Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 2003
Þ
AÐ eru sannarlega tíðindi að öll
22 leikrit Guðmundar Steins-
sonar skuli vera gefin út í heild-
arútgáfu þar sem einungis fimm
leikritanna hafa hvort tveggja
verið sviðsett og birt á prenti,
þar af birtust tvö í tímaritinu
Lystræninginn, (1977 og 1981),
sjö leikrit hafa aldrei komið á prent en verið
sviðsett og níu leikrit hafa hvorki verið prent-
uð né sviðsett. Það eru því alls nítján leikrit
sem koma á bók í fyrsta sinn með þessari
útgáfu og þarf ekki að hafa mörg orð um
hversu einstakur viðburður útgáfan er.
Umsjón með útgáfunni hafði Jón Viðar
Jónsson, leiklistarfræðingur og forstöðumaður
Leikminjasafns Íslands, og ritar hann ítar-
legan inngang með umfjöllun um leikrit Guð-
mundar og feril hans sem rithöfundar.
Vildi gjarnan fá leikritin prentuð
„Aðdragandinn að þessari útgáfu var eig-
inlega hálftilviljunarkenndur,“ segir Jón
Viðar. „Árið 1995 var ég viðriðinn þáttinn
Dagsljós í Ríkissjónvarpinu og þá var ákveðið í
tengslum við frumsýningu í Þjóðleikhúsinu á
Stakkaskiptum, síðasta leikriti Guðmundar, að
gera eins konar úttekt á ferli hans sem leik-
skálds. Þetta varð svo að litlum viðtalsþætti við
Guðmund en kynni okkar þarna urðu til þess
að hann vakti máls á því að hann vildi gjarnan
koma leikritum sínum á prent. Hann var þá
orðinn mjög veikur og vissi sjálfsagt að hverju
stefndi, en hann lést í júní 1996. Þrjú leikrita
Guðmundar höfðu þá birst á prenti og tvö
þeirra voru prentuð í annarri gerð en endan-
legri frá hans hendi. Hann vildi bæta úr þessu.
Eftir að hann lést varð nokkurt hlé á þessu en
ekkja Guðmundar, Kristbjörg Kjeld, leitaði
síðan til útgefanda en áhuginn var lítill. Það
var ekki fyrr en Gísli Már Gíslason hjá Orms-
tungu tók útgáfuna að sér að hjólin fóru að
snúast fyrir alvöru.“
Almennt má segja að íslensk leikritaútgáfa
hafi ávallt verið fremur tilviljanakennd og
útgefendur séð lítinn hag í því að gefa út leik-
rit. „Þetta er í sjálfu sér ekki óeðlilegt,“ segir
Jón Viðar. „Útgefendur þurfa að hafa talsvert
fjárhagslegt svigrúm til að geta sinnt leikrita-
útgáfu og spurning hvort ætlast verði til að
einkafyrirtæki geti gert það svo vel sé. Bóka-
útgáfa Menningarsjóðs gaf út leikrit á árunum
milli 1950 og 1970 svo ekki varð alger eyða í
útgáfunni á þeim árum. Þá verður nokkur
vakning í leikritaútgáfu og var nokkuð gefið út
í kiljubroti á árunum upp úr 1970 og eitthvað
fram yfir 1980, en síðan hefur heldur slegið í
bakseglin með þetta, finnst manni. Þó er
ástæða til að nefna viðleitni Hafliða Arngríms-
sonar hjá leikhúsi Frú Emilíu sem gaf út öll
leikrit sem leikhúsið sýndi. Hafliði hélt því
áfram eftir að hann varð leiklistarráðunautur
Borgarleikhússins en því var því miður hætt
fyrir tveimur árum. Einhvern veginn hefði
maður átt von á sterkari viðbrögðum við því
frá leikhúsheiminum. Þjóðleikhúsið hefur
einnig gefið út íslensk leikrit sem frumflutt
hafa verið á þess vegum en þó hefur ekki verið
samfella í þeirri útgáfu. Eitt og eitt leikrit hef-
ur síðan komið út hjá bókaforlögunum en fjöl-
mörg leikrit frá síðustu áratugum eru einungis
til í misjafnlega aðgengilegum handritum.“
Fékk ekki svör
Vandvirkni Guðmundar í vinnubrögðum og
umhirðusemi um handrit og uppköst að leik-
ritum sínum var viðbrugðið. „Hann lagði öll
uppköst til hliðar og gekk frá þeim til geymslu
þegar hann hafði lokið við leikritið. Þessi gögn
hefur Kristbjörg Kjeld nú fært Landsbóka-
safninu – Háskólabókasafni til eignar og varð-
veislu. Þetta er allt mjög skipulagt og vel frá
þessu gengið þó að nákvæm og fræðileg
flokkun sé eftir. Þau leikrita hans sem voru
flutt á sviði gengu auðvitað í gegnum ýmsar
breytingar og það er mjög líklegt að þau leikrit
sem ekki hafa verið flutt hefðu tekið ein-
hverjum breytingum ef hann hefði haft tök á
að fylgja þeim eftir upp á leiksvið.
Auðvitað er eðlileg spurning hvers vegna
svo mörg af leikritum Guðmundar voru aldrei
leikin. Þar verður þó að hafa í huga að það
hefur verið alltof mikil lenska hjá leikhúsunum
að svara ekki höfundum formlega. Ég hef t.d.
hvergi séð nein rökstudd svarbréf frá íslensku
leikhúsi um flutning á leikritum hans – hvorki
með eða móti – í fórum Guðmundar. Auðvitað á
höfundur, sem tekur list sína alvarlega, rétt á
því að leikhúsin svari honum, en vafalaust hafa
samskipti hans við leikhússtjóra oft verið
óformleg og ákvarðanir teknar munnlega.“
Fyrstu verk Guðmundar voru raunsæisleg
og segir Jón Viðar það hafa komið sér á óvart
hversu hefðbundin þau eru. „Þau minna helst á
hið svokallaða „well-made“ leikrit frá 19. öld-
inni sem einnig var fyrirmynd Ibsens við leik-
ritagerð hans. Mín tilgáta er að Guðmundur
hafi viljað tileinka sér handverkið áður en hann
réðst í uppskurð á forminu og hóf sína per-
sónulegu leikritasköpun. Það kæmi a.m.k. vel
heim við vandvirkni hans á öllum sviðum, hann
afneitaði ekki hefðinni án þess að ná tökum á
henni. Þetta form fullnægði honum þó ekki
fremur en mörgum öðrum. Á þessum árum, 6.
og 7. áratug síðustu aldar, er mikil gerjun í
evrópskri leikritun, absúrdisminn að koma
fram, en einkum eru það þó kenningar og leik-
ritun Bertholts Brecht sem hrífur Guðmund.
Leikrit hans frá þessum tíma, seinni hluta 6.
áratugarins og fram á þann 7., eru þjóðfélags-
leg ádeiluverk, satírur, sem bera sterkan keim
af kenningum Brechts þó að trúlega örli einnig
á áhrifum frá absúrdistum. Svo er Sartre far-
inn að boða existensíalismann þó að ég sjái
Stundarfriður. Sigurður Sigurjónsson, Guðbjörg Þorbjarnardóttir, Þorsteinn Ö. Stephensen, Kristbjörg Kjeld, Helgi Skúlason. Þjóðleikhúsið 1979.
LEIKRITIN EIGA ENN
ERINDI VIÐ OKKUR
Heildarútgáfa á leikritum Guðmundar Steinssonar er komin út, alls 22 leikrit í þremur bindum.
Aðeins þrjú þeirra hafa áður birst á bók. Níu þeirra hafa aldrei áður birst, hvorki á bók né á sviði.
HÁVAR SIGURJÓNSSON ræddi við Jón Viðar Jónsson sem hefur haft umsjón með útgáfunni.