Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.2003, Page 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 2003
Þ
ú hefur þýtt talsvert af bókum á
undanförnum árum: Vansæmd
eftir Coetzee, Ljós í ágúst eftir
Faulkner, Túlk tregans eftir
Jumpha Lahiri, Fröken Pea-
body hlotnast arfur eftir Eliza-
beth Jolley, Leik hlæjandi láns
eftir Amy Tan, Ísherrann eftir
Jennifer Niven, Vertu sæll, Kólumbus eftir
Philip Roth og á þessu ári Hina feigu skepnu
eftir sama höfund og Friðþægingu eftir Ian
McEwan. Hvers vegna þýðir þú? Er þetta
ekki frekar lýjandi vinna, illa launuð og lítið
metin?
„Jú, allt í senn,“ svarar Rúnar Helgi og
hlær. „En þetta er einhver ástríða sem ég ræð
ekki við. Ég hef einhverja þörf fyrir að koma
þessum verkum á framfæri hér á landi. Svo
hef ég alltaf haft mjög gaman af að glíma við
tungumál. Áhugi minn á erlendum bókmennt-
um eða heimsbókmenntum hefur einnig áhrif
en þar er í rauninni á ferðinni almennur áhugi
á því sem hugsað er í veröldinni. Ég tek hinni
bókmenntalegu sjálfsánægju okkar Íslend-
inga með fyrirvara og hef lengi verið tor-
trygginn á þá staðhæfingu að íslenskan eigi
orð yfir allt sem hugsað er á jörðu. Mér finnst
felast óþarflega mikil þjóðremba í þeim hugs-
unarhætti, auk þess sem ég hef oft rekið mig
á vegg, til dæmis við þýðingu á bókum Philips
Roth sem skrifar á köflum talsvert lærðan
stíl, fullan af orðfæri alþjóðlegra mennta-
manna sem er varla til í íslensku.
Ég heillaðist fljótlega af bandarískum bók-
menntum því í þeim er einhver hressandi
frumherjatónn. Þegar ég lauk námi og fór að
hafa tíma til að lesa meira af erlendum sam-
tímabókmenntum, uppgötvaði ég bandstriks-
höfundana, sem ég kalla svo, bandaríska inn-
flytjendahöfunda sem skrifa á ensku en eru
upprunnir á öðrum menningarsvæðum. Upp
úr því komst ég í kynni við eftirlendubók-
menntir, nánar tiltekið þegar ég fylgdi kon-
unni minni til Ástralíu og tók að lesa verk þar-
lendra höfunda.
Kannski þýði ég þessi verk í og með vegna
þess að við eigum svo fáar íslenskar bækur
sem standast samanburð við það besta sem
skrifað er í heiminum. Það er næg ástæða til
þess að koma öndvegisverkum bókmenntanna
á íslenska tungu.“
Gæti ein af ástæðum þess að íslenskar bók-
menntir standast sjaldnast samanburð við það
besta sem skrifað er í heiminum verið sú að
það sé ekki nægilega mikið þýtt af erlendum
úrvalsbókmenntum á íslensku, að íslenskir
höfundar séu með öðrum orðum ekki í nægi-
lega mikilli snertingu við heimsbókmenntirn-
ar?
„Ég hef reyndar verið að hugleiða það
hvort íslenskir höfundar lesi hreinlega ekki
nógu mikið af erlendum bókmenntum og
skorti þess vegna viðmið, samanburð sem
hvetur þá til dáða. Auðvitað þýðum við ekki
nema brot af því sem evrópsku stórþjóðirnar
þýða og það kann að hafa sitt að segja. Það
kann líka að spila inn í að annar mælikvarði
virðist vera lagður á íslenskar bókmenntir,
eins og þær séu á einhverri undanþágu.“
Þýði bækur sem
ég heillast af
Hvernig velur þú bækurnar sem þú þýðir?
Þær eru ólíkar en eiga það þó sameiginlegt að
teljast til hinna svokölluðu samtímabók-
mennta og vera samdar á enska tungu þótt
höfundarnir séu víða að.
„Ég hef notið þeirra einstöku kjara að fá að
þýða bækur sem ég heillast af, bækur eftir
höfunda sem hafa skipt mig máli. Þessar bæk-
ur hafa komið til mín eftir ýmsum leiðum,
bæði í gegnum nám mitt og langdvalir erlend-
is. Ég byrjaði á Philip Roth sem ég kynntist
rétt rúmlega tvítugur. Vertu sæll, Kólumbus
er fyrsta bókin sem ég las eftir hann, ég fékk
hana senda frá bandarískum vini og heillaðist
strax. Í verkum hans má sjá ýmislegt sem
hvergi er að finna í íslenskum bókmenntum.
Hann er lærður höfundur, ef svo má segja,
skarpskyggn með afbrigðum, stílsnillingur
sem skrifar undursamleg samtöl og hefur á
valdi sínu að fjalla bæði um vitsmunaleg efni
og tilfinningar. Ég bara varð að reyna að
koma honum á framfæri við Íslendinga.
Bók Amyar Tan, Leik hlæjandi láns, upp-
götvaði ég á reglulegu bókabúðavappi í Chic-
ago-borg þar sem ég átti heima um tíma. Hún
er dæmi um bandstrikshöfund, er af kínversk-
um uppruna. Jumpha Lahiri kom til mín í
gegnum Guðrúnu, konuna mína, sem sá viðtal
við hana í Time. Lahiri er líka bandstrikshöf-
undur, er af indversku bergi brotin, og bókin
hennar er smásagnasveigur eins og Leikur
hlæjandi láns, afar spennandi form. Coetzee
uppgötvaði ég þegar hann fékk Booker-verð-
launin fyrir Vansæmd; hann er suður-afrísk-
ur. Þegar ég dvaldi í Ástralíu las ég eins mikið
og ég komst yfir af áströlskum bókmenntum
og fékk að sitja í tímum við Curtin-háskóla í
Perth. Prófessorinn leyfði mér að ganga í
bókasafnið sitt og kynnti mig fyrir Elizabeth
Jolley sem ég þýddi svo heila bók eftir. Þýð-
ingarnar spegla því afar ólíka menningar-
heima þótt verkin séu öll samin á ensku.
Flestar bókanna eru frá síðustu árum en Ljós
í ágúst eftir Faulkner er þarna líka, þá bók las
ég í framhaldsnámi mínu í Bandaríkjunum og
það er einhver magnaðasta lestrarreynsla
sem ég hef orðið fyrir. Þegar maður lendir í
slíku langar mann ósjálfrátt að miðla því til
sinna nánustu, til Íslendinga. Val mitt á bók-
um til þýðingar helgast því af ást minni á
þeim og löngun til að miðla framandlegum
menningarheimum og nýstárlegri sýn með
löndum mínum.
Ég var svo heppinn að komast snemma í
samband við Snæbjörn Arngrímsson útgef-
anda hjá Bjarti en hann hefur gefið út flestar
þessara bóka. Við höfum svipaðan smekk og
svipaða sýn. Snæbjörn er ekki að víla það fyr-
ir sér þótt bækur hafi ekki endilega mikla
sölumöguleika ef hann langar á annað borð til
að koma þeim á framfæri. Það var til dæmis
fyrirséð að Ljós í ágúst myndi ekki seljast í
bílförmum. Ég kom til Snæbjörns einn des-
emberdag árið 1997 og sagði honum að mig
langaði til að þýða þetta verk, hvort hann
hefði áhuga á að gefa hana út. Og hann sagði
bara sisona: Já, ég er til í það. Flóknara var
það ekki. Það er mikið lán fyrir litla þjóð að til
skuli vera menn nú á tímum skjótfengins
gróða sem hafa þessa sýn. Þeir leggja hagn-
aðinn af sölubókunum í að gefa út bækur sem
ekki eru söluvænlegar en eru lífsnauðsyn-
legar fyrir íslenskt menningarlíf.“
Helgimynda-
brjóturinn Roth
Þær tvær bækur sem þú hefur þýtt á árinu
eru meðal áhugaverðustu skáldsagna síðustu
ára. Philip Roth skrifar enn eitt snilldarverkið
í Hinni feigu skepnu sem kom út á frummál-
inu árið 2001.
„Já, ég hef nú þýtt sitthvorn endann á höf-
undarverki Roths, þá elstu og þá nýjustu. Hin
feiga skepna fjallar um menningarvita á sjö-
tugsaldri, David Kepesh, sem hefur komið við
sögu í tveimur öðrum bókum Roths, The
Breast (1972) og The Professor of Desire
(1977). Í The Breast hefur hann ummyndast í
risastórt konubrjóst en í Hinni feigu skepnu
hefur hann kastað þeim ham af sér. Hann er
farinn að eldast en hefur enn brennandi
áhuga á kvenkyninu. Hann hefur lengi verið
talsmaður frjálsra ásta og telur að ást og
hjónabönd séu bara fyrir veiklynda karla. En
nú kemst hann í kynni við 24 ára stúlku af
kúbverskum ættum sem hann fellur kylliflat-
ur fyrir. Þótt sjóaður sé í kvennamálum veld-
ur þetta samband algerri upplausn í lífi hans.“
Bókin er í raun uppgjör við kynlífsbyltingu
og kynlífsdýrkun Vesturlanda síðustu áratugi.
Og þar er Roth að fást við svipaða hluti og í
fyrri verkum sínum.
„Í bókinni rekur hann í stuttu máli viðhorf
Bandaríkjamanna til kynlífs og sambúðar í
gegnum tíðina og notar þennan brjóstum-
kennanlega kvennabósa til að sýna þá sögu í
hnotskurn. Roth hefur verið helgimyndabrjót-
ur í bandarísku samfélagi alveg frá fyrstu bók
og enn þorir hann því hér bætir hann við nýju
bannefni: kynlífi aldraðra. Roth er gyðingur
og hefur ekki síst valdið miklu uppnámi í því
samfélagi. Rabbíar skrifuðu honum lítt dulbú-
in hótunarbréf eftir útkomu Vertu sæll, Kól-
umbus. Hann hefur skoðað mörkin milli
menningarheims gyðinga og hins almenna
ameríska borgara. Sjálfur stendur hann á
mörkum þessara heima og má því segja að
hann sjái þá með gestsauga. Að því leyti er
hann í svipaðri stöðu og innflytjendahöfundur.
Það sem hefur ekki síst farið fyrir brjóstið á
gyðingum er að Roth skoðar þessa ólíku
menningarheima út frá hvatalífinu. Hann varð
frægur að endemum fyrir skáldsöguna
Portnoy’s Complaint (1969) sem var bönnuð
víða um heim, ekki síst út af frægum lýs-
ingum á sjálfsfróun söguhetjunnar en þannig
reynir hún að brjótast undan boðum og bönn-
um gyðingdómsins. Roth glímir við mennsk-
una í bókum sínum og spyr ágengra spurn-
inga eins og hvar mörk manns og dýrs liggja.
Í bókunum um David Kepesh spyr hann líka
hvar mörkin milli flagarans og fræðimannsins
liggja. Hann veltir fyrir sér hvernig karlmað-
urinn getur litið framan í sjálfan sig verandi
svona dýrslegur í aðra röndina og fást um leið
við hámenningarleg viðfangsefni.
Annað grunnstef í sögum Roths er sam-
band lífs og listar. Frægastar eru bækurnar
um Nathan Zuckerman, þríleikurinn The
Ghost Writer, Zuckerman Unbound og The
Anatomy Lesson, sem komu út á áttunda og
níunda áratugnum, og annar þríleikur frá tí-
unda áratugnum, American Pastoral, I Marr-
ied a Communist og The Human Stain. Zuck-
erman ber allar bækurnar uppi en hann er
mjög líkur Roth, hefur skrifað bók sem hefur
vakið mikla hneykslan, er á svipuðum aldri og
með svipaðan bakgrunn. Roth hefur síðan
einnig skrifað bækur þar sem sögumaðurinn
er Philip Roth. Lengst gengur hann með
þessa tilraun í bókinni Operation Shylock þar
sem sögupersónan Philip Roth á sér tvífara.
Lengra held ég að verði vart komist með
skörun lífs og listar í skáldskap. Í lok þeirrar
bókar veit lesandinn ekki lengur hvað er satt
og hvað logið og spurningar um eðli frásagn-
arlistar hljóta að vakna.“
Veruleikinn lesinn í
gegnum skáldskap
Má ekki segja að þetta þema um skörun lífs
og listar sé tekið upp í Friðþægingu eftir Ian
McEwan? Bókin fjallar öðrum þræði um það
hvernig maður les veruleikann í gegnum
skáldskap.
„Já, og það kemur svo sem ekki á óvart
vegna þess að McEwan lýsti því yfir á bresku
bókmenntaþingi sem haldið var hérlendis fyr-
ir rúmu ári að hann yrði fyrstur manna til
þess að fara í biðröð eftir nýrri bók frá Philip
Roth. Fyrsta orð bókarinnar er einmitt „leik-
rit“ en aðalsöguhetjan, hin þrettán ára gamla
Briony Tallis, hefur skrifað leikrit sem heitir
Raunir Arabellu og vill setja það upp með
frændsystkinum sínum sem eru að koma í
heimsókn. Briony hefur rithöfundadrauma og
hrærist í dramatískum ævintýrum og ástar-
sögum af ýmsu tagi. Hún á eldri systur, Cecil-
iu, sem verður ástfangin að ungum manni.
Lýst er samdrætti þeirra sem Briony verður
að hluta til vitni að. Það sem hún sér „les“ hún
á forsendum þeirra ungæðislegu ástarsagna
og leikrita sem hún hefur verið að lesa og
skrifa, og sá lestur eða mislestur á veruleika
hinna fullorðnu hrindir af stað atburðarás
sem hefur ótrúlega harmleiki í för með sér.
Briony tekst aldrei að setja upp leikritið sitt
um Arabellu en í staðinn er sett upp leikrit í
raunveruleikanum sem kallast á við mesta
harmleik tuttugustu aldarinnar, heimsstyrj-
öldina síðari, þar sem öll hugsun um sekt og
sakleysi verður afstæð. Og allt gerist þetta
svo auðvitað innan ramma skáldaðrar frá-
sagnar sem rithöfundurinn Briony, sköpunar-
verk McEwans, á að hafa lokið við á gamals
aldri.
Öðrum þræði er bókin því um lestur á
skáldskap og hvaða áhrif sá lestur hefur á
túlkun okkar á veruleikanum. Hinum þræð-
inum er þetta bók um siðfræði og sektar-
kennd, en handritið er hugsað sem friðþæging
Brionyar fyrir að hafa valdið harmleiknum
sem lýst er í sögunni. Í lokin stendur lesand-
inn eftir með spurningar um mörk skáldskap-
ar og veruleika líkt og í mörgum verka Roths.
Nærtækt virðist að ætla að skáldskapurinn,
frásögnin, sé eins konar veruleiki sem hafi
mikil áhrif á líf okkar.
Friðþæging er óvenjuleg bók í byggingu,
hún er í nokkrum lögum og dýpkar með
hverju lagi. Eftir að hafa lifað náið með þess-
ari bók í heilt ár er ég sannfærður um að hér
sé meistaraverk á ferð og vona að mér hafi
tekist að sýna því þá virðingu sem það á skil-
ið.“
Eins og Þorskafjarðar-
heiðin að vori
Hvernig er þýðingarferlið hjá þér? Það
hefst væntanlega á talsverðri yfirlegu yfir
bókinni, nákvæmum lestri og túlkun.
„Já, fyrst er að lesa verkið vandlega enda
er þýðing túlkun. Maður er að túlka í hverri
einustu setningu því eins og fræðimenn hafa
bent á er merkingin óstöðug. Og það á ekki
síst við um tungumál eins og ensku sem býr
að langri bókmennta- og menningarhefð.
Hverju orði fylgir mikill farangur. Mjög oft
stendur maður þar af leiðandi frammi fyrir
því að þurfa að velja eina merkingu orðs frek-
ar en aðra og þá er maður að túlka, leggja
sinn skilning í textann. Maður velur síðan eina
merkinguna með hliðsjón af samhenginu eða
túlkun á bókinni í heild sinni. Rangtúlkun á
einu orði getur skemmt gríðarlega mikið og
jafnvel lokað fyrir heilt merkingarsvið.
Menntun mín sem bókmenntafræðingur nýt-
ist mér því býsna vel í þessu starfi. Ég reyni
líka að fyrirbyggja mistök með því að lesa
eins mikið og ég get um verkið sem ég er að
þýða hverju sinni. Netið hefur auðveldað þá
vinnu verulega. Það er þó mismikið til af efni
um verkin. Um Ljós í ágúst hafa verið skrif-
aðar heilu bækurnar og auk þess orðasafn þar
sem ýmis torskilin orð og setningar í bókinni
eru skýrð. Það hjálpaði töluvert.“
Hvernig vinnur þú textann sjálfan? Þýðir
þú bókina í heild sinni í fyrstu umferð?
„Já, ég þýði verkið í gegn. Stundum reikna
ég út hversu mikið ég þurfi að þýða á hverjum
degi til þess að geta klárað hana í tíma fyrir
prentun. Ef ég vinn hálfan daginn næ ég yf-
irleitt þremur til sjö síðum en stundum ekki
nema einni, það fer eftir því hversu þungur
textinn er. Hin feiga skepna var til dæmis
gríðarlega erfið þar sem Roth er hvað lærð-
astur í orðfæri, stundum hélt ég hreinlega að
mér mundi ekki takast að þýða bókina. Eins
og ég nefndi áðan stöndum við frammi fyrir
því að eiga ekki tungutak af þessu tagi í ís-
lensku máli nema að litlu leyti og svo þarf
maður að varast að hafa textann á of sér-
hæfðu máli.
Á meðan ég er að þýða verkið í heild sinni
renni ég yfir kafla og kafla úr þýðingunni og
laga til. En þegar frumtextinn er kominn í
NÚMER EITT,
TVÖ OG ÞRJÚ
ER AÐ NÁ
ANDBLÆ
BÓKARINNAR
„Kannski þýði ég þessi verk í og með vegna þess að
við eigum svo fáar íslenskar bækur sem standast sam-
anburð við það besta sem skrifað er í heiminum.
Það er næg ástæða til þess að koma öndvegisverkum
bókmenntanna á íslenska tungu,“ segir Rúnar Helgi
Vignisson í samtali við ÞRÖST HELGASON en Rúnar
Helgi hefur á þessu ári þýtt tvær af athyglisverðustu
skáldsögum síðustu ára, Hina feigu skepnu eftir
Philip Roth og Friðþægingu eftir Ian McEwan.