Lesbók Morgunblaðsins - 16.08.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. ÁGÚST 2003
I.
F
YRIR u.þ.b. fjórum áratugum
var nafn Nikita Krústjoffs betur
þekkt í heiminum en flestra
annarra stjórnmálamanna.
Hann var leiðtogi Sovétríkj-
anna, annars af tveimur risa-
veldum veraldar, og sem slíkur
andlit heimskommúnismans,
maður sem hafði örlög milljóna manna í hendi
sér og gat, engu síður en Bandaríkjaforseti,
steypt heiminum út í kjarnorkustyrjöld, nán-
ast í einu vetfangi. Nú heyrist þessa manns
sjaldan getið og þótt nafn hans hljómi kunn-
uglega í eyrum þeirra, sem muna þá tíma er
hann fór með æðstu völd í Sovétríkjunum, er
óhætt að fullyrða, að hann sé mun minna
þekktur, jafnvel á meðal fræðimanna og sér-
fræðinga í sögu Sovétríkjanna, en eftirmaður
hans, Leóníd Brjesneff, að ekki sé talað um
forvera hans, þá Lenín og Stalín. Það breytir
þó ekki þeirri staðreynd, að ævihlaup Krú-
stjoffs var lengst af samofið sögu Sovétríkj-
anna og að ferill hans var um margt for-
vitnilegur, ekki síst fyrir þá sök að hann var
einn fárra frammámanna í sovéska komm-
únistaflokknum, sem lifðu af ógnarstjórnina
og hreinsanirnar miklu á 4. áratugnum, stóð
sterkari en nokkru sinni við lok síðari heims-
styrjaldar, komst til æðstu valda eftir lát
Stalíns og átti mikinn þátt í að móta þróun al-
þjóðamála á 6. og 7. áratug 20. aldar.
Vesturlandamönnum var Krústjoff jafnan
nokkur ráðgáta og framan af var vestrænum
stjórnmálaleiðtogum ekki ljóst hvers væri að
vænta af honum eða hvernig þeir ættu að
nálgast hann. Allir vissu að hann hafði verið í
forystusveit Sovétleiðtoga á dögum Stalíns og
mestur valdamaður í Úkraínu á stríðsárunum
og fyrst eftir styrjöldina. Hann hafði hins
vegar komið lítt sem ekki við sögu utanrík-
ismála á dögum Stalíns og þegar hann bar
hæstan hlut í valdabaráttunni um það hver
ætti að verða arftaki hans munu flestir hafa
hyllst til að líta svo á, að þarna væri á ferð-
inni ósköp venjulegur stalínisti og að ekki
væri mikilla breytinga að vænta í austurvegi.
Það kom því flestum í opna skjöldu, Sovét-
borgurum ekki síður en öðrum, er Krústjoff
flutti hina frægu leyniræðu á 20. flokksþingi
sovéska kommúnistaflokksins árið 1956. Þar
svipti hann hulinni af hreinsununum miklu á
4. áratugnum og fordæmdi ógnarstjórn og
myrkraverk forvera síns. Hafði hann þó sjálf-
ur stutt Stalín dyggilega, staðið í skjóli hans
og tekið virkan þátt í hreinsununum, m.a.
samþykkt skriflega dauðadóma yfir sumum
fyrri félögum sínum.
Í kjölfar ræðunnar á 20. flokksþinginu
fylgdu ýmsar tilslakanir í Sovétríkjunum,
ekki síst í menningarmálum, og sjálfur varð
Krústjoff sýnilegri en áður á alþjóðavett-
vangi. Þar var hins vegar hvergi slakað á
klónni. Uppreisn Ungverja var barin niður
með harðri hendi haustið 1956 og harðar deil-
ur stóðu á milli Sovétmanna og Vesturveld-
anna um Berlín. Árið 1962 kom svo Kúbudeil-
an, en þá lá nær því en nokkru sinni að
styrjöld brytist út á milli risaveldanna, og
hefði vafalítið orðið að kjarnorkustyrjöld.
Engum getur lengur blandast hugur um að
Sovétmenn áttu mesta sök á þeirri atburða-
rás, sem leiddi til Kúbudeilunnar, en á hinn
bóginn þótti Krústjoff sýna bæði ábyrgð og
skynsemi er hann lét undan síga.
Undir lok 6. áratugarins, er hann hafði fest
sig í sessi heima fyrir, tók Krústjoff að
ferðast til Vesturlanda, nokkuð sem Stalín
gerði aldrei á löngum valdaferli sínum. Hann
fór í heimsókn til Bandaríkjanna 1958–1959
og flutti þá m.a. fræga ræðu á allsherjarþingi
Sameinuðu þjóðanna, þar sem hann braut
fundarhamarinn. Árið eftir var hann staddur
á sama vettvangi og reif þá af sér skóinn þar
sem hann stóð í ræðustól og barði honum í
borðið til að leggja áherslu á orð sín. Árið
1961 hitti hann John F. Kennedy Bandaríkja-
forseta á leiðtogafundi í Vínarborg og einnig
heimsótti hann Frakkland, auk þess sem
hann var tíður gestur í kommúnistaríkjum,
jafnt í Evrópu sem Asíu.
Allt varð þetta til þess að samskipti valda-
blokkanna tveggja, NATÓ og Varsjárbanda-
lagsins, fóru batnandi og var stundum talað
um „þíðu“ í því sambandi. Jafnframt kynntust
Vesturlandamenn Krústjoff betur en fyrri
leiðtogum Sovétríkjanna. Hann þótti litríkur
persónuleiki, geislaði af fjöri, en var óútreikn-
anlegur og uppátækjasamur, átti til að segja
grófar gamansögur í fínum samkvæmum og
lét ýmislegt út úr sér, sem ekki var í sam-
ræmi við stífar og fastmótaðar umgengnis-
reglur diplómata og þjóðhöfðingja. Af þeim
sökum litu sumir á hann sem óuppdreginn
bóndakurf, jafnvel einhvers konar grínper-
sónu, lélegan fulltrúa rússneskrar fyndni.
Fátt var þó fjær lagi, þótt framkoma manns-
ins væri oft harla ólík því sem gerðist meðal
starfsbræðra hans í öðrum löndum. Mun þó
mála sannast, að hann hafi um margt verið
frumlegri í hugsun en ýmsir samtímamenn
hans og fyrri forystumenn í Sovétríkjunum
og séð sitthvað öðrum augum en almennt
gerðist þar eystra.
Svo hvarf hann skyndilega af valdastóli,
varð óbreyttur eftirlaunaþegi, eini leiðtogi
Sovétríkjanna sem borið hefur það starfs-
heiti. Í Sovétríkjunum söknuðu margir
stjórnar hans og stjórnarhátta og vestan
járntjalds klóruðu margir sér í kollinum og
spurðu sjálfa sig hver hann hefði í raun verið
þessi óvenjulegi eftirmaður Stalíns, og hvað
hann hefði ætlast fyrir.
II.
Nikita Sergeivitsj Krústjoff fæddist í þorp-
inu Kalinovka í Suður-Rússlandi 15. apríl
1894. Foreldrar hans voru fátækt bændafólk
og í hópi þeirra, sem ekki höfðu jarðnæði en
voru öðrum háðir um flesta hluti. Árið 1908
fluttust þau til námabæjarins Yuzovka í
Donbashéraði, þar sem Sergei, faðir
Krústjoffs, vann þá sem námamaður í kola-
námu. Yuzovka var skírð upp árið 1924 og
nefnd Stalino, en árið 1961, á valdatíma
Krústjoffs, var nafni bæjarins breytt í Don-
etsk og það heitir hann enn í dag.
Eins og flest börn bænda og verkamanna í
Rússlandi þessa tíma var Nikita Krústjoff
settur til vinnu þegar á unga aldri. Í Kal-
inovka hjálpaði hann hinum fullorðnu við
skepnuhirðingu og önnur landbúnaðarstörf
og í Yuzovka kynntist hann ýmiss konar
málmiðnaði tengdum námavinnslunni. Hann
gerðist lærlingur í vélsmíði og starfaði síðan
sem málmiðnaðarmaður um skeið. Að eigin
sögn féll honum vinnan vel og þótt lífsbar-
áttan væri hörð á námasvæðunum í Suður-
Rússlandi líkaði honum lífið. Sem iðnaðar-
maður naut hann ýmislegra forréttinda, var
t.a.m. undanþeginn herskyldu í fyrri heims-
styrjöldinni og árið 1914 gekk hann að eiga
Jefrosiníu Pisarevnu. Þau eignuðust tvö börn
og einn þeirra höfunda, sem ritað hafa um
ævi Krústjoffs, hefur gert því skóna, að hefði
byltingin ekki orðið í Rússlandi árið 1917
hefði Krústjoff líkast til orðið tæknifræðingur
eða einhvers konar iðnrekandi í málmiðnaði.
Að eigin sögn dreymdi hann alltaf um störf á
þeim vettvangi og víst er að hann hvatti bæði
son sinn og sonarson til að hasla sér þar völl.
En byltingin varð og hún gjörbreytti ævi
og framtíðaráformum Nikita Krústjoffs.
Framan af átökunum hélt hann sig þó heldur
til hlés og þótt hann hafi síðar á ævinni stært
sig af þátttöku sinni í byltingunni (það urðu
allir ráðamenn af hans kynslóð í Sovétríkj-
unum að gera) gerðu aðrir, t.d. Molotov, held-
ur lítið úr hlut hans þar. Sannleikurinn er sá,
að Krústjoff hélt að sér höndum framan af,
enda var hann síður en svo í hópi þeirra sem
samkvæmt kenningunni áttu að hagnast mest
á sigri bolsévikka. Í upphafi byltingarársins
1917 var hann ungur maður á uppleið og bjó
við góð kjör, eftir því sem þá gerðist í Rúss-
landi. Í endurminningum sínum kvaðst hann
hafa fagnað falli keisarastjórnarinnar í febr-
úar, en hann hafði enga ástæðu til að vilja
það stjórnarform, sem þá tók við í Rússlandi,
feigt. Hafa og sumir fræðimen haldið því
fram, að á þessum árum hafi hann verið
mensjévikki í hjarta sínu en nógu skynsamur
(eða tækifærissinnaður) til að bíða átekta, uns
sýnt væri hver myndi bera hærri hlut.
En hvernig sem þessu var varið er hitt víst,
að Nikita Krústjoff gekk ekki í flokk bolsé-
vikka fyrr en árið 1918 og eftir það varð ekki
aftur snúið. Einhvern tíma seint á árinu 1918,
eða snemma árs 1919, gekk hann í Rauða
herinn og barðist með honum í Suður-Rúss-
landi í borgarastyrjöldinni. Þegar henni lauk
árið 1921 sneri hann aftur til Yuzovka, þar
sem hann varð pólitískur kommissar í náma-
héruðunum. Þar fikraði hann sig upp met-
orðastigann í flokknum, uns hann var kvadd-
ur til starfa í Úkraínu árið 1928. Þar gerði
hann þó stuttan stans í það skiptið og árið
1929 fluttist hann til Moskvu, þar sem hann
hóf nám við iðnaðarháskólann.
Miklar og sársaukafullar breytingar urðu á
fjölskylduhögum Krústjoffs á 3. áratugnum.
Fyrsta eiginkona hans, Jefrósinía, lést úr
taugaveiki á árum borgarastyrjaldarinnar.
Árið 1922 kvæntist Krústjoff öðru sinni, 17
ára gamalli stúlku í Yuzovka. Það hjónaband
varð skammvinnt. Marusia, en svo hét stúlk-
an (ekki er vitað um eftirnafn hennar), átti
dóttur áður en hún giftist Krústjoff og hermir
sagan, að hún hafi ekki valdið uppeldi barna
hans af fyrra hjónabandi, auk dóttur sinnar.
NIKITA KRÚSTJOFF – GLEYMD-
UR STJÓRNMÁLAMAÐUR?
Nikita Krústjoff heyrist
sjaldan nefndur á nafn
þrátt fyrir að hafa verið
einn áhirfamesti stjórn-
málamaður sinnar tíðar.
Í þessari grein er
rifjuð upp saga
Krústjoffs sem þótti
skrautlegur persónuleiki
og var sennilega mis-
skilinn af mörgum.
E F T I R J Ó N Þ . Þ Ó R
AP
Krústjoff var mikill ræðumaður. Hér lemur hann hnefanum í púltið orðum sínum til áherslu, einu sinni braut hann fundarhamar á ræðupúlti og öðru
sinni reif hann af sér annan skóinn til að berja í borðið.