NT - 07.11.1985, Qupperneq 12

Furubátarnir við Hvítá:
Fimmtudagur 7. nóvember 1985
Endast flestir í um 50 ár
- eiga eftir að svífa yfir vötnum enn um sinn; verðlaunaritgerð Sveinbjargar Sumarliðadóttur
■ Fyrstu verðlaun í ritgcrðarsamkeppni þeirri sem Landssam-
band íslenskra iönaðurmanna efndi til meðal skólanemenda,
hlaut þessi ritgerð Sveinbjargar Sumarliðadóttur, Fjölbrautar-
skóla Akraness. í ritgerðinni rekur hún sögu sérstæðrar bátasmíði
við Hvítá, og útskýrir gerð bátanna og smíði þeirra. Niðurstaða
Sveinbjargar er að framtíð bátasmíðarinnar sé trygg, enda hafí
fískimenn við Hvítá meiri trú á furubátum sínum en nýmóðins
trcfjaplastbátum.
■ I eftirfarandi ritgerð mun
ég taka fyrir gerð smábáta við
Hvítá í Borgarfirði á 20. öld. í
um hálfrar aldar skeið hafa
svokallaðir .jrammar" ráðið
þar ríkjum. Eg mun reyna að
gera lýsingu, smíði þeirra og
framtíð sem best skil og á sem
skýrastan hátt.
Mér voru hæg heimatökin
því mér var innan handar einn
helsti bátasmiður við Hvítá,
Kristján Guðjónsson Ferju-
bakka. Ég hef að mestu stuðst
við frásögn hans af smíði þeirra
óg lýsingu. Af eindrægri ósk
hans skoðaði ég bækurnar ís-
lenskir sjávarhættir og Vötnin
ströng til þess að staðfesta
nöfn og heiti á hinum ýmsu
hlutum bátsins og sögusögn-
um.
Sveinbjörg Sumarliðadóttir
1. Kynning
Um langan aldur hafa ís-
lendingar notað smábáta við
veiðar sínar í ám og vötnum
um allt land. Bátar þessir hafa
verið mismunandi að stærðum
og gerðum og oft verið talað
um að hvert landshorn hafi sitt
bátalag t.d. breiðarfjarðarlag-•
ið og engeyjarlagið. Enn eitt
dæmi, en lítið þekkt er ein-
kennandi lag báta við mið- og
niðursvæði Hvítár í Borgar-
firði.
í rúma hálfa öld hafa hinir
svoköiluðu „Prammar" ráðið
ríkjum þar. Þetta nafn hafa
þeir bátar sem eru með flatan
botn og gafla í báðum endum
þ.e.a.s. stefni og skutur koma
ekki út í eitt heldur er skorið
þvert á enda bátsins. Þeir eru
ólíkir „Flatbytnum“ að því
leyti að „Flatbytnur" hafa
mjótt stefni í stað gafls. Aftur-
gafl „Prammanna“ er næstum
jafnbreiður miðju bátsins.
Þessi gerð báta er einkar
hentug á straumvötnum á borð
við Hvítá, vegna þess hvað
þeir eru grunnskreiðir. Kjölur-
inn streðar ekki á móti
straumnum heldur svífa þeir
yfir sjávarflötinn, sem gerir
það að verkum, að þeir eru
mjög hraðskreiðir. Éins eru
þeir mjög stöðugir, sem dæmi
um stöðugleika þeirra má
nefna að hægt er að draga tvo
sjóvota karlmenn upp í hann
sömu megin án þess að hann
súpi á. „Prammana“ drífur
minna og þeir reka ekki þegar
verið er að leggja, sem er mjög
stór kostur, því eftir því sem
bátum er hættara við reki, því
hættulegra er fyrir veiðimann-
inn eða þann sem er að leggja
í það sinnið. „Prammarnir"
eru mjög stöðugir í rásinni
mikið stöðugri en skekktur
vegna þess að undiraldan nær
ekki að kippa eins mikið í þá.
2. Notkun
„Prammarnir", sem í dag-
legu tali eru líka kallaðir lax-
veiðibátar, eru yfirleitt notaðir
við lax- og silungsveiðar í
netum, þar sem netalagriir eru
út við eyjar eða flæðisker eða
fyrirstöður (sem eru n.k. fram-
lengingar á netum) og ógerlegt
er að athafna sig öðruvísi en á
bátum. Einnig tíðkaðist það á
tímabili að nota þá við brúar-
smíði upp með Hvítá þar sem
ógerlegt var að koma við stærri
bátum. (K.G.)
3. Lýsing
Algengasta lengd þeirra er5.
metrar, breidd um miðjuna
1.80 metrar, afturgafl 1.25
metrar, en framgafl 50 cm.
breiður, dýpt 60-80 cm. Burð-
armagn 1.5-2 tonn (og hafa
rúm fyrir 10 manns) en vega
sjálfir um 300 kg.
4. Smíði
I. Efniviður.
„Prammarnir" eru smíðaðir
úr furu og eru því mjög sterkir,
reynt hefur verið að smíða þá
úr krossvið en ekki er komin
nein reynsla á hann, líklegt er
þó að hann standist ekki
samanburð við furuna. Við
smíði þeirra eru notuð 5 metra
löng furuborð og 5-6“ breið.
U.þ.b. 22 borð þarf í einn bát.
Engin teíkning er notuð við
smíði bátanna heldur er farið
eftir tilfinningunni einni
sarnan. Smíði þessara báta er
frekar auðveld, að sögn báta-
smiða.
II. Smíðatól
Sérstök smíðatól þarf við
smíði báta, sum þeirra hafa
töluvert breyst í tímanna rás
en önnur eru þau sömu og
áður. Áður voru einkum notuð
heimasmíðuð tól, en nú hafa
nútíma verkfæri tekið þeirra
stað að mestu.
Fyrst ætti að nefna naglana
sem notaðir eru, þó þeir heyri
ekki beint undir smíðatól.
Naglarnir sem notaðir eru
nefnast „bátasaumar". Báta-
saumurinn er mjög álíka þak-
saumi en er dálítið sverari, eins
eru bátasaumarnir mýkri en
þaksaumur og betra að hnoða
þá. Bátasaumurinn er galvan-
inseraður og endist því mjög
lengi. Hann er að nokkru leyti
handsmíðaður þ.e.a.s. leggur-
inn er vélsmíðaður en hausinn
er handsmíðaður á. (K.G.)
Um 350 sauma þarf í einn bát.
Þegar neglt er með saumn-
um er fyrst borað fyrir saumn-
um í gegnum borðin eða
böndin. Ef saumað er gegnum
bæði bönd og borð er notaður
stór saumur eða 4“ en ef saum-
að er gegnum tvö borð er
notaður 2“ saumur. Þegar búið
er að bora í gegnum borðin
eða böndin, eftir því sem við
á, er saumurinn rekinn í gegn.
Hann má helst ekki skrölta í
farinu því þá er hætta á að
hann kjagist. Þegar búið er að
reka sauminn í gegn er tala
(sjá mynd) sett upp á legginn
og hún rekin upp á hann eins
langt og hún kemst með því að
stinga endanum á leggnum í
boru á svokölluðum viðhalds-
hamri (sem seinna verður lýst).
Þegar talan er komin upp að
viðnum er endinn sagaður af
með járnsög og hann hnoðaður
upp að tölunni með hnoð-
hamri. Það er til þess að varna
því að saumurinn gangi aftur í
gegn þegar reyna fer á hann í
straumnum. Fyrsti saumurinn,
sem rekinn er í bát er kallaður
jómfrú.
Nú skal vikið að hinum tól-
unum. Þá er fyrst að nefna
hamrana. Venjulega eru not-
aðir þrír hamrar, venjulegur
klaufhamar, hnoðhamar sem
notaður er til þess að hnoða
sauminn og svo viðhaldsham-
ar. Viðhaldshamarinn er
■ Sveinbjörg Sumarliöadóttir.
sleggja sem borað hefur verið
í hausinn á (sjá mynd). Hann
er til þess að halda við töluna
sem sett er á sauminn.
Næst er það vélborinn, sem
tekið hefur við hlutverki gömlu
sveifuboranna sem notaðir
voru fram eftir öldinni. Með
vélborinum eru boruð göt fyrir
saumana.
„Við sögun á böndum og hin-
um ýmsu innviðum í bátnum
er notuð svokölluð boga- eða
grindasög. Hún er ein af þeim
tólum sem haldið hafa velli,
því hún er nákvæmlega eins og
hún var í upphafi. Grindasögin
er samansett úr fimm mislöng-
um spýtum. Tvær og tvær eru
jafnlangar og ein styst.
Minnsta spýtan liggur á milli
tveggja lengri spýtna sem eru
um 12 cm og kemur þvert á
þriðju spýtuna og er föst við
hana, sú spýta tengir saman
allar spýturnar þrjár og er um
25 cm löng. Fimmta spýtan er
jafnlöng henni og er líka sam-
síða hún tengir tvær lengri
spýturnar saman. Milli aflöngu
spýtnanna þriggja liggur svo
sagarblað, sem viðurinn er
sagaður með. Það liggur í rauf
í miðspýtunni en er fest í
útspýtunum. Grindasög er
betri en venjuleg sög að því
leyti að hægt er að saga með
henni í boga.
Næst er þá að nefna band-
málið. Það er álíka venjulegri
keðju, en hlekkirnir eru mjög
sverir. Bandmálið er notað til
þess að mæla fyrir böndunum.
Það er notað þannig: Fyrst er
bandmálið lagt í fullgerðan
botn bátsins og látið laga sig
eftir laginu á honum. Þegar
bandmálið er búið að ná lögun
bátsins er það tekið upp og lagt
á það borð sem smíða á bandið
úr. Keðjulásarnir eru það stífir
að þeir halda lögun bandmáls-
ins. Að síðustu er merkt fyrir
bandinu í viðinn og það sagað
út.
Að lokum er það hefillinn.
Það er notaður venjulegur
spónahefill, hann er notaður
til þess að spæna borðin og
rétta þau. Það er mikilvægt að
borðin falli rétt saman og oft
þarf að lagfæra eitt og annað í
viðnum.
5. Smíði
I. Kjölurinn
Það fyrsta sem er smíðað á
bátnum er kjölurinn, hann er
úr þykkari við en borðin eða
1.5x8“. Kjaltréð er haft jafn-
langt bátnum eða nær frá fram-
gafli til afturgafls og er nærri 5
metrar. Vanda verður smíði
hans sem best, því sjóhæfni
hvers báts fer mikið eftir því
hvernig kjölurinn er smíðaður.
Kjölurinn verður að vera alveg
beinn annars er hætta á að
báturinn verði rangskreiður.
Ef einhver bunga hefur komist
á viðinn einhverra hluta vegna,
verður að hefla hana af. Stund-
um er kjaltréð hert með því að
negla á það járnþynnu. Hún er
til þess að varna því að skörð
mynduðust eða kjölurinn
brotnaði við högg eða ef bátur-
inn strandaði. Járnþynnan er
venjulega ekki sett á fyrr en
öllu öðru er lokið við bátinn
sjálfan.
Kjölurinn var rúnnaður
hálsmegin (það sem snúa á
fram) til þess að viðspyrnan
verði sem minnst, en aftur á
móti er hællinn látinn halda
sér.
Næsta skref er kjalbekkur-
inn, það er tréð sem hvílir ofan
ákilinum. Kjalbekkurinnerúr
enn þykkari furu en kjölurinn,
hann er hafður jafnlangur kil-
inum. Hann lítur út eins og
þríhyrningur en í eitt „horn“
hans er söguð rauf þar sem
kjölurinn er skorðaður í og
standa 1-2“ sitt hvoru megin
niður með kilinum. Kjalbekk-
urinn er festur með 8-10
boltum, en ekki saumum eins
og annarsstaðar í bátnum
vegna þess að þeir eru ekki
nógu sterkir eða stórir. Róin
er sett innan í bátinn. Kjöl-
bekkurinn er höggvinn út í eitt
í báða enda, þannig að hann
komi á móts við kjalsíðurnar
sem eru neðstu borðin í
bátnum.