Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.2003, Síða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. DESEMBER 2003 9
Óli: Nei þær eru með vængi. Til hvers ættu
þær að vera með heila?
Ég: Meinarðu að það sé betra að vera með
vængi en heila?
Óli: Ég held að það væri best að vera með
vængi á heilanum.
Þetta eru samræður tveggja drengja úr
skáldsögu minni Vængjasláttur í þakrennum.
Í fyrstu fundust mér þetta ósköp venjulegar
samræður, en smám saman hafa þær orðið
boðskapur minn.
Ég er með öðrum orðum að segja að við
þurfum skáldskap í líf okkar. Við þurfum anda.
Við þurfum flug. Vængi á heilann.
Nútíminn býður upp á margvíslegar flótta-
leiðir og því skiptir máli að finna þennan anda,
þetta flug, vængina.
Eða kannski ekki að finna, heldur leita, stöð-
ugt að leita … Að leita að innihaldi í lífinu er
innihald lífsins.
…
Ég hef heyrt því fleygt að Björk hafi verið
spurð að því á blaðamannafundi í Englandi eða
Bandaríkjunum hverjir væru helstu persónu-
leikar í menningarlífi Norðurlanda. Hún mun
hafa svarað að það væru Karíus og Baktus.
Nei, ég er svo sem enginn sérfræðingur í því
hvernig þjóðir lifa af, en það gera þær líklega
alveg óháð öllum skýringum á því hvers vegna
þær gera það. Það er auðvelt að reikna þjóðir
út af landakortinu og útskýra þær burt.
Stundum er þjóðum raðað upp einsog lögum
á vinsældalista og svokallaðar stórþjóðir gera
tilkall til landa og auðlinda.
Nú myndu margir gáfaðir menn álykta sem
svo, að fámennar þjóðir einsog Íslendingar,
með dreifðar byggðir, eigi sér lítinn tilveru-
rétt, nema sem verstöðvar og ferðamannastað-
ir fyrir sérvitringa.
En þannig er málum ekki háttað: Alþjóða-
væðingin veitir þjóðum sem okkar aukna
möguleika. Miðpunktarnir í veröldinni færast
úr stað, hugvitið getur komið hvaðan sem er.
Arðbær samstarfsverkefni á milli þjóða færast
stöðugt í aukana.
Hugvitið er auðlind sem þurrkar burt landa-
mæri, gerir þau óþörf. Heilinn er hálfgerður
trotskyisti. En alþjóðavæðingin hefur líka fætt
af sér meðvitund um sérstöðu hins stað-
bundna. Það er einmitt í slíkri togsreitu sem
miklar bókmenntir hafa oft orðið til. Að taka
þátt í alþjóðavæðingunni án meðvitundar um
hið staðbundna er einsog að búa á tunglinu.
Við viljum ekki öll búa á sama flugvellinum.
Ungt fólk í dag gerir miklar kröfur. Ef stað-
urinn uppfyllir ekki óskir þess þá fer það bara.
Það skiptir minna og minna máli hvar maður
er. Þetta speglast í flutningi inn á þéttbýlis-
svæðin, en líka í flutningi á milli landa. Unga
kynslóðin í dag er kynslóð heimsborgara.
Þessi staða gerir miklar kröfur til okkar. Við
þurfum að halda uppi gæðum þess nútímalífs
sem veitir ungu fólki möguleika á að taka þátt í
framþróuninni, en líka að styrkja hið stað-
bundna ónæmiskerfi með þeim hætti að þetta
sama unga fólk finni sín tengsl við umhverfið,
já vilji, þegar til lengdar lætur, búa heima hjá
sér.
Þess vegna skiptir hin menningarlega frjó-
semi máli, að sköpunarkrafturinn sé virkjaður.
Við þurfum að vera raunsæ og framkvæma hið
ómögulega. Eða með öðrum orðum: allt þarf
að vera í stöðugri endurskoðun, ekkert má
taka sem gefið.
Þegar við lesum gömlu rómantísku skáldin
vitum við að þau hafa ekki gengið í gegnum
sama heim og við, þau hafa ekki hlustað á
rokktónlist, þau hafa ekki verið á netinu. En
þannig þurfa tímarnir að kveðast á og ræða
saman.
…
Eins varð ég einu sinni vitni að því þegar
annað íslenskt söngvaskáld, Megas, sat á
spjalli við færeyskan kollega sinn. Sá færeyski
segir við Megas að það sé mál manna í Þórs-
höfn að hann sé Megas Færeyja.
Þá segir Megas: „Já, ég hef líka heyrt að það
sé einn í USA.“
Í heiðni bjuggu guðirnir í Ásgarði, en Ás-
garður var mitt inni í Miðgarði og þar áttu
mennirnir heima. Þegar Miðgarði sleppti tók
Útgarður við, hin villta náttúra, öræfi og
klappir, og hún náði alveg heim að hafinu, en
þar bjuggu jötnarnir, óvinir guðanna. Jötn-
arnir héldu því fram að þeir væru eldri en guð-
irnir og heimurinn því með réttu þeirra.
Ég ætla ekki að hætta mér út á hálan ís
goðafræðinnar, en bendi á kenningar fræði-
manna sem halda því fram að þessi heims-
mynd heiðninnar svari til íslenska bóndabæj-
arins sem stendur einn úti í víðáttunni, í
stöðugum átökum við óblíða veðráttu.
Öld fram af öld var Ísland landbúnaðarþjóð-
félag og bændur eini rótfasti þjóðfélagshóp-
urinn þó að þeir hafi á síðustu árum verið í
stöðugri útrýmingahættu.
Miðgarður, Útgarður, býlið og óbyggðin.
Í byrjun tuttugustu aldar voru sjávarþorpin
fulltrúi hins illkynjaða jötnaheims, sem herjaði
á sveitirnar og ýtti við upplausn þeirra. Sjó-
sóknin dró unga sveina frá Miðgarði til Út-
garðs, þar sem spillingin þreifst í mótsögn við
hið heilbrigða og menningarlega sveitalíf.
Eftir seinna stríð breytist þetta mynstur á
þann veg að borgin og landsbyggðin verða
fulltrúar þessara andstæðu heima, þó með öðr-
um hætti sé.
Náið samband okkar við fortíðina helgast
ekki síst af því hve ung við erum sem sjálfstæð
þjóð, já hve nýr nútíminn er hjá okkur.
Á Íslandi er engin þriggja alda iðnaðarsaga,
engar „glæstar stéttir“ sem öldum saman hafa
lífað við ríkidæmi og sálarflækjur. Sjúkdómar
sem herjað hafa á einangraðar yfirstéttir hafa
helst tekið sér bólfestu í afskekktum fjörðum á
Íslandi.
Okkar sögu svipar til sögu „þriðja heimsins“
að því leyti hve stór hluti hennar er saga ný-
lendu og vegna þess hve nútíminn hellist
skyndilega yfir okkur og lendir í harkalegum
árekstri við fortíðina en sameinast henni um
leið.
Tvennir tímar, tveir heimar. Við höfum lifað
tvenna tíma og búum í tveim heimum. Takist
okkur að vinna úr þeim, hvíla í fangi fortíð-
arinnar og faðma um leið samtímann, má segja
að allt sé „í haginn búið undir mikinn saung-
leik“, einsog segir í Vefaranum mikla …
Höfundur er rithöfundur.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
ð ungu Fjölnismennirnir í dag tala gullaldarmál, að vísu með slettum og slangri og alls kyns unglingatöktum, sumt er ýkt fokking böggað geðveikt, ann-
þannig á tungumálið að vera, hörku knattspyrna, átök nýjunga og hefða, flott mál sem meitlast og þróast, Megas og Jónas.“
Hugvitið er auðlind
sem þurrkar burt
landamæri, gerir þau
óþörf. Heilinn er
hálfgerður trotskyisti.
En alþjóðavæðingin
hefur líka fætt af sér
meðvitund um sér-
stöðu hins stað-
bundna. Það er ein-
mitt í slíkri togsreitu
sem miklar bók-
menntir hafa oft orð-
ið til. Að taka þátt í
alþjóðavæðingunni
án meðvitundar um
hið staðbundna er
einsog að búa á
tunglinu. Við viljum
ekki öll búa á sama
flugvellinum.