 65; 149. Mageröy, H. í
KHL I 1956, 343.
23 Stjorn 1862, 391.Textinn er færður til nútímamáls.
24 Sverrir Tómasson í Íslenskri bókmenntasögu 1992,
557–8.
25 Skjaldedigtning B I, 527.
26 Íslenzkar æviskrár II 1949, 242.
27 Skjaldedigtning B II, 561–2.
28 Postola sögur 1874, 788–789.
29 ÍF VIII, 69–70.
var snarað á norrænt mál. Fleiri dæmi um blót-
hús í þýddum ritum eru nefnd í Ordbog over det
norrøne prosesprog. Þar er blóthús Ljótar og
Hrolleifs hins vegar ekki tekið til dæmis um
blóthús sem heiðið hof.
Blóthús í kveðskap
Þá verður vikið að heimildum sem geyma
blóthússheitið í kveðskap og jafnframt sérstak-
lega hugað að raunmerkingu heitisins í því sam-
hengi.
Í Rekstefju, kvæði sem Hallar-Steinn orti um
Ólaf konung Tryggvason á tólftu eða þrettándu
öld kemur blóthús fyrir í níunda erindi, sem er á
þessa leið:
Fémildr fylkir vildi
firna mǫrg ok hǫrga
blóthús brenna láta;
bað hann heiðin goð meiða;
siðvandr síðan kenndi
sannfróðr trúu góða
hjǫrlundr hǫlða kindum
hann var ríkstr konungmanna.25
Í skýringum tekur Finnur Jónsson fyrri hluta
vísunnar saman og þýðir þannig:
Fémildr fylkir vildi láta brenna firna mǫrg
blóthús ok hǫrga; hann bað meiða heiðin goð; (=
Den gavmilde fyrste vilde lade opbrænde de
meget talrige offerhuse og templer; han bød at
ødelægge de hedenske gudebilleder).
Í þessu erindi Rekstefju fer fer því ekki milli
mála að blóthús merkir heiðið hof.
Hallar-Steinn er talinn kenndur við Höll í
Þverárhlíð, sagður hafa verið uppi á tólftu öld og
að líkindum fram á hina þrettándu. Hann er
ókunnur að öðru en Rekstefju og nokkrum
lausavísum, en kvæði hans um Skáld-Helga
Þórðarson er glatað.26
Blóthús í allra postula minnisvísum
Þá kemur blóthús einnig fyrir í ellefta erindi
af Allra postula minnisvísum, sem taldar eru frá
fjórtándu öld:
Oss gefi Símón sóma
sannheilagr í ranni,
píndr á Persíða landi
postuli, hlaðinn af kostum;
gekk sá er græddi flekka
góðfús í blóthúsi
dauða-dyrr með náðum,
dýrð hans guði skýrðiz.
Sánkte Símóns minni
sé hér vegsamat inni.27
Í Tveggja postola sögu Simonis ok Jude sem
birt er í Postola sögum segir nánar frá atvikum
að píslarvættisdauða Símonar postula. Birti ég
hér til fróðleiks brot úr þeirri frásögn og til sam-
anburðar brot úr frásögn Vatnsdæla sögu af
meintum píslarvættisdauða Ljótar og Hrolleifs.
Í Postola sögum segir:
þa voru postolarnir höndlaðir ok leiddir til
solarhofs. ... En solar likneski stoð i einu horni
hofsins, þat var i austri, en likneskit var i kerru,
ok hestar fyrir en þat var allt af gulli gort. En i
öðru horni hofsins var tungl af silfri, þat var ok i
kerru, oc öxn fyrir or silfri. Þa þustu blotbysk-
upar at postolum guðs ok villdu neyða þa til
blota, ... kolluðu blotmenn at þeim, at þeir
skylldu luta likneskinu bæði solar ok tungls.
Postolar guðs svöruðu: „... Þat vitum ver allir, at
sol ok tungl þiona boðorði skapara sins, ok eru
þau á himni. En þat er þeim meingörð en eigi
vegr, er þau eru byrgð i husum inni, þar er öll
þioð veit, at þau eru a himni ok lysa allan heim.
En þessi likneski eru full af diöflum en eigi af
solu ne tungli, af þvi munum við bioða diöflum
þeim er yðr svikia, at þeir gangi ut or liknesk-
ium þessum ok brioti þau.“ Þa mællti Simon við
solar likneski, en Judas við tungl(s): „Þu hinn
versti andi, er tælldir þenna lyð, gakk þu ut or
likneski þessu ok briot þat, ok sva kerru þess.“
En er þeir höfðu þetta mællt, þa sa allr lyðr tva
hræðiliga blamenn hrafni svartari ganga or lik-
neskinnum, ok yldu þeir grimmri röddu ok
brutu skurðgoðin. Þa drifu blotmenn at post-
olum guðs ok vagu þa, ok foru þeir fagnandi til
guðs.28
Í Vatnsdæla sögu segir frá drápi Ljótar og
Hrolleifs og hefst frásögnin þar sem Jökull Ingi-
mundarson sat fyrir Hrolleifi við heimili hans:
Þá kom út maðr ... ok var þat Hrolleifr. Jǫkull
... gat þrifit Hrolleif, svá at honum gafsk eigi
undanrásin. Engi var þeira aflamunr, ok ultu
báðir ofan fyrir brekkuna, ok lágu ýmsir undir;
ok er þeir bræðr kómu at, mælti Hǫgni: „Hvat
fjánda ferr hér at oss, er ek veit eigi hvat er?“
Þorsteinn svarar: „Þar ferr Ljót kerling ok hefir
breytiliga um búizk;“ – hon hafði rekit fǫtin
fram yfir hǫfuð sér ok fór ǫfug ok rétti hǫfuðit
aptr milli fótanna; ófagrligt var hennar augna-
bragð, hversu hon gat þeim trollsliga skotit.
Þorsteinn mælti til Jǫkuls: „Dreptu nú Hrolleif,
þess hefir þú lengi fúss verit.“ Jǫkull svarar:
„Þess em ek nú albúinn.“ Hjó hann þá af honum
hǫfuðit ok bað hann aldri þrífask. „Já, já,“ sagði
Ljót, „nú lagði allnær, at ek mundi geta hefnt
trú sína í heiðnu samfélagi. Dóttursonur Ketils
var Ásólfur alskik, kristinn maður sem leitaði á
náðir Jörundar frænda síns er heiðnir menn
sökuðu hann um fjölkynngi. Ásólfur bjó síðan á
Innra-Hólmi á Akranesi.18
Blóthús í þýddum ritum
Blóthús kemur fyrir í nokkrum þýddum rit-
um frá miðöldum. Einna elst mun dæmi í Díalog
Gregoriusar páfa í ritinu Leifar fornra kristinna
fræða íslenzkra. Þar er blóthús haft um forn
musteri heiðinna manna. Umrætt rit er talið
þýtt á norræna tungu þegar á tólftu öld.19
Í Veraldar sögu, sem er talin þýdd um svipað
leyti, segir um Focas keisara:
hann gaf Bonifacio pafa blothvs þat er Pant-
eon het. hann rensadi þat af blotvm ok gerdi at
mariv kirkiv ok allra heilagra. Þaþan af hofz
allra heilagra messo halld.20
Focas var keisari í Róm 602–610 og Bonifat-
ius IV. var páfi 608–615. Merkasta verk Boni-
fatiusar á páfastóli er jafnan talið að hann
breytti Panþeon, fjölgyðishofinu í Róm, í
kristna kirkju.21
Í Barlaams ok Josaphats sögu, sem talin er
þýdd á þrettándu öld, er tvívegis talað um hof og
blóthús sem hliðstæður, auk þess sem blóthús
Appollóns er nefnt sérstaklega.22
Þá segir í Stjórn frá því er engill vitraðist Gíd-
eon Jóassyni og bauð honum að brjóta niður
heiðið hof Baals og reisa í þess stað altari
Drottni til dýrðar. Ráðlagði engillinn Gídeon að
vinna verk sitt að næturlagi. Gídeon gerði sem
engillinn bauð. Síðan segir:
Nú sem héraðsmenn risu upp árla sá þeir að
blóthús Baals var niður brotið og allurf lund-
urinn umhverfis upp höggvinn en þar gert nýtt
altari...23
Ekki fer milli mála að í Stjórn merkir blóthús
einnig heiðið hof. Stjórn er talin tekin saman í
núverandi mynd á öndverðri fjórtándu öld.24
Þau dæmi sem hér hafa verið dregin saman
úr þýddum miðaldaritum sýna að allt frá tólftu
öld hefur þýðendum verið tamt að grípa til blót-
hússheitisins þegar heitum heiðinna helgidóma
ekki virðist heldur liggja beint við að tengja
meintan hlautbolla sem fannst í vegg á Þyrli
steini blóthússins.
3. Loks má nefna til fróðleiks, án þess þó að
draga af því of miklar ályktanir, að í nágrenni
Þorsteins gullknapps var kristni landnáms-
manna að því er virðist lífseigari fram eftir tí-
undu öldinni en víða annars staðar á landinu.
Þormóður hinn gamli og Ketill Bresasynir fóru
af Írlandi til Íslands og námu Akranes. Ætla má
að þeir hafi verið kristnir þótt það sé ekki nefnt
sérstaklega. Rök fyrir líklegri kristni þeirra
bræðra eru annars vegar að þeir komu frá Ír-
landi og hins vegar að sonur Ketils var Jör-
undur hinn kristni í Görðum sem sagður er hafa
gerst einsetumaður í elli sinni. Jörundur virðist
því hafa verið í fámennum hópi afkomenda
kristinna landnámsmanna sem héldu kristna
Morgunblaðið/Ómar
Lómagnúpur í baksýn.
THÚS
EÐA HEIÐIÐ HOF?
landnámsaldar gátu með
hús sem kristnir menn kynnu
ar að þar fór fram helgihald
gð, með öðrum orðum, þar
framin einhverskonar blót.
manna lá því mjög beint við
elgidóma kristinna manna
a blóthús.“
A Ð A L S T E I N S S O N
Höfundur er prófessor.