Vísir Sunnudagsblað - 16.04.1944, Blaðsíða 2

2
VÍSIR SUNNUDAGSBLAÐ
Prof. Gnðbrandur Joosson :
Hverskonar maður var
Jörundur hundadagakonungur ?
Mannkynssagan er breylileg
og blæbrigðarik eins og norður-
ljósin, eins og líf manna og eins
og saga alls, sem lifir. Og þó er
bar nokkur munur. Saga
mannkynsins er saga allra
manna allsstaðar og á öllum
tímum og hverjir sem þeir eru,
en mannkynssagan befir allt
þrengra svið. Hún markar sér
fyrst og fremst það þrengri
bás, að liún er ekki látin ná til
annara þjóða en menningar-
þjóðanna, eins og það heiti er
skilið. Þá þrengir liún og að sér
að því leyti, að liún fæst að eins
við heildir, innri afstöðu í þeim
í stórum dráttum, en ytri af-
stöðu þeirra sin á milli vendi-
lega. Mannkynssagan sjálf fæst
því aðeins við þau atriði, sem
bafa þýðingu fyrir beildirnar og
sambúð þeirra. Atriði, sem að
,eins liafa þýðingu fyrir sögu
hinna einstöku lieilda sjálfra
falla í verkahring svæðasög-
unnar. Þau atriði sem hins veg-
ar ekki láta eftir sig nein spor,
eru þýðingarlaus fyrir heildina
og svífa að því leyti í lausu lofti,
lenda í hinni miklu ruslakistu
sagnvisindanna — atriðasög-
unni, og þar ægir saman ætu og
óætu. Sumt og jafnvel flest af
þvi, sem þar er frá greint er að
eins fært í frásögur til gamans
— til að séðja forvitni, — en
ekki til gagns, enda þótt margt,
sem þar lendir, geti óbeinlinis
haft gildi — oftast menningar-
sögulegt gildi.
Blæbrigði mannkynssögunnar
eru ótöluleg og spenna yfir allt
frá þyngstu raunum og armæðu
upp i galgopalegasta gáska.
Saga okkar lands er aúðvitað
líka blæbrigðarík, en svið henn-
ar er að þessu leyti mjög svo
þrengra, þvi að hún hendist,
frá því hún liófst og fram á
þennan dag rauna og áfalla á
milli, og það er varla nefnandi,
að hún nokkra stund setji á sig
blíðari svip. Hvers vegna? má
spyrja. Það þarf ekki að sökkva
sér neitt ýkjalangt niður i sögu
íslands til þess að manni verði
það ljóst. Það liggur i lundarfari
Jjjóðarinnar. Hún kom hingað
til lands í frelsisleit, en er hún
var komin hingað, reyndist
henni ókleíft sakir eiginhyggju
og sjálfsþótfa hvers einstaks
manns, að gera rikið svo úr
garði, að það gæti staðið af sér
árásir utanað komandi afla.
Hér börðust menn innbyrðis og
kusu lieldur að ganga erlendum
herrum á hönd en að beygja sig
hver fyrir öðrum; íslenzka ríkið
lognaðist því út af vegna skorts
á heildarsýn hjá landsmönnum.
Svo komu aldir niðurlægingar-
innar, svo dýru verði greiddar
af landsmönnum, að ætla mætti,
að þeim yrði kenningar þeirra
minnistæðar. öldin sem leið
færði okkur mikinn mann, sem
átti alla þá heildarsýn, er olckur
hina hefir skort. Þá rofaði til
um skeið og birti framundan. Sú
hin mikla sól gekk þó til viðar
eins og aðrar sólir, en bjarma
stafaði af henni langt fram á
þessa öld, unz sjálfstæðið var
fengið. En eftir það brá snögg-
lega til hins forna vegar. Ein-
staklingar stóðu aftur á móti
einstaldingum og höfðu uppi
flokka. Þeir höfðu ekkert lært,
en öllu gleymt. Mál voru nú
eins og fyr rekin heildarsýn-
arlaust og forsjárlaus af
eigin hyggju og kappi. Sjálf-
stæðishugurinn var samt
ekki horfinn, en hafði
þrátt fyrir breyttar kringum-
stæður ekki sleppt hinum forna
farvegi; hann rann þar athuga-
laust ekki af þörf, heldur af
vana, en engum datt i hug að
landið var nú komið úr sóknar-
stöðu í varnarstöðu eða að
grenslast eftir því, hvert þyrfti
að beina lionum, svo að hann
yrði landinu til vai-nar. Aðskota-
atvik verða oft smáríkjunum
skeinuhætt, og svo varð um ó-
friðinn sem nú geisar, ekki síð-
ur fyrir land vort en ýms önnur
smáríki.
Það væri engin furða, þótt
íslendingum, eins og nú er ástatt
í heiminum og sérstaklega hér,
yrði liugsað hálfri annarri öld
aftur í tímann, er svipað stóð á
bæði hér og þar. Napóleon mikli
hafði þá sett Evrópu á annan
endann, og Jörundur hunda-
dagakonungur íslaud á hinn.
Iíann gerðisl hér stjórnari, en
eins og allir vita stóð sú dýrð
ekki nema tæpa þrjá mánuði.
Sú bylting öll var ein af þeim
atvikaröðum, sem engln áhrif
hafði og lét engin spor eftir sig
til langframa, og þó væri það
heldur engin furða, þótt menn
spyrðu bæði sjálfa sig og aðra:
Hvað var það, sem var þá að
gerast hér, og liver var maður-
inn, sem í því stóð?
Fyrri spurningunni er til-
tölulega auðsvarað, en um síðari
spurninguna gegnir öðru máli,
og þar er það, sem brezki þing-
maðurinn, Rliys Davis, leggur
fram merkileg gögn i bók, sem
hér kom út á s. 1. ári.
Það er til góð og fullnægjandi
frásögn af athöfnum Jörundar
hér á landi í „Sögu Jörundar
liundadagakonungs“ eftir Jón
Þorkelsson, og ættu menn að
lesa bana, þó ekki væri af öðru
en því, livað hún er bráð-
skemmtilega skrifuð. Hinu svar-
ar hún aftur á móti ekki nægi-
lega vel, hvernig á liingaðkomu
hans stóð. Bókiri greinir að visu
nægjanlega frá sambandi Jör-
undar við Phelps sápugerðar-
mann og liinum ytri tildrögum
ferðarinnar, en Jón Þorkelsson
fékk ekki aðgang að ýmsum
skjölum flotans og utanrikis-
ráðuneytisins brezka, sem voru
nauðsynleg til skilnings á kjarna
málsins, og þau hefir dr. Helgi
Briem dregið fram í riti sínu
„Byltingin 1809“ og vafalaust
dregið af þeim réttar ályktanir,
þó ritið sé að öðru leyti óað-
gengilegt og kenningar þær, sem
höf. þess vill sanna með því,
eklci svo, að á þær verði fallist.
Smiðshöggið á þetta hefir Hall-
dór prófessor rekið í riti sínu
„Sir Josepli Banks and Iceland“,
sem Rhys Davis hefir að nokkru
leyti notað.
Þessi plögg sýna það öll Ijós-
lega, hvernig á leiðangri Jör-
undar liingað stóð. Rhys Davis
virðist vera alveg sömu skoðun-
ar og Helgi Briem og Iíalldór
Hermannsson, en gerir ekki
mikið úr þvi, lílclega af því, að
honum þykir frammistaða Eng-
lands eða forsjármanna þess
lítið glæsileg þar.
Sir Joseph Banks, sem mikið
orð fer af, var auðugur baronet,
sem hal'ði frábærann áliuga fyr-
ir náttúrufræðum og var mjög
gvo óspar á það að leggja fram
ié þeim til fyrirgreiðslu. Fyrir
bragðið er það, að nafni lians er.
gnií í dag,' og að verðugu, luddið
á lofti, en ekki af liinu, að hann,
þó hann væri að vísu formaður
í Royal Society í London, væri
náttúrufræðingur sjálfur, nema
til hnifs og skeiðar. Ilann liafði
komið hingað til lands og girnst
landið fyrir hönd Bretlands,
auðvitað af einskærri mannúð
og elsku í okkar garð. Hann
hafði reynt að vekja áhuga hjá
ríkisstjórn Bretlands fyrir þvi,
að það kastaði eign sinni d land-
ið, en ekki fengið neinar undir-
teklir. Nú skaut Jörundi upp á
Brellandi sem herfang'a, og
tókst honum þegar að koma sér
í mjúkinn hjá Sir Josepli, en
um leið kom liann sér í samband
við verzlunarhús Phelps, fyrir
milligöngu Englendings, er
hann rakst á. Kom þeim Phelps
og Jörundi fljótt saman um það,
að íslandsferð væri ábatavænleg,
en til þess að vita frekar fyrir
sporð og liöfuð á Jörundi, leit-
aði Pbelps á fund Banks, sem
mælti liið bezta með honum.
Fékk Plielps siðan fyrir milli-
göngu verzlunarráðuneytisins
brezka, en Bariks var meðlimur
þess og að líkindum hluthafi i
Islandsverzlun Plielps, þau fríð-
indi, að enskt herskip skyldi
fylgja kaupfari hans — Clarence
— og stjórna athöfn.um þess,
en öllu þessu var ráðstafað með
leynifyrirskipunum. Fór her-
skipið liingað og gerði samning
við Trampe stiftamtmann um
frjálsa verzlun Breta á íslandi.
Var Trampe þetta m jög nauð-
ugt, meðal annars vegna þess,
að hann var kaupahéðinn, sem
okraði alveg samvizkulaust á
vörum, er hann liafði dregið sér
með svikum. Eru þau svik full-
sannanleg og myndu nú á dög-
um hafa leitt hann í liegningar-
liúsið, enda þólt honum yrði
ekki hált á þessu þá. Ilafði skip-
stjórinn á brezka herskipinu
knúið Trampe til samningsins
með því að veifa framan í hann
skipun brezku stjórnarinnar um
að leggja undfr sig landið, ef svo
byði við að horfa, en að öðru
var hann eins og venja er til með
blíðubrosi og fleðulæti. Það er
vafalaust, að það hefir átt að
velta á úrskurði skipstjórans,
livort taka skyldi landið. Eftir
heimkomuna skýrði hann að
piinn?ta kosti stjórninni svo frá,