Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. SEPTEMBER 2003 11
Hverjir ákveða götunöfnin og eftir
hverju fara þau?
SVAR:
Ýmislegt skemmtilegt og áhugavert er að
segja um götunöfn í borgum og sögu þeirra,
þar á meðal af því hvernig þau hafa orðið til á
hverjum tíma og stað. Götunöfn í Reykjavík
eru ágætt dæmi um þetta en þróun þeirra
hefur fylgt svipuðum mynstrum og í ýmsum
öðrum borgum eða þéttbýliskjörnum, þótt ein-
stök skref í þróuninni hafi ef til vill ekki gerst
á sama tíma þar og annars staðar.
Elstu götunöfn í borgum taka yfirleitt mið
af staðháttum. Þannig er væntanlega augljóst
hvernig nöfn eins og Vesturgata, Suðurgata og
Austurstræti eru hugsuð, og þau eiga sér hlið-
stæður í mörgum öðrum borgum. Sömuleiðis
blasir við hvernig heiti Aðalstrætis er til komið
á sínum tíma, þó að það standi ekki undir nafni
nú á dögum. En nefna má til gamans að
Hovedgade er algengt sem heiti eða hluti
heitis á dönskum götum, og Main Street er
víða til í Bandaríkjunum.
Í Reykjavík eru líka nöfn eins og Lækjar-
gata, Tjarnargata, Laugavegur og Skóla-
vörðustígur sem vísa til staðhátta og eldri
örnefna á augljósan hátt þó að við hugsum
kannski ekki alltaf út í það.
Þegar Þingholtin byggðust hafa menn viljað
láta götunöfnin vísa í tiltekna hugmyndaheild,
í því tilviki norræna goðafræði, samanber
heitin Óðinsgata, Þórsgata, Freyjugata, Týs-
gata, Lokastígur, Haðarstígur, Baldursgata,
Nönnugata, Bragagata, Urðarstígur og svo
framvegis. Þessi nöfn vísa að sjálfsögðu ekki
til neinna tiltekinna staðhátta eða fyrri
örnefna á svæðinu.
Þessari hefð hefur svo verið fram haldið
annars staðar í Þingholtunum og síðan í Norð-
urmýrinni þar sem persónur Íslendingasagn-
anna ráða ferðinni: Njálsgata, Grettisgata, Ei-
ríksgata, Leifsgata, Egilsgata, Gunnarsbraut,
Bergþórugata, Flókagata, Skarphéðinsgata,
Kjartansgata, Bollagata, Guðrúnargata og svo
framvegis eins og menn geta lesið nánar til
dæmis á kortunum í símaskránni.
Þess má geta til gamans að svipuð regla
gildir um götuheiti í tilteknu hverfi í Kaup-
mannahöfn, Islands brygge. Þar heita göt-
urnar nöfnum úr Íslendingasögunum: Njals-
gade, Egilsgade, Gunløgsgade,
Bergthorasgade og svo framvegis.
Þegar Melarnir voru byggðir um og upp úr
1940 var svo enn brotið í blað og götunum
gefin heiti örnefna með ákveðnum seinni
hluta, -melur, sem vísar raunar í aðstæður á
svæðinu áður en það var tekið undir byggð.
Svipaðri grunnhugmynd hefur síðan verið
beitt í mörgum hverfum, svo sem í Hlíðum,
Holtum, Túnum, Teigum, Háaleitishverfi,
Bæjum í Árbæjarhverfi, Bökkum, Hólum,
Stekkjum, Töngum, Brekkum, Vöngum og
þannig mætti lengi telja. Í seinni tíð hafa menn
farið að raða götuheitum í tilteknu hverfi í
stafrófsröð á kortið þannig að auðveldara er að
finna göturnar innan hverfisins.
Sömuleiðis hefur það nokkra kosti fyrir
almenna borgara að götunöfn í tilteknu hverfi
hafi einhver ákveðin sérkenni, þannig að við
getum séð nokkurn veginn af nafninu í hvaða
hverfi gatan sé.
Það eru að sjálfsögðu sveitarfélögin á
hverjum stað sem velja nýjum götum nöfn. Í
Reykjavík hefur undirbúningur verksins oft
verið falinn tilteknum ráðgjöfum eða nefndum.
Margar erlendar þjóðir hafa þann sið að
skíra götur eftir þekktum mönnum, samanber
H.C. Andersens Boulevard í Kaupmannahöfn,
Runebergsgatan í Helsinki, Rooseveltlaan í
Amsterdam, Karl Johan í Osló og svo fram-
vegis.
Þessi siður hefur ekki fest rætur hér að ráði,
ef til vill vegna íslenska mannanafnakerfisins.
Okkur þætti líklega stirðlegt að búa við Jóns
Sigurðssonargötu eða Jónasar Hallgrímsson-
arstræti, þó að í síðara tilvikinu dygði líklega
Jónasarstræti!? Nöfnin Kjarvalsgata og
Ásgrímsgata mundu þó alveg hitta í mark, það
síðara þó varla nema það væri á svipuðum stað
og Kjarval. En þá lægi Jón Stefánsson
óbættur hjá garði. Okkur yrði að vísu trúlega
hugsað til hans ef Jónsgata lægi milli Kjarvals
og Ásgríms en hvernig ætti þá að koma öllum
hinum Jónunum að?
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í vísindasögu og
eðlisfræði við HÍ.
Hvaðan kemur græni liturinn í
„einum grænum hvelli“?
SVAR:
Allmörg orðasambönd eru til í íslensku þar
sem orðið grænn er notað. Uppruninn er mis-
jafn og alloft eru þau sótt til dönsku. Sum eru
þó heimasmíðuð og er í grænum (hvínandi,
logandi) hvelli eitt þeirra. Stunduð er látið
nægja að segja í einum grænum og hvelli þá
undanskilið. Þarna er grænn áhersluorð sem
hugsanlega er sótt til annarra sambanda þar
sem lýsingarorðið er notað. Hvínandi og log-
andi eru einnig áhersluorð í þessu sambandi.
Annað dæmi um grænn sem áhersluorð er að
hafa ekki grænan grun um eitthvað. Meðal
annarra orðasambanda með grænn má nefna:

Vera á grænni grein ’vera vel staddur’ sem
komið er úr dönsku ’komme på den grønne
gren’.

Eiga ekki grænan eyri ’vera algerlega pen-
ingalaus’. Að baki liggur að smámynt var
slegin úr kopar og á hann féll smám saman
spanskgræna þannig að myntin varð grænleit.
Svipað orðasamband er til í dönsku, have ikke
en rød øre.

Sofa/liggja á sínu græna eyra er fengið úr
dönsku sove/ligge på sit grønne øre.

Fá grænt ljós til e-s ’fá leyfi til e-s’ er bæði
til í dönsku og ensku, få grønt lys og give
somebody the green light. Þetta á að sjálf-
sögðu rætur að rekja til umferðarljósanna.

Gera hosur sínar grænar fyrir e-m ’reyna
að koma sér í mjúkinn hjá e-m’ er fengið úr
dönsku gøre sine hoser grønne for én. Hugs-
unin er að biðill krýpur frammi fyrir stúlkunni
sinni og fær grasgrænu í buxurnar, enda gat
orðið ’hosur’ áður fyrr merkt ’buxur’.

Vera grænn ’vera óreyndur’er þekkt bæði í
dönsku og þýsku, være grøn og grün sein.
Merkingin er sótt til óþroskaðra ávaxta eða
óþroskaðs grænmetis eins og til dæmis
grænna tómata sem eiga eftir að þroskast
betur. Einnig er talað um að vera grænn á bak
við eyrun í sömu merkingu. Það er komið úr
dönsku grøn bag øret.

Vera gulur og grænn af öfund er einnig
erlent að uppruna. Það er til dæmis til í þýsku,
sich grün und gelb ärgern, ensku green with
envy og dönsku ærgre sig gul og grøn.
Guðrún Kvaran, prófessor og forstöðumaður
Orðabókar HÍ.
HVERJIR ÁKVEÐA
GÖTUNÖFNIN
OG EFTIR HVERJU
FARA ÞAU?
Hvaða munur er á ljósu og dökku hári, eru
lundahundar til á Íslandi og úr hverju eru raf-
eindir og róteindir? Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur
verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin
á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Taktu þér skammbyssu í hönd
taktu þér skammbyssu sína í hvora hönd.
Réttu út handleggina
og hleyptu af
eins og fara gerir.
Hleyptu af án fyrirþanka
og án eftirþanka
– einhver mun liggja vel við skoti.
Vitni þessa morðs
hafa – þegar til kastanna kemur –
verið fjarverandi eða annarshugar.
Dómarinn mun í hæsta lagi
líta á skammbyssurnar
morðið
og vitni morðsins
sem tákn í listaverki.
Eitt undarlegasta ljóð Sigfúsar Daðasonar,
og ólíkt öllum öðrum skáldskap hans. Ekki fer
á milli mála að það flytur háð, höfundaraf-
staðan er greinilega írónísk, en að hverju, að
hvaða fáránleika, er Sigfús að hæðast? Er
hann kannski að draga dár að leikhúsi fárán-
leikans, absúrdismanum, sem setti nokkurn
svip á leikhúslífið í París meðan hann var þar
við nám? Hann sá til dæmis Beðið eftir Godot
eftir Beckett skömmu eftir frumsýningu, og
Sköllótta söngkonan og Kennslustundin eftir
Ionesco höfðu þá gengið um hríð. Um fyrst-
talda leikritið skrifaði hann reyndar í bréfi til
Elíasar Marar 15. febrúar 1953: „leikrit, sem
er með því interessantasta sem ég hef séð hér
enda afarvel fært upp“. Þessi skýringartilgáta
virðist því ósennileg.
Þótt ekkert sé í sjálfu sér torskilið í ljóðinu
er ekki auðvelt að átta sig á því, en lesanda
grunar þó að merkingin sé ekki ýkja djúp. Sem
leiðir hugann að ummælum Sigfúsar um merk-
ingu í ljóðum í grein hans um Stein Steinar:
Kvæði geta verið auðskilin en merkingar-
lítil. Svo tekið sé kvæði eftir Stein sjálfan, þá er
„Skarphéðinn í brennunni“ til dæmis auðskilið
en hefur litla merkingu.
Við þetta er aðeins því að bæta að einnig tor-
skilin kvæði geta haft litla merkingu.1
Peter Carleton (Kári Marðarson) vék að
ljóðinu í doktorsritgerð sinni um togstreitu
hefðar og nýjunga í íslenskri ljóðagerð á fyrri-
hluta tuttugustu aldar, og kemur með túlkun:
Sigfús Daðason employed for the most part
a very plain, conversational style. The […]
poem can be interpreted as an attack on Mod-
ernism, or the new-critic […] The matter-of-
fact tone of voice here is meant to reinforce the
callousness of the criminal and the judge.2
Þetta virðast hæpnar ályktanir. Bendir eitt-
hvað til þess að ljóðið sé árás á módernisma
eða hinn nýrýna gagnrýnanda? Ekki fæ ég séð
það, og kannski eru þessi orð fyrst og fremst til
vitnis um að gagnrýnanda hættir gjarna til að
sjá alstaðar það sem hann er með á heilanum.
Hitt er rétt að örðugt er við fyrstu sýn að segja
hvert tilefnið – og þá skotspónninn – er. Er
kvæðið þá margrætt?
Heimspeki fáránleikans er eldri en absúrd-
ismi sjötta áratugarins og kvæðið virðist til að
mynda geta verið um það sem kallað var l’acte
gratuit (hin tilefnis- og ástæðulausa athöfn,
ekki síst morð án tilgangs líkt og lýst er í ljóð-
inu), hugtak sem varð frægt í frönskum bók-
menntum eftir að André Gide gerði því skil í
Caves du Vatican (Kjöllurum Vatíkansins).
Seinna varð Albert Camus það dæmi og eitt
helsta einkenni hins fáránlega í veröldinni og
kröfunnar um algjört frelsi.3 Frægasta atvik af
þessu tagi í verkum hans er þegar Meursault,
aðalpersónan í l’Étranger (Útlendingnum),
skýtur að tilefnislausu fimm skammbyssu-
skotum á araba á ströndinni.4 Hugsunin var
því ofarlega á baugi þegar Sigfús var í París.
En þótt ekki sé fráleitt að ætla að kvæðið
tengist hugsuninni um l’acte gratuit er
kveikjan þó næstum örugglega eftirfarandi
málsgrein í Síðara súrrealistaávarpi Bretons
(sem kom út 1930):
L’acte surréaliste le plus simple consiste,
revolvers aux poings, à descendre dans la rue
et à tirer au hasard, tant qu’on peut, dans la
foule.5
Sem útleggst: „Hin einfaldasta súrrealíska
athöfn er fólgin í því að taka sér skammbyssu
sína í hvora hönd, fara niður á götu og skjóta á
mannfjöldann eins og fara gerir og eins lengi
og maður getur.“
Þegar ég les ljóðið nú með hliðsjón af þessari
‚stefnuyfirlýsingu‘ Bretons verður túlkun mín
sú, að hér sé húmanistinn og raunsæismað-
urinn Sigfús Daðason að hæðast að andhúm-
anismanum og andskynsemishyggjunni sem
óneitanlega settu töluverðan svip á fagurfræði
nútímabókmennta og lista. Þar með er aug-
ljóslega rangt að ljóðið sé merkingarlítið.


Hér að framan var stungið upp á fernskonar
skilningi eða túlkun á ljóðinu: að það væri um
módernisma og nýrýni, um absúrdismann í
leikbókmenntum, um l’acte gratuit og heim-
speki fáránleikans, um fagurfræði andhúman-
ismans og andskynsemishyggjunnar. Er ein-
hver leið að skera úr um að einn skilningurinn
sé réttari en annar eða eru þeir allir jafngildir?
Og sé svo, hljóta túlkunarleiðirnar þá ekki að
vera fleiri? Getur nákvæmur lestur á ljóðinu
gefið óyggjandi vitnisburð í þessu efni?
Ljóðið leiðir hugann að ýmsum þrálátum
deiluefnum í gagnrýni, svo sem því hversu
miklu máli ætlun höfundar skipti fyrir lestur
bókmenntaverks og skilning þess. Skiptir hún
kannski engu máli eftir að höfundur hefur látið
verkið frá sér fara? Og hvernig verður merk-
ing texta til? Býr hún í textanum sjálfum áður
en lesandi kemur að honum þannig að hægt sé
– að minnsta kosti hugsanlega – að finna ‚rétta‘
merkingu textans; eða verður hún ekki til fyrr
en við lesturinn, og merkingarnar þá hugsan-
lega jafnmargar lesendum? Dugir lestur text-
ans – ‚orðanna á blaðinu‘ – einn sér til að finna
merkingu hans eða er æskilegt að fara út fyrir
hann ef kostur er, til dæmis í bréf höfundar,
drög verks eða aðrar utanaðkomandi upplýs-
ingar, og reyna að grafast fyrir um tilefni,
áhrif, sögulegar aðstæður, höfundarætlun? Og
hvað er svo í rauninni ‚merking‘ ljóðs? – það
sem hægt er að endursegja í einni eða fáum
setningum, undirtexti þess og heildaráhrif, allt
það sem gerir ljóðið að ljóði? Eða er merking
texta kannski alltaf svo óstöðug og afslepp að
hún verði aldrei höndluð svo að einhlítt sé? Svo
má endalaust spyrja.
Flestum finnst sennilega að hér sé að
ástæðulausu verið að gera einfalda hluti
flókna, og auk þess sé ljóðið varla nógu veiga-
mikið til að standa undir slíkum vangaveltum.
En ef það sem kallað er teóría í bókmennta-
fræði hefur eitthvert gildi fyrir lestur og skiln-
ing bókmenntaverks þá er það einmitt fólgið í
því að spyrja spurninga og draga í efa það sem
okkur hættir til að finnast ‚sjálfsagðir hlutir‘.
Reynsla síðustu aldar er hinsvegar sú, að
mínum dómi, að þótt teóría geti varað við
ýmsum hæpnum leiðum og bent á aðrar betri
getur hún ekki gefið nein einhlít svör við
spurningum okkar um hvernig lesa skuli bók-
menntir.6 Svörin eru háð vindi tískunnar en
spurningarnar blífa.
Neðanmálsgreinar
1 Ritgerðir og pistlar, Forlagið 2000, bls. 230.
2 „Tradition and Innovation in 20th Century Icelandic
Poetry“, Berkeley 1967, bls. 280.
3 „La théorie de l’acte gratuit couronne la revendication
de la liberté absolue“, segir í L’Homme révolté, Gallimard
1951, bls. 121.
4 Albert Camus: L’Étranger, Gallimard 1957, bls. 88.
5 André Breton: Manifestes du surréalisme, Gallimard
(coll. idées) [án ártals], bls. 78. Ekki er útilokað að Sigfús
hafi rekist á ummælin hjá Camus sem fordæmir þau í
L’Homme révolté, bls. 120.
6 Einn af frægari bókmenntafræðingum 20. aldar byrjar
formála að nýlegri bók sinni á þessa leið: „There is no
single way to read well, though there is a prime reason
why we should read.“ (Harold Bloom: How to Read and
Why, Simon & Schuster (Touchstone) 2001, bls. 19.)
SIGFÚS DAÐASON:
HENDUR OG ORÐ III
Sigfús Daðason