Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.2003, Síða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 2003
LJÓSMYNDABÓK þýska sagn-
fræðingsins Jörg Friedrich
Brandstätten, eða Places of
Fire eins og ensk útgáfa henn-
ar heitir, sýnir ljósmyndir frá
Þýskalandi á árum síðari
heimsstyrjaldarinnar, og hefur
bókin vakið töluvert umtal í
heimalandi Friedrichs, Þýska-
landi. Meðal þeirra mynda sem
gagnrýni hafa vakið eru ljós-
myndir af Berlín frá tímum síð-
ari heimsstyrjaldarinnar, en ef
ekki væri fyrir textana sem
myndunum fylgja væri nær
ómögulegt að staðsetja flest
myndefnanna. Friedrich sjálfur
hefur verið þögull sem gröfin
varðandi uppruna myndanna,
en að hans sögn vill hann með
útgáfunni beina athyglinni að
þeim vanrækta og umdeilda
hluta hernaðarsögunnar er
snýr að þjáningum Þjóðverja
sjálfra í stríðinu.
Kína tapað
CHIANG Kai-shek, einn helsti
andstæðingur Maós er við-
fangsefni ævisögu Jonathans
Fenby Gener-
alissimo –
Chiang Kai-
shek and the
China He
Lost. Í bók
sinni bendir
Fenby m.a.
réttilega á að
sögn Guard-
ian á að
Chiang og
Maó hafi átt meira sameig-
inlegt en stuðningsmenn þeirra
og áróðursmeistarar hafi nokk-
urn tíma viljað viðurkenna, en
í upphafi átti pólitísk hug-
myndafræði þeirra sameig-
inlegan grundvöll, þó þeir hafi
stóran hluta tuttugust aldar
verið harðir andstæðingar sem
börðust um áhrif og völd í
Kína.
Gyðingar í húsinu
SMÁSAGNASAFN hinnar rúss-
nesku Lara Vapnyar There
Are Jews In My House, eða
Það eru gyðingar í húsi mínu,
þykir lofa góðu um framhaldið
hjá þessum unga rithöfundi.
Smásögurnar þykja heillandi
en meðal viðfangsefna Vapnyar
er titilsagan sem segir frá
rússneskri konu og dóttur
hennar sem skjóta skjólshúsi
yfir gyðingakonu á árum seinni
heimsstyrjaldarinnar. Meðal
annarra sögupersóna Vapnyar
er átta ára rússneskur drengur
sem hún lætur lýsa á einkar
sannfærandi hátt fyrstu kynn-
um sínum af Bandaríkjunum,
er hann flytur til Brooklyn, og
þeim ólíku aðstæðum sem
skilja milli hans gömlu heim-
kynna og hinna nýju.
Truflaðir hugar
BRESKI glæpasagnahöfund-
urinn Minette Walters sendi
nýlega frá sér skáldsöguna
Disordered
Minds, sem
útleggja
mætti sem
Truflaðir
hugar. Bókin,
sem er tíunda
spennusaga
Walters, er
látin gerast
sumarið 2003,
og eru Íraks-
stríðið og lát dr. Davids Kellys
meðal þeirra atburða sem setja
svip á bakgrunn hennar. Í for-
grunni segir Walters hins veg-
ar frá rithöfundinum Jonathan
Hughes sem hefur sérhæft sig í
sönnum glæpafrásögnum og
rannsókn hans á 30 ára gömlu
morðmáli.
ERLENDAR
BÆKUR
Logandi minjar
Chiang Kai-shek
Minette Walters
V
ið búum í fréttasjúku samfélagi.
Sjónvarp, útvarp, dagblöð og
netmiðlar flytja okkur mynd-
skreyttar sögur úr samtíman-
um og oftast virðist fréttagildi
sagnanna aðeins ráðast af því
hvort atburðurinn hefur verið
festur á filmu. Frétt án mynd-
skreytingar hefur nánast ekkert gildi í sjónvarpi.
Af þessum sökum eru vinsældir skyggnilýsinga-
þátta í fljótu bragði óskiljanlegar. Ég var stadd-
ur í Kaupmannahöfn nú fyrir skömmu og upp-
götvaði mér til undrunar að slíkir þættir eru ekki
séríslenskt fyrirbæri. Þeir eru sýndir á sjón-
varpsstöðvum á flestöllum Norðurlöndunum og
á Discovery-rásinni reyndi einn frægasti miðill
Bretlandseyja að færa sjónvarpsáhorfendur
heim sanninn um líf eftir dauðann. Þessir þættir
eiga það allir sammerkt að vera vont sjónvarp í
þeim skilningi að þeir eru án krassandi mynd-
skreytinga. Lífsaugað með Þórhalli Guðmunds-
syni er hér engin undantekning. Þetta er út-
varpsþáttur sem er tekinn upp í sjónvarpssal.
Reynslunni er miðlað með orðum, við heyrum
sannindin en sjáum þau ekki (nema hugsanlega í
svipbrigðum áhorfenda). Miðillinn er eins og
maður sem situr uppi á vegg og segir öðrum hvað
er að gerast hinum megin. Orðum hans til stað-
festingar sjáum við sem heima sitjum – vegginn.
Reyndar er krassandi sjónvarpsefni stundum
tekið upp í sjónvarpssal „frammi fyrir lifandi
áhorfendum“. Við heyrum áhugaverðar mann-
lífssögur, verðum vitni að tilfinningaþrunginni
reynslu, hittum fyrir fólk sem er á einhvern hátt
einstakt eða bara skrýtið. Nú mætti ætla að fátt
væri áhugaverðara en að fá framliðna Íslendinga
í heimsókn, jafnvel þó að sívökular sjónvarps-
myndavélarnar sjái þá ekki. Við getum örugg-
lega lært ýmislegt af þeim sem haldið hafa út yfir
gröf og dauða, eru á reiki í handanheimum eða
dvelja í himinríki við fótskör skaparans sjálfs?
Þó reynist það svolítið eins og að tala við leið-
inlega manneskju í síma með hjálp þriðja aðila.
Andaverurnar eru nefnilega oftar en ekki jarð-
bundnari en flestir sem eru á ferli í þessu lífi.
Hjörtu okkar hrópa: „Hver er tilgangur lífsins?“
og gamall skipstjóri kemur á línuna og biður
dóttur sína að trassa ekki að þvo gluggatjöldin í
stofunni. Við spyrjum: „Er dauðinn endanleg-
ur?“ – „Ofninn í svefnherberginu er að gefa sig“
svarar einhver og svo rofnar sambandið. Það
eina sem virðist víst er að skyggnilýsingasjón-
varpið varpar ljósi á eymd mannskepnunnar
frammi fyrir óvissu endalokanna. Þörfin fyrir að
gefa tilvistinni tilgang sættir okkur jafnvel við
vont sjónvarpsefni.
Í 5. Mósebók erum við vöruð við því að leita
frétta af framliðnum. Sál konungur braut þessi
lög þegar hann spurði særingakonuna í Endór
um framtíð sína. Líkt og Sál hef ég fundað með
spákerlingum þótt ég hafi mætt örlögum mínum
í Skipholtinu. Af fundi þessarar konu, sem ég
kalla Fjólu, gengu vinir mínir krýndir stórher-
toganafnbótum, þeir voru landkönnuðir, ballett-
dansarar og skáld. Líf þeirra fór fram í mik-
ilfenglegum röðum og þeirra beið loks alsæla á
astralsviðinu eftir stutt lokastopp hérna megin.
„Svona Guðni, þetta verður frábært“, sögðu þeir
og vildu deila með mér gleðinni.
Fjóla fundaði með mér í herbergi sem minnti á
tannlæknabiðstofu. Meðan sálir okkar voru að
koma sér fyrir sagði Fjóla mér frá þeim geimver-
um, draugum, steinþursum og huldufólki, sem
enginn talar við en eru oftast í kallfæri. Við báð-
um síðan saman fyrir þeim blómálfum, búálfum,
ljósálfum og hrímálfum sem eiga um sárt að
binda. Þegar ró hafði færst yfir sviðið braust
íhugull tónn úr iðrum Fjólu og fyllti herbergið.
Skyndilega dró hún augað svo fast saman í pung
að ég var þess fullviss að vöðvarnir allt umhverf-
is myndu falla ofan í augntóftina. Á sama tíma
slaknaði á hinu auganu, það opnaðist frekar og
loks starði hún í óheftri vídd undan sífellt hop-
andi augnalokinu. Það var dreymandi spurn í
þessu mikla auga sem greindi svo margt sem ég
fékk ekki skilið og mér fannst sál mín standa
berstrípuð frammi fyrir þessari manneskju.
„Þú hefur lifað til einskis,“ sagði hún. „Öllum
þínum lífum hefur verið kastað á glæ.“ Í frásögn
Fjólu minnti tilvist mín á þessari jarðkringlu á
síendurtekið, hljóðlátt og dapurlegt stef, sem er
fáum til ama af því að það heyrist varla. Eina
ástæða þess að ég hafði ekki endurholdgast sem
kvikindi af þeirri gerð sem elur líf sitt undir
steini var sú að spákonan aðhylltist ekki slíkar
kennisetningar. „Þannig er nú það, Torfi minn,“
sagði Fjóla og starði fast á mig með auganu sínu.
Þessi kona, sem sá líf mín rísa og falla eins og
loftbólur í leirbaði, hafði gleymt nafninu mínu.
Ég stóð henni eflaust of nærri í vídd og tíma til
þess að hún sæi það lengur greinilega, rétt eins
og það getur verið erfitt að lesa á bók sem er
haldið upp við nefið á manni, eða þegar rýnt er í
sjónauka á hlut sem er innan seilingar.
Horfurnar eru ekki góðar. Löngu eftir að
flestir landar mínir verða horfnir yfir á æðri svið
mun ég gaufast áfram í hérlífinu. Þá vona ég að
einhver hugsi fallega til mín og komi mér til
hjálpar þegar mikið liggur við: „Hengdu upp
ljósmyndina af henni ömmu þinni“ snarkar á lín-
unni.
FJÖLMIÐLAR
HVER ER Á LÍNUNNI?
Það eina sem virðist víst er
að skyggnilýsingasjónvarpið
varpar ljósi á eymd mann-
skepnunnar frammi fyrir
óvissu endalokanna.
G U Ð N I E L Í S S O N
HVAÐ er svona merkilegt við bækur?
Hvers vegna er það í verkahring hins
opinbera að leigja áhugasömum les-
endum bækur – er það of flókið verkefni
fyrir einkaaðila? Er einkaaðilum bara
treystandi til að leigja myndbands-
spólur?
Auðvitað er enginn eðlismunur á bók-
um og myndbandsspólum, eða annars
konar afþreyingu og menningu. Við höf-
um hins vegar alist upp við það að
einkaaðilar reka myndbandaleigur víðs
vegar um landið en það hefur verið hlut-
verk sveitarfélaganna að reka bókasöfn.
Bókasafnsrekstur er ekkert frábrugðinn
öðrum rekstri og því hlýtur að vera kom-
inn tími til þess að íhuga þann kost að
hleypa einkaaðilum að. Hugmyndin hef-
ur raunar nú þegar verið reifuð í borg-
arstjórn, en í umræðum um menningar-
mál í fjárhagsáætlun borgarinnar í
desember í fyrra ræddi Hanna Birna
Kristjánsdóttir, borgarfulltrúi Sjálfstæð-
isflokksins, um hugsanlegan einkarekstur
bókasafna. Taldi hún rétt að skoða hvort
nýir tímar kölluðu hugsanlega á nýja
möguleika í rekstri bókasafna. [...]
Samkvæmt lögum um almennings-
bókasöfn frá árinu 1997 er öllum sveit-
arfélögum skylt að standa að þjónustu
almenningsbókasafna. Vel er hægt að
hugsa sér að einkaaðilum verði treyst
fyrir rekstri slíkra safna. Jafnframt má þó
nefna að samkvæmt lögunum er heimilt
að sameina almenningsbókasafn og
bókasafn grunnskóla. Hugsanlegt er að
með slíkri sameiningu geti sveitarfélög
uppfyllt lagalega skyldu sína með því að
reka bókasöfn í grunnskólum og þannig
skapist svigrúm fyrir einkaaðila til að
stofna og reka önnur bókasöfn að því
marki sem eftirspurn er fyrir hendi – í
samræmi við lögmál markaðarins.
Ragnar Jónasson
Frelsi
www.frelsi.is
Morgunblaðið/Ásdís
Í jólalandi.
EINKAVÆDD
BÓKASÖFN
IOg auk þess að vera um sjálfan hann þá fjallar bókhöfundarins auðvitað um kynlíf og ríkjandi ástand,
samtímann með kostum sínum og göllum, neyslunni,
frjálslyndinu, hraðanum, þversögnunum, tvístr-
ingnum. Sögumaður tekur þátt í leik á Netinu.
IIHópur fólks skráir heimilisfang sitt á lista. Hóp-urinn samanstendur af fimmtíu manns hvaðan-
æva, körlum og konum. Á ákveðnu tímabili fara
þátttakendur í heimsókn hver til annars og hafa sam-
farir. Eftir hverja heimsókn gefur gesturinn gestgjaf-
anum einkunn frá núll og upp í tíu. Í einkunnagjöf
er tekið tillit til aðbúnaðar á vettvangi, fimi gestgjaf-
ans og áhuga. Komi eitthvað þægilega á óvart skal
tekið tillit til þess. Einu hömlurnar sem þátttak-
endum eru settar er að varast tilfinningar. Í upphafi
leiks setja þátttakendur tilfinningastuðla til að kom-
ast hjá óþægilegum uppákomum. Stuðlarnir eru
misháir og gefa til kynna hvernig þátttakendum má
líða og hvað þeim ber að varast. Ástríðustuðullinn er
þannig mjög lágur og sömuleiðis öryggisstuðullinn,
hatursstuðullinn, vonarstuðullinn, munúðarstuðull-
inn, andúðarstuðullinn, söknuðarstuðullinn og ör-
væntingarstuðullinn. Vanlíðunarstuðullinn má aft-
ur á móti vera ansi hár og einnig
vellíðunarstuðullinn þó að þar beri að fara varlega í
sakirnar. Í því tilliti er rétt að gera skýran grein-
armun á líkamlegri líðan og andlegri. Eina tilfinn-
ingin sem alls ekki má vera með í spilinu er ástin.
Þetta er ekki ástarleikur. Honum fylgja engar skuld-
bindingar. Engir eftirmálar. Hver þátttakandi tekur
ábyrgð á sér. Sá vinnur leikinn sem stendur uppi með
hæstu meðaleinkunn þegar allir þátttakendur hafa
heimsótt hver annan.
IIIOpinberunin verður algjör. Höfundurinn á jafn-vel erfitt með að lesa sinn eigin texta. Hann velt-
ir því fyrir sér hvort þetta sé ekki vís leið til þess að
selja ógrynni bóka, vekja gríðarlega athygli. Hvernig
er hægt að standast allt þetta: Persónulega afhjúpun,
kynlíf, samfélagsádeilu, samtímarýni? Er þetta ekki
bókin sem beðið er eftir?
IVBókin heitir Botnlangar og hún hefst svona:Botnlangabólga er eins og barnsfæðing. Ég
man bara að þegar ég var lítill (um það bil 8–10) þá
hélt ég að ég væri kominn með það sem fullorðið fólk
kallaði botnlangabólgu eða botnlangakast. Ég var
með mikinn verk og mamma var alveg viss og
hringdi fyrst á sjúkrahúsið og svo í heimilislækninn
sem skoðaði mig en hann var ekki viss og dró frekar
úr en hitt og ég fór heim og beið milli heims og helju
að mér fannst með verkinn í kviðnum. Og á þeim
tíma var sem mörg ár liðu, meðan ég var átta og al-
veg þangað til ég varð tíu, og verkurinn var alltaf
þarna í kviðnum og ég alltaf með hugann við botn-
langann sem mér var sagt að væri lítill og óþarfur,
eiginlega hálfgerður aðskotahlutur, og ég skildi ekki
hvers vegna mætti þá bara ekki fjarlægja hann svo ég
gæti hætt með verkinn og hætt að hugsa um botn-
langann en enginn vildi gera neitt og ég beið og beið
og tímarnir liðu og æskan fór hjá og ungdómsárin í
einu hrikalegu kasti og svo komu mörg óljós ár, mikil
bólgutímabil sem ég kann ekki að skýra og nú, já nú
þegar allt ætti að vera liðið hjá þá sit ég í þessum
botnlanga og kemst hvergi fyrr en ég hef fundið lyk-
ilorðið. Kannski. Ég veit það ekki. Hvernig losnar
maður við botnlanga(upp)kast? Hvernig verður
maður verklaus?
NEÐANMÁLS