NT - 29.09.1985, Qupperneq 22

22 Sunnudagur 29. september NT
Seinkun á framúrstefnu
Rætt við dr. Örn Ólafsson
um tímabil Rauðra penna
Dr. Örn Ólafsson hefur í bókmenntarannsóknum
sínum einbeitt sér aö íslenskum bókmenntum millistríða
og þá með sérstöku tilliti til pólitískra hræringa samtím-
ans. Það lá því beint við að ná tali af honum og freista
þess að auka við þá mynd er greinin hér til hliðargefur
af Rauðum pennum.
Örn brást vel við og svaraði spurningum blaðamanns
afalkunnum áhuga á efninu.
stór hópur fólks uppi fátækari en þaö
hafði nokkurn tímann verið.
Fréttir af atburðum erlendis virtust
renna stoðum undir þá skoðun að
íslenskar aðstæður væru þær sömu
og þar og því líklega sömu orsakirnar
að baki. Því voru það margir er
leituðu lausna erlendis og köstuðu
trúnni á það að svo framarlega sem
islendingar fengju völd yfir eigin mál-
um yrði allt ranglæti upprætt.
Aðalhvatamaðurinn að stofnun Fé-
lags byltingarsinnaðra rithöfunda árið
1933 og síðar Rauðra penna var
Kristinn E. Andrésson. Fljótlega eftir
að hann kemur heim frá námi í
Þýskalandi gerist hann virkur komm-
únisti og eldheitur baráttumaður fyrir
listum í þágu stéttabaráttunnar. Hann
varð strax í upphafi höfuð hreyfingar-
innar, andlegur leiðtogi og sá sem
markaði stefnuna. í gegnum hann
fóru fram samskifti við Alþjóðasam-
band byltingarsinnaðra rithöfunda og
gekk hann manna ötulast fram í því
að framfylgja stefnumiðum þess.
Alþjóðasambandið sem íslands-
deildin var aðili að barðist fyrir heims-
byltinguna og tækið í þeirri baráttu
var það sem síðar var kallað sósíal-
realismi. Hann var alþjóðleg lista- og
menningarstefna er átti að þjóna
hagsmunum verkalýðsins í stað úr-
kynjaðra yfirstétta eins og hin gamla
list var álitin hafa gert. Efni og fram-
setning átti því að þjóna þörfum
verkalýðsins; yrkisefnin átti að sækja
í stéttabaráttuna og raunveruleik
hinna vinnandi stétta og formió atti aö
vera aðgengilegt svo boðskapur
verkanna væri auðskilinn.
Sósíalrealismanum var ætlað að
keppa við afþreyingarbókmenntir
auðvaldsins, en í stað þess að láta
verkalýðinn hafa draumveruleik til að
gleyma stöðu sinni eða upphafningu
gamalla gilda til að fá falska trú á
hlutverk sitt, átti sósialrealisminn að
færa honum heim sanninn um böl
auðvaldsskipulagsins og benda hon-
um á leið til þess að varpa af sér
okinu.
Kristinn E. Andrésson reyndi á
fundum Félags byltingarsinnaðra rit-
höfunda að fá skáldin til að yrkja og
semja sögur I þessum anda. Hann
trúði því að sósíalrealisminn væri sá
lífgjafi er fengi list skáldanna til að
blómstra. Mönnum var sett fyrir verk-
efni einsog til dæmis „lögreglusögur“
og áttu að spreyta sig á því í anda
hins nýja stils.
En á fundunum var fleira gert.
Skáldin gagnrýndu verk hvors
annars, bæði útfrá sósíalrealisma og
stíl og málnotkun. íslenskar sam-
tímabókmenntir voru krufnar,
kennsla í marxisma fór fram og
skáldin voru frædd um uppgang þjóð-
félagsins í Sovét-Rússlandi. Fundir
félagsins voru því öðrum þræði bar-
áttusamkomur kommúnista og að
hinum þræðinum skáldaskóli. Og
stefnan var svo sú að flétta þessa
þræði saman.
Alþjóðasamtökin höfðu mælst til
þess strax við stofnun félagsins að
það hæfi útgáfu menningartímarits
er helgað yrði baráttu verkalýðsins.
Þá fannst mönnum það ekki tímabært
því félagsmenn höfðu greiðan að-
gang bæði að Rétti, þar sem Kristinn
var tiðum ritstjóri í forföllum Einars
Olgeirssonar, og Iðunni undir ritstjórn
Árna Hallgrímssonar.
En árið 1935 var annað hljóð
komið í strokkinn. Þá þótti tími til
kominn að stofna sérstakt rit undir
sósíalrealismann. Og ekki var það til
að draga úr mönnum að rétt öld var
liðin frá fyrstu útgáfu Fjölnis. Eftir
hörð handtök í efnisöflun, bæði innan
lands og utan, kom fyrsta tölublað
Rauðra penna út 1. desember 1935.
Fremst í fyrsta eintakinu er upp-
hafsljóð eins og í Fjölni. í stað
„ísland farsælda frón..." er í Rauð-
um pennum hvatningarræða í
bundnu máli eftir Jóhannes úr
Kötlum, þar sem hann heitir á ís-
lenskan öreigalýð að halda áfram
þeirri frelsisleit er sjálfstæðishetjurn-
ar hófu.
Strax á eftir kvæði Jóhannesar
kemur löng grein eftir Kristin E.
Andrésson og færir hann þar sönnur
fyrir sögulegri nauðsyn hinnar nýju
listastefnu og flokkar og lýsir skáldum
hins nýja tíma. Þar sem þegar hefur
verið drepið á meginþætti sósíalreal-
ismans og það hlutverk er honum var
ætlað skal hér látið nægja að segja
lítillega frá skáldum hins nýja tíma.
Kristinn skiftir þeim í þrennt, fyrstir
koma Sovétskáldin sem eðli málsins
samkvæmt standa best að vígi. Um
þau leikur andi frelsis og réttlætis og
þau geta með eigin augum orðið vitni
að kraftaverki raunveruleikans; upp-
byggingunni í Sovét-Rússlandi,
Skáld hinnar nýju stefnu á Vestur-
löndum lenda hinsvegar í tveimur
flokkum; verkalýðsstéttar-skáld, sem
sökum stéttar sinnar eru fersk og
upprunaleg, og skáld úr borgarastétt
sem vegna ástar á mannúð og frelsis-
þrá hafa gerst marxistar.
Síðan ræðir Kristinn um þau skáld
sem eru á þröskuldi nýrra tíma og
tekur þar dæmi af Davíð Stefánssyni
sem þrátt fyrir vilja sinn til að fylgja
alþýðunni er enn of háður spilltum
áhrifum borgaranna.
Á eftir grein Kristins kemur smá-
sagan Valdstjórnin gegn - eftir Hall-
dór Sfefánáson. Hún er afhjúpunar-
saga ög sýnir í hverra þágu lögin eru.
Þetta er sósíalrealísk smásaga og
fylgir uppskriftinni skilmerkilega.
Síðan rekur hver greinin aðra,
hvatningarljóð, afhjúpandi sögur og
eldheitar baráttugreinar.
Kristinn E. Andrésson hefur sagt í
endurminningum sínum frá þessum
tíma að það sem hafi sett svip á ritið
hafi ekki aðeins verið „skilyrðislaus
jákvæðni höfundanna við alþjóðlegu
byltingarsjónarmið verkalýðsstéttar-
innar, heldur líti þeir á það sem
hlutverk sitt og tilgang að helga starf
sitt og skáldskap baráttu verkalýðsins
fyrir nýjum þjóðfélagsháttum sem
hann af sögulegri nauðsyn sé knúinn
til að hafa forystu fyrir.
Þó þessi lýsing geti verið sönn
hvað fyrsta heftið varðar þá er hún
fjarri sannleikanum ef litið er á næstu
hefti Rauðra penna.
Um það leyti sem fyrsta ritið var að
koma úr prentsmiðju sneri Alþjóða-
samband byltingarsinnaðra rithöf-
unda við blaðinu. í stað þess að setja
stéttabaráttuna og böl kapitalismans
á oddinn átti nú að samfylkja með
borgaralegum lista- og menntamönn-
um gegn fasisma til bjargar menning-'
unni. Bréf barsttil íslandsdeildarinnar
aðeins 19 dögum eftir útkomu fyrsta
heftisins þess efnis að leggja bæri
niður félagið og var skorað á félags-
menn að skipa sér undantekningar-
laust í Alþjóðasambandið til verndar
menningunni.
Ekki varð að því að félagið yrði lagt
niður en hinsvegar var tekið fullt tillit
til óskarinnar um að efna til samfylk-
ingar.
í öðru hefti var stigið skref aftur-
ábak og dregið úr árásum á borgara-
legt þjóðfélag. Þeim sem ekki ortu
undir sósíalrealískum stefnumiðum
var sýnd meiri þolinmæði og íslenskri
þjóðernisstefnu gefið undir tótinn.
Reyndar hafði Halldór Laxness í
tveimur af fjórum greinum sínum í
heftinu árið áður fjallað um þjóðlega
tónlist og Jóhannes Kjarval, efni sem
varla teljast hörð innlegg í stéttabar-
áttuna. En slíkt efni sem var undan-
tekning þá verður þegar fram í sækir
að reglu.
Upp frá þessu ber æ minna á
sósíalrealismanum og þeim dólga-
Marxisma er var svo áberandi í
fyrsta heftinu. Þriðja heftið og einnig
það fjórða og síðasta eru ósköp
venjuleg menningartímarit og er víða
leitað fanga í efnisöflun.
Þróunin yfir í Tímarit Máls og
menningar hefst þegar í öðru hefti og
er síðan jöfn og sígandi allt þar til það
tekur við af Rauðum pennum eftir
fjórða heftið.
Og eftir stríðið þegar fasismanum
er hrundið var ekki horfið aftur að
stéttabaráttunni. í stað hans kom
barátta gegn erlendri hersetu til
verndar íslenskri menningu. Þá bar-
áttu þekkja flestir, með sögum sínum
um spillinguna á mölinni og söknuðin-
um eftir gildum sveitarinnar.
Það urðu því örlög þessarar hreyf-
ingar að standa vörð um marga þá
þætti í íslenskri menningu sem hún í
upphafi hugðist ganga frá dauðum.
Það má kannski draga þá ályktun í
lokin að blómatími sósíalrealismans
hér á landi hafi staðið í 19 daga og
hann því blessunarlega haft lítil áhrif.
En hins vegar hafi samfylkingin til
verndar menningunni haft afgerandi
áhrif á menningarþróunina og
kannski vara þau enn.
gse
Ef við byrjum á stefnuyfirlýsingu
Alþjóðasambands byltingarsinnaðra
rithöfunda frá 1934 um sósíal-real-
ismann. Hvaða áhrif hafði hún á þá
íslensku rithöfunda og skáid ersíðar
stóðu að útgáfu Rauðra penna?
f rauninni var sósial-realisminn
gömul stefna þegar Andrei Sjadanov,
fulltrúi sovéska kommúnistaflokksins
á þinginu, stendur upp og flytur sína
heljarmiklu stefnuræðu, sem stefnu-
yfirlýsingin er síðan soðin upp úr.
Sjadonov var bara að segja hvernig
sovéskar bókmenntir voru, og þannig
eigi þær að vera.
Tilfellið er að það kom ekkert nýtt
fram á þessu þingi, því allt frá því að
Stalín komst tilfullra valda árið 1928
hafði þetta verið opinber stefna í
Sovétríkjunum. Og þá var hún tekin
Það voru nokkrir menn sem voru
félagsmenn og nokkrir aðrir sem voru
minna viðriðnir. Menn komu saman á
ákveðnum stað og á ákveðinni
stundu. Mig minnir að fundirnir hafi
verið haldnir hálfsmánaöarlega og
þeir voru oftast heima hjá Kristni E.
Andréssyni, þó svo að fundurinn í
smásögunni hafi verið haldinn hjá
Stefáni Jónssyni, barnabókahöfundi.
Á hverjum fundi var dagskrá næsta
fundar ákveðin og úthlutað verkefn-
um, yfirleitt handriti eða bók, sem
viðkomandi átti að gagnrýna á næsta
fundi. Forystu um þetta hafði Kristinn
E. Andrésson sem var lang fyrirferða-
mestur sem leiðtogi. Hann hafði líka
yfirleitt með sér gesti, andans menn,
til þess að gefa okkur yngri mönnum
kost á að ræða við sér eldri og vitrari
menn.
Auk þess voru í tengslum við
fundina kommúnista-sellur, náms-
fundir, þar sem Einar Olgeirsson
útskýrði kommúnisma.
Voru það aðallega bækur hvers
annars sem þið gagnrýnduð?
Já, það var það svo.
svo til beint upp úr stefnuskrá Félags
öreigaskálda sem að stofni til var frá
1918.
Svo þegar stefnuyfirlýsingin frá
1934 berst til íslands, og er rædd á
fundi í Félagi byltingarsinnaðra rit-
höfunda, þá fannst félögum, eftir því
sem Gísli Ásmundsson sagði mér,
að í henni væri ekkert nýtt. Áhrifin á
skáldskap þessara manna hafa
þannig verið hægfara og var farið að
gæta strax um og eftir 1930. En mér
finnst þau alla tíð mjög lítil og sósíal-
realísk verk voru fá, ekki nema 3-4
skáldsögur og eitthvað á annan tug
smásagna. Hins vegar voru kvæðin
fleiri og er ástæðan fyrir því sjálfsagt
sú að (slendingar, eins og aðrar
þjóðir, voru því vanir að yrkja rímaðar
hvatningaræður, svo að skáldunum
Og þá útfrá sósíalreaiisma?
Þær voru gagnrýndar frá þessu
eina sanna sjónarmiði, sósíalreal-
ismanum. í honumláallursannleikur-
inn að dómi Kristins E. Andréssonar.
Þú sérð ritgerð hans í fyrsta hefti
Rauðra penna þar sem hann bendir
á fyrirmyndir í mörgum rússneskum
skáldum. Ég held að fæstir af þeim
hafi heyrst nefndír sliðan.
Það gekk upp og niður hjá Kristni
að halda þessu saman, menn voru
að ganga af fundum og yfirgefa
söfnuðinn.
Útaf gagnrýni?
Já, útaf gagnrýni á eigin verk. Einn
gerði það allavega. Menn voru drepn-
ir þarna og komust aldrei upp aftur.
Dæmi um það?
Það er dæmi um það í „Skáld á
fundi“. Sá sem þar er nefndur Pétur
Carpenter. Það er Ásgeir Jónsson.
Hann var þá búinn að skrifa bókina
„Allt“ og gefa hana út, rómantíska
sögu en fer svo til Stuttgart, eða
Stóðgarða, og lærir þar uppá komm-
únisma. Þegar hann kemur heim
hefur verið hægur vandi að snúa
hvatningunni uppá stéttabaráttuna.
En stefnuskrá Félags byltingar-
sinnaðra rithöfunda varallavega sósí-
al-realísk. Hvernig gekk þeim að
framkvæma markmið hennar. Ef við
byrjum á „að starfa á alþjóðlegum
grundvelli byltingarsinnaðra rithöf-
unda“?
Þeir gerðu það þannig að þeir þýða
og birta, fyrst í Rétti og síðan í
Rauðum pennum, dæmigerðar sögur
sósíal-realista. Baráttusögur og sög-
ur þar sem böl auövaldsþjóðfélagsins
er afhjúpað og þeir skrifa líka dálítið
sjálfir í þessum anda. En þetta er nú
aðalstarfið á alþjóðlegum grundvelli,
það að þýða á íslensku auk þess að
boða stefnuna og reyna að fylgja
henni.
Og það „að efla sósíal-realismann
á íslandi“ hefurþá mislukkast?
Já, það mislukkaðist, en þeir
reyndu það virkilega. Þeir héldu hon-
um að mönnum án þess að um beina
stjórnun hafi verið að ræða.
Hver er ástæðan fyrirþví að sósíal-
realisminn á svo erfitt uppdráttar?
Ja, þetta er í eðli sínu and-bók-
menntaleg stefna. Bókmenntir hljóta
að vera markmið í sjálfum sér. Maður
getur ekki samiö gott bókmenntaverk
nema að gefa sig allan að því. Þú
skrifar hann aðra sögu „Fiskurinn
ræður“. Hann lét vélrita handritið í
þremur eintökum og lagði þau fyrir
fundinn. Það voru þrír sem gagn-
rýndu söguna; Stefán Jónsson, Hall-
dór Stefánsson og svo Kristinn E.
Andrésson sjálfur. Eftir þá gagnrýni
gekk Ásgeir af f undi og það birtist
ekkert eftir hann fyrr en löngu síðar
að hann gaf út held ég einar þrjár
bækur í röð.
En það var fleira gert á þessum
sama fundi. Jóhannes úr Kötlum var
búinn að skrifa smásögu og hafði
sýnt hana Kristni og Kristinn var hrifinn
af henni og hafði hrósað Jóhannesi
fyrir hana en hann vildi þó að hún yrði
lesin og fengi umfjöllun áður en hann
prentaði hana. Þess vegnafékk hann
Jóhannes til þess að lesa hana upp
á fundinum og Halldór Laxness sem
kom á fundinn tók að sér að gagnrýna
hana.
Þessi smásaga hans Jóhannesar
kom aldrei á prent. Laxness, sem var
hálfguð í augum Kristins E. Andrés-
sonar og fleiri, ef ekki alguð, hann
eyðilagði hana og deyddi Jóhannes
alveg sem smásagnahöfund.
En minnistþú dæma um hið gagn-
stæða?
Nei, ég man ekki til þess. Það er
hugsanlegt að þetta hafi verið jákvætt
á þann hátt að einstaklingar hafi
áttað sig á þvi að það er ekki
vandalaust að skrifa bækur, hvort
sem það eru Ijóð, smásögur eða
skáldsögur.
Ég held að það gagn sem ég hafði
af þessu sé að ég lærði ýmislegt um
mál og stíl. Til dæmis held ég að ég
hafi aldrei notað í bók „svo var það
'einn góðan veðurdag". Við lærðum
að forðast svona klisjur, þessi föstu
orðasambönd sem eru í raun og veru
dauð í málinu.
Ég geri ráð fyrir að í félagið hafi
safnast helst þeir rithöfundar sem
haldnir voru þessari heilögu geggjun
í svo ríkum mæli að þeir urðu að gera
svo vel að setjast niður og skrifa. En
þeir hafi síður sést þarna sem höfðu
þetta fyrir tómstundagaman eða vildu
ná sér I aura eða eitthvað svoleiðis.
Ég held að fundirnir hafi ekki haft
„Það er erfitt að stjórna skáldum“
Spjallað við Guðmund Daníelsson
Guðmundur Daníelsson ereinn fárra núlifandi manna
er tóku þátt í starfi Félags byltingarsinnaðra rithöfunda á
fjórða áratugnum. Hann sótti fundi þess jafnframt
kennaranámi árin 1932-34, en varð fljótlega uppúr því
viðskila við hópinn bæði sökum þess að hann flytur úr
bænum en einnig vegna hugmyndaágreinings.
í einni af smásögum sínum lýsir Guðmundur fundi í
félaginu og hefur hann sagt að hún sé nær orðrétt
fundargerð og að fiestu leyti dagsönn. Hann dregur
reyndarþunna hulu yfir, því nöfnum erbreytt. Forvitnum
lesurum skal bent á að söguna er m.a. að finna í safninu
„Drengur á fjalli“ (fívk. 1964) og heitir hún „Skáld á
fundi“. Hér til hliðar fylgir dulmálslykill fyrir þá er þurfa
hjálpar við til að þekkja persónur sögunnar.
En þó sagan gefi góða hugmynd um fund Félags
byltingarsinnaðra rithöfunda vildi ég fræðast meira af
Guðmundi og brá mér því til Selfoss og tók hann tali.
Ég bað hann fyrst að lýsa fundunum.