Íslendingaþættir Tímans - 20.04.1983, Blaðsíða 3

Einnig má nefna Þorkel Jóhannesson frá Syðra-
Fjalli, prófessor og fræðimann, sem var dótturson-
ar Jónasar Kristjánssonar, hálfbróður Leirhafn-
arbræðranna, og elstur barna Kristjáns Þorgríms-
sonar, af fyrra hjónabandi. En Jónas hvarf til
Vesturheims með fjölskyldu sína, að undantek-
inni Ásu dóttur sinni, móður Þorkels prófessors
og systkina hans.
Kristján Þorgrímsson áti allmargt systkina,
einkum bræður, sem upp komust, og var yngstur
þeirra, fæddur árið 1819, en elsti bróðir hans
Halldór, sem bjó sinn búskap allan á Bjarnar-
stöðum í Bárðardal og jafnan við þann bæ
kenndur, var fæddur árið 1800, varð frægur
a.m.k. um allt Norð-Austurland, fyrir að hafa
alveg bjargað sveitarfélagi sínu Bárðardal í
harðindum, um miðja 19. öldina, því hann átti
jafnan heyfyrningar. Annar bróðir Kristjáns Þor-
grímssonar var Friðrik, sem lengi bjó að Svartár-
koti í Bárðardal og telja má hinn fyrsta fiskirækt-
armann á íslandi. Hann flutti hrong Mývatns-
silungs, frá Mývatni, í Svartárkots-vatn, sem áður
var fiskilaust, en hefir síðan verið allgott veiði-
vatn. Hann bar hrognin á bakinu á milli vatnanna,
í vatnsheldum trékassa er hann gerði í þessu
augnamiði. Hann var faðir Reykjahlíðarbræðr-
anna gömlu.
Helga Sæmundsdóttir, móðir Helga og bræðra
hans, var kvenskörungur og gæðakona, veitul og
gestrisin. Hún fæddi bónda sínum og þjóðfélaginu
sex sonu og kom þeim öllum til manndómsaldurs,
þótthúnyrðiekkja,eryngstisonurinn Helgi var
á öðru sínu aldursári. Þá voru allir synirnir sex
innan fermingaraldurs. En við hyggindi og stjórn-
semi húsmóðurinnar fór allt vel úr hendi, og elstu
drengirnir komu fljótlega til hjálpar móður sinni.
við búskapinn og sýndu fljótt hversu miklir
manndómsmenn þeir voru, hver á sínu sviði.
Sumir urðu smiðir á tré og málma, að mestu af
eigin hagleik, aðrir fjárræktarmenn svo af bar og
jarðræktarmenn.
Kristján Þorgrímsson, faðir Helga heitins og
bræðra hans, bjó mest allan sinn búskap í
Norður-Þingeyjarsýslu, aðallega í Þistilfirði,
Eaman af, t.d. á Bæistöðum í allmörg ár, sem er
heiðarbýli þar í sveit, góð engjajörð, en
snjóþung að vetri og vori, einhver ár í Presthólum
1 Núpasveit er þar varð eitthvað á milli presta, en
fékk Leirhöfn til ábúðar nálægt áratugnum 1880,
°g þar missti hann fyrri konu sína. Með henni.
eignaðist hann 7. börn, sem til aldurs komust, 4.
hrengi og 3. stúlkur, sem öll áttu eftir sig
afkomendur.
Svo sem áður er sagt ólst Helgi upp í Leirhöfn,
nieð móður sinni og eldri bræðrum. Hún hélt þar
áfram búskapnum eftir mann sinn sem ekkja en
taldist hafa ráðsmann fyrstu árin, þar til drengir
hennar komust yfir fermingaraldur, hver af
oðrum, og gátu tekið við búsýslu allri, utan húss
nteð tilsögn móður sinnar fyrst í stað, en hún
hafði reynslu í öllum bústörfum, eftir margra ára
búskap, emð móður sinni á heiðarbýli á Öxar-
tjarðarheiði.
Um tvítugs-aldurinn hleypti Helgi Kristjánsson
1 Leirhöfn heimdraganum og sigldi til Noregs við
fremur smá fararefni með haustskipi sem flutti
saltkjöt til Noregs. Þá var þegar fyrir nokkru
hafin heimsstyrjöldin hin fyrri, sem þó ekki virtist
koma að sök, í þessu tilfelli, og Helgi gekk heill á
húfi á land í Stafanger í Noregi. Þar réði hann sig
Ajútlega til vistar hjá bónda suður á Jaðri, þar
sem til forna var heimkynni og yfirráðasvæði
höfðingjans Erlings Skjálkssonar af Sóla, sem
sagan hermir.
Þarna á Jaðrinum, vann Helgi mikið við
jarðrækt og lærði að beita hestum og hestaverk-
færum, og mörg önnur nýtileg störf sá hann þar,
sem hann tileinkaði sér og síðar komu að haldi.
Haustið eftir var hann við skógarhögg og fleiri
störf, fram um eða yfir hátíðir, en fór þá suður til
Kaupmannahafnar. til að fullnuma sig í bókbandi,
sem hann hafði að nokkru lært áður hjá Birni
Guðmundssyni bónda á Grjótnesi, En þarna lærði
hann að gylla á bækur, ásamt fleiri vinnubrögðum
tilheyrandi þessari iðn. Við þetta var hann fram á
vorl918 að hann hvarf heim með vöruflutninga-
skipi til Þórshafnar ásamt nokkrum öðrum
farþegum, sem verið höfðu í Kaupmannahöfn um
veturinn. Þar sá ég Helga í Leirhöfn í fyrstá sinn,
en fundum okkar átti oft eftir að bera saman síðar,
og kynning að verða mikil og góð. Þegar eftir að
Helgi kom heim, úr þessum leiðangri sínum, fullur
hetjumóðs og áhuga á allskonar verklegum fram-
kvæmdum til að notfæra sér það sem hann hafði
séð og lært á erlendri grund, og varð þá fyrst og
efst í huga hans móðurmoldin, að breyta henni úr
óræktarmóum í græna grasvelli. Hann fékk sér
fljótlega dráttarhesta, plóg og herfi, við þeirra
hæfi, og fleiri hestaverkfæri og hóf jarðræktina,
að vori og hausti og bókbandið að vetrinum.
Hann var einn hinna fyrstu, hér um slóðir, sem
notaði sáðræktaraðferðina við grasræktina, áður
var eingöngu notuð þaksléttuaðferðin, og notaði
þara, sem jafnan var nóg af í Leirhafnarvíkinni,
fyrir undirburð, sem hann svo herfaði niður í
moldina. Allt varð þetta að gerast með hestum,
því dráttarvélar k omu ekki til sögu hér um slóðir
fyrr en rúmlega áratug síðar en Helgi hóf sína
grasrækt í Leirhöfn.
Helgi kvæntist sumarið 1923 eftirlifandi konu
sinni, Andreu P. Jónsdóttur, frá Ásmundar-
stöðum á Sléttu. Þau voru þremenningar að
frændsemi. Þannig að Jón Sigurðsson bóndi í
Skinnalóni á Sléttu, móðurfaðir Andreu var
bróðir Kristínar móður Helgu í Leirhöfn móður
Helga Kristjánssonar. Það er óhætt að fullyrða,
að hún var skærasti og um leið hlýjasti sólargeisl-
inn í lífi hans til æfiloka. Þau eignuðust sjö börn
en misstu eitt þeirra, dálítið stálpaða stúlku sem
hvíti dauðinn tók. Hin 6 eru eftirtalin : Jóhann
bóndi í Leirhöfn kvæntur Dýrleifu Andrésdóttur,
frá Syðri-Brekkum á Langanesi, Jón kvæntur
Valgerði Þórsteinsdóttur, skipstjóra frá ísafirði,
Hildur gift Sigurði Þórarinssyni frá' Laufási í
Kelduhverfi. Þessi hjón hvortveggja búsett í
Reykjavík. Helga gift Pétri Einarssyni Garði í
Núpasveit, Anna búsett á Kópaskeri, ekkja eftir
Barða Þórhallsson, og Birna, ógift afgreiðslu-
stúlka búsett í Reykjavík. Þar sem a.rn.k. 2/3 af
börnum þeirra Leirhafnarhjóna hafa þegar látið
eftir sig afkomendur er þegar til reiðu allstór
ættleggur frá þeim kominn, af ágætum þjóðfélags-
þegnum, svo að þau hafa ekki látið sig án
vitnisburður á því sviði fremur en öðrum.
Helgi í Leirhöfn var mikill bókasafnari. Það var
honum mikil ástríða að eignast bækur, og fór
vaxandi með aldrinum. Hann byrjaði með því, að
hirða bækur sem voru í lítilli umhirðu í grennd-
inni, binda þær og plástra eftir þörfum, svo þær
kæmust í nothæft ástand. Hann keypti líka
nýútkomnar bækur og rit, sem voru á markaði og
varði árlega til þess ærnu fé. Hann fylgdist vel með
hvað fornbóksalar höfðu að bjóða og náði þar
stundum góðum dráttum. Hann vildi helst kaupa
bækur aðeins í kápu og binda þær sjálfur, taldi
það band haldbetra en vélabandið. Þegar svo
æfinni tók að halla og heilsan að bila, á áttunda
tug æfi hans, buðu þau hjón Helgi og Andrea í
Leirhöfn sýslunefnd Norður-Þingeyjarsýslu bóka-
safnið að gjöf og var við því tekið með þakklæti,
þar sem hér var um stórgjöf að ræða, svo mikið
verðmæti er þar samankomið. Auðvitað ætluðust
gefendurnir til, að safnið yrði flutt á einhvern
þéttbýlisstað í sýslunni og þar byggt yfir það en
ekki veit ég, sem þessar línur rita, hvort þáð hefir
verið fram tekið í gjafabréfinu. En safnið er enn
í Leirhöfn eftir um áratug í eigu sýslunnar en í
góðum húsakynnum, en ekki verulega aðgengilegt
aimenningi.
Eftir að Helgi hafði, með góðri aðstoð bræðra
sinna einkum þeirra Sigurðar og Guðmundar, fært
Leirhafnar-túnið bæði út og suður með fjallinu,
sem bærinn stendur undir, um marga hektara og
auk þess gert allstórt tún úr mólendi út með
víkinni austanverðri kallað Sjóhústún.
Þegar kom fram á fjórða áratuginn hóf Helgi
iðnrekstur, sem raunar mátti fremur kalla heim-
ilisiðnað, þar sem öll vinnan var framkvæmd af
heimilisfólkinu, hjónunum og vinnufólki þeirra,
ef eitthvert var. Hann byrjaði með húfugerð,
aðallega kulda- og vetrarhúfur, úr sútuðu skinni.
Þar sem þessi framleiðsla seldist vel jók Helgi
framleiðsiuna einkum að fjölbreytni. Hann vann
við þennan iðnað sinn oftast langan dag ásamt
bókbandinu, sem hann stundaði alltaf eitthvað
árlega.
Helgi tók þátt í sjávarútgerð um nokkur ár
ásamt Sigurði bróður sínum, og af því tilefni
byggðu þeir allstórt hús portbyggt við víkina
austanverða. Útgerðin heppnaðist ekki og húsið
síðan gert að trésmíðaverkstæði, en stendur nú
autt og yfirgefið þar á bakkanum austan við
Leirhafnarvík.
Þau hjón Helgi og Andrea voru mjög gestrisin,
svo og Sigurður bróðir Helga. Leirhafnar-heimilið
var í þjóðbraut og bar þar of tmann að garði. Ég
minnnist sérstaklega kaupstaðaferðanna til
Kópaskers á veturna, sem ég var þátttakandi í
um nokkur ár í misjöfnum veðrum og færð. Þá var
oftast gist í Leirhöfn, því skörðin voru seinfarin
með þung æki sem þreytti bæði menn og hesta. Þá
var gott að koma í Leirhöfn, hestarnir settir við
töðustall og menn að vistaborði, og við fræðandi og
skemmtandi umræður við húsbændur og annað
heimafólk. Ég minnist líka og vil af alhug þakka
alla fyrirgreiðslu við ipig, er ég vann við tún okkar
Raufarhafnarbúa þar í grenndinni um árabil. Þá
var gott að koma í eldhúsið til Andreu og neyta
þar matar eða kaffis eða hvort tveggja, eftir því
sem á stóð og við átti.
Bræðurnir í Leirhöfn voru sérstaklega greið-
viknir og hjálpsamir ef nágrannar þeirra eða aðrir
þurftu liðsinnis við. Varð ég sem þetta rita
áðnjótandi þessa liðsinnis. Þegar ég hafði mikið
hey undir, og fullþurrt til hirðingar kom Helgi
oftast óbeðinn mér til hjálpar við að koma því
saman og hafði stundum tvær dætur sínar með.
Þetta var mér ómetanleg hjálp, þar sem túnið var
allstórt 16,5 ha. og nokkuð grasmikið á þeim
árum. Þetta var fólkið sem iðnaðinn stundaði og
stóð upp frá,', saumavélunum til að liðsinna mér
og þeim sem ég vann fyrir, sem voru flestir íbúar
í Raufarhafnarþorpi. Sigurður bróðir Helga var
3