Íslendingaþættir Tímans - 23.02.1983, Page 1

ISLENDINGAÞATTIR
Miðvikudagur 23. febrúar 1983 — 7. tbl. TÍMANS
Sigurður Þórarinsson
jarðf ræðingur
Kvcðja frá Jarðfræðifélagi Islands
f dag fylgjum við Sigurði Þórarinssyni jarðfræð-
ingi til grafar. Hann lézt nýorðinn 71 árs í rauninni
löngu fyrir aldur fram og í fullu starfi. Sigurður
hné niður við amboðið þar sem hann var að yrkja
þann akur, sem hann hafði stundað manna lengst
og bezt, í miðjum klíðum við ritgerðir um
Skaftárelda 1783.
Fyrir einu ári fögnuðum við sjötugsafmæli hans;
fram undan virtust vera mörg góð starfsár sem
Sigurður gæti helgað ýmsum stórverkefnum, sem
hann hafði lengi viðað efni til, og bar þar hæst
eldfjallasögu íslands, einnig að ganga frá íslands-
kaflanum í alþjóðlegum eldfjallalexíkon, og að
ganga frá safnriti um Skaftárelda, sem áður var
nefnt. Viku fyrir andlátið hafði hann skilað
handritum tveggja ritgerða um þessi efni, en hin
þriðja er sketnur komin, og fjallar sú um móðuna
miklu og erlendar lýsingar á henni. í því tilefni
skauzt Sigurður til Bretlands fyrr í vetur og
safnaði samtímaheimildum um móðuna, og
vonandi verður unnt að ganga frá þessari vinnu í
tíma fyrir útgáfu á 200 ára afmæli Skaftárelda.
Sigurði bórarinssyni var tlest það gefið, sem
prýða má góðan vísindamann: Hann þáði hraðar
og snarpar gáfur í vöggugjöf; liann nam fræði sín
af mönnum scm þá voru í fremstu röð í hinum
ýmsu greinum kvarterjarðfræði, og hefur það
vafalaust mótað afstöðu hans til vísindanna -
ráðið stærð þess striga, sent hann kaus sér tilað
mála á, svo tekin sé samlíkingúr annarri átt. Hann
var hugkvæmur, allra manna eljusamastur, minn-
ugur svo af bar og átti auðvelt með að skrifa -
ritaskrá hans er 10 prentaðar síður í afmælisbók-
inni „Eldur er í norðri", sem út kom í fyrra. Enda
var Sigurður löngu heimsþekktur vísindamaður
og raunar persónugervingur íslenzkrar jarðfræði
úti um heim.
í þessari stuttu kveðju er ástæðulaust að gera
nána grein fyrir ævistarfi Sigurðar Þórarinssonar,
en um það skrifaði Þorlcifur Einarsson jarðfræð-
ingur greinargóða ritgerð í bókina „Eldur er í
norðri" sem fyrr var nefnd. Rannsóknavettvangur
Sigurðar virðist hafa ráðizt snemma; vorið 1934
kom hann heim frá Svíþjóð, þar sem hann var við
nám, og rannsakaði ummerki Grímsvatnagossins
og Skeiðarárhlaupsins. Þar með var vakinn áhugi
hans á Vatnajökli og Grímsvötnum, sem entist
svilangt. Sama sumar hóf hann rannsóknir á
öskulögum í jarðvegi, og á mómýrum almennt,
með það fyrir augum að rekja gróðursögu landsins
með frjókornagreiningu. Varð það upphafið að
aðalþætti ævistarfs hans, gjóskulagarannsóknum,
sem hafa opnað dæmalaust frjósaman rannsókna-
vettvang sem tengist fornleifafræði, byggðasögú,
gróðurfarssögu, eldfjallasögu, loftslagsbreyting-
um o.fl. Sigurður rakti sögu gróðureyðingar í
landinu, af völdum loftslags, náttúruhamfara og
mannvistar, og gerðist einn hinna fyrstu náttúru
verndarmanna á nútímavísu.
Sumurin 1936-’38 tók Sigurður þátt í Vatna
jökulsleiðöngrum þeirra Ahlmanns og Jóns
Eyþórssonar, en jöklarannsóknir urðu síðar
meðal stórra verkefna hans. Og sumarið 1939 tók
hann þátt í forleifarannsóknum í Þjórsárdal, sem
Hekla lagði í eyði árið 1104. Síðar tók hann þátt
í ranrtsókn Heklugossins 1947, og allra eldgosa
hér á landi síðan. Doktórsritgerð Sigurðar (1944)
fjallaði um „gjóskutímatal á íslandi", en með
þeirri ritgerð og óteljandi öðrum síðan hóf hann
þessi fræðigrein, tephrochronologíu eða gjósku-
tímatal, til alþjóðlegrar viðurkenningar. Aðal-
rannsóknir Sigurðar Þórarinssonar tengjast sem-
sagt þeim tveimur höfuðskepnum, sem íslending-
ar hafa barist við í 1100 ár, eldi og ís, eldfjöllum
og jöklum, og með aðstoð gjóskulagarannsókna
og skráðra heimilda rakti hann í mörgum bókum
og ritgcrðum eldgosasögu Heklu, Grímsvatna,
Kötlu, Öræfajökuls og Kverkfjalla.
Skrifað stendur:
Gladw og reifur
skyli gumna hverr,
unz sinn bíður bana
Mcð fárra ntánaða millibili hafa íslendingar
mátt sjá á bak tveimur af sínum ástsælustu
vísindamönnum, þeim Kristjáni Eldjárn og Sig-
urði Þórarinssyni. Fáa grunaði annað en báðir
ættu langt starf fyrir höndum, laust við aðrar
skyldur en þær sem rannsóknir og skriftir legðu
þeim á herðar. Við fráfall þeirra er harmur
kveðinn að þjóðinni allri, að vinum þeirra, en þó
mestur að ástvinum og aðstandendum. En samt
eru þeir gæfumenn að falla frá í miðju starfi,
óbilaðir í anda og með mikið lífsstarf að baki -
þeim var hlíft við byrðum ellinnar og því að „lifa
sjálfan sig“, sam margan mikinn mann hefurhent.
Sjálfur var ég svo gæfusamur að kynnast nafna
mínum vel og starfa ,með honum í rúman áratug.
„Þessi fínbyggði hámenntamaður, ólíklegur til
þrekrauna", eins og Nóbelsskáldið lýsir Sigurði,
var yfirleitt fremur ópersónulcgur í samskiptum
en jafnan glaðlegur og með gamanyrði á vör. Slík
var meðfædd kurteisi hans að ég heyrði hann
aldrei halla orði á fjarstaddan mann, og þyrfti
einhver á hjálp að halda var hún veitt með svo
elskulegum og nær því ósýnilegum hætti, ef hann
átti þess kost, að maður tók varla eftir öðru en
allt hefði gerzt af sjálfu sér. Almennar skoðanir
Siguröar hygg ég hafi verið róttækar á borgaralega
vísu, enda hafði hann á sinni tíð mikil samskipti
við sænska jafnaðarmenn sem voru að búa til
fyrirmyndaþjóðfélag, og var á stríðsárunum í
samstarfi með mönnum eins og Olof Palme, Willy
Brandt og Bruno Kreisky - þessi lífsskoðun
einkennist eina helst af húmanisma. mannúðar-
stefnu.
Mörgum verður það á nú til dags að „dreifa
sér“ um of, vasast í of mörgu, því margs þarf við
í fámennu þjóðfélagi sem vill vera gjaldgengt á
öllum sviðum miljónaþjóða. En þá skiptir mestu
máli að hafa forgangsréttinn á hreinu. Sigurður
kom víða við, og það gat hann leyft sér, þvf hann
var óumræðilega fljótur að öllu. Samt veitti ég því
athygli, að hann gerði aldrei neitt óundirbúinn -
Framhald af bls. 2