24 stundir - 22.11.2007, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 22. NÓVEMBER 2007 24stundir
MENNINGTÓNLIST
menning@24stundir.is
Eftir Höllu Steinunni Stefánsdóttur
Í ár er 100 ára ártíð Edvards Griegs
en þó að langt sé liðið frá andláti
hans er Grieg enn einn mikilvægasti
sendiherra Norðmanna enda má
segja að þessi lágvaxni maður með
skeggið hafi náð að endurspegla
hina norsku þjóðarsál í tónum.
Sjálfur komst hann svo að orði
að tónlist sín bragðaðist eflaust af
þorski enda ólst hann upp í Bergen,
hafnarborg sem á sögu sína að rekja
aftur til tíma Hansakaupmanna.
Borgin var miðstöð menningar og
ól af sér framámenn í menningarlífi
Norðurlandanna á borð við leik-
skáldið Ludvig Holberg, málarann
J.C.Dahl, ljóðskáldið J.S.Welhaven
og hinn fræga fiðluleikara Ole Bull
sem hafði mikil áhrif á líf og list-
sköpun Griegs.
Þorskilmur í tónsmíðum
Ef Grieg hefði fæðst nokkrum
áratugum áður er óvíst að tónlist
hans hefði ýtt undir hugsanir um
fjöll og firði Noregs eða vakið hjá
manni forvitni um þjóðlagatónlist
landsins, hvað þá að þorskilmurinn
hefði skilað sér inn í tónsmíðarnar.
Það má segja að tónsköpun hans sé
til vitnis um eflda þjóðarvitund
Norðmanna á 19. öld en þeir öðl-
uðust fullveldi árið 1814 og fullt
sjálfstæði árið 1905. Þar sem sjálfs-
vitund hverrar þjóðar er tengd
menningu og tungu átti sér stað
mikil menningarvakning í Noregi á
19. öld en einnig var lagður horn-
steinn að tungumálakerfi Norð-
manna í dag.
Þegar Grieg fæddist árið 1843 var
hins vegar enn töluð danska hjá
hinni borgaralegu millistétt og
Kaupmannahöfn var menningar-
miðstöð Noregs. Faðir Griegs, Alex-
ander Grieg, var af skoskum ættum,
kaupmaður og konsúll Bretlands í
Bergen. Móðir hans, Gesine Judith,
var söngkona og píanóleikari og á
heimilinu voru reglulega haldnir
stofutónleikar þar sem Gesine lék
verk tónskálda á borð við Mozart,
Beethoven, Weber og Chopin.
Þegar Grieg var 6 ára hóf
mamma hans að kenna honum á
píanóið. Honum var hins vegar far-
ið líkt og mörgum börnum enn
þann dag í dag því honum þótti
skemmtilegra að leika af fingrum
fram heldur en að æfa tónstiga og
æfingar. Elsta tónsmíð sem varð-
veist hefur eftir Grieg er frá árinu
1858, þegar hann var 15 ára. Hann
hafði þá vafalaust stundað tónsmíð-
ar í nokkurn tíma. Til er saga af því
þegar hann mætti í skólann sem
barn, glaður og reifur með verk titl-
að því hátíðlega nafni Tilbrigði yfir
þýskt lag op.1 en fékk því miður að
launum háð kennarans.
Sendur til Leipzig
Grieg ólst ekki upp við norskan
tónheim, heldur hinn klassíska tón-
listararf Mið-Evrópu. Það var ekki
fyrr en sumarið 1864, þegar hann
var 21 árs sem breyting varð þar á
en það sumar sótti hann heim
fiðlusnillinginn Ole Bull. Auk þess
að spila saman rómantísk fiðluverk
kynnti Bull Grieg fyrir norskri
þjóðlagatónlist.
Þetta var þó ekki í fyrsta skipti
sem Bull hafði áhrif á líf hans. Þegar
Grieg var 14 ára reið Bull í hlað hjá
Grieg-fjölskyldunni á arabískum
gæðingi. Bull var þá þegar goðsögn
í lifanda lífi, nokkurs konar Pag-
anini Norðurlandanna og ímynd
hins nýja sjálfstæða Noregs. Hafði
hann m.a. gert tilraun til að koma á
laggirnar leikhúsi þar sem flutt
væru norsk leikrit í stað danskra líkt
og tíðkaðist á þessum tíma. Réð
Bull í því samhengi nær óþekktan
leikritahöfund, Henrik Ibsen, til
hússins. Grieg var því uppnuminn
yfir að hitta Bull og lýsti þeirra
fyrstu fundum svo að honum hefði
fundist straumur fara um handlegg
sinn er þeir tókust í hendur. Bull
hlustaði á drenginn leika og taldi
foreldra hans á að senda hann til
Leipzig til frekara náms. Vart hefur
foreldra hans grunað þegar þau
sendu hann iðandi í skinninu af
spenningi til Þýskalands að þar færi
einstaklingur sem um aldamótin
1900 yrði eitt vinsælasta og mest
leikna tónskáld álfunnar.
Örlögin tóku í taumana
Í Leipzig lagði Grieg stund á pí-
anóleik og tónsmíðar en talaði
ávallt síðar á ævinni illa um náms-
dvöl sína þar. Eflaust hefur hið stífa
andrúmsloft skólans í Leipzig haft
sitt að segja. Grieg hélt því fram að
ekki hefði verið litið hýru auga á til-
raunir hans með óhefðbundin skrif.
Í Leipzig hlaut hann þó góða und-
irstöðu í tónsmíðum þó aldrei ætti
fyrir honum að liggja að verða sin-
fónískt tónskáld. Hann gerði þó
heiðarlega tilraun nokkrum árum
síðar að undirlagi Danans Jacob
Gade, eins þekktasta tónskálds
Norðurlandanna á þessum tíma, en
Grieg var þá kominn til Kaup-
mannahafnar til frekara náms og í
leit að innblæstri. Svo fór að eftir
1867 bannaði hann að þessi sin-
fónía sín í c-moll yrði nokkurn
tíma flutt aftur, jafnvel eftir andlát
sitt. Dvöl hans í Kaupmannahöfn
var örlagarík bæði í einkalífi og
starfi. Fyrst ber að nefna að þar
kynntist hann og trúlofaðist stóru
ástinni í lífi sínu, Ninu Hagerup, en
þau giftust árið 1867. Nina var
söngkona og jafnframt innblástur
hinna fjölmörgu sönglaga sem
Grieg samdi og sagði Grieg síðar við
ævisöguritara sinn að hún hefði
verið sú eina sem gat túlkað sönglög
hans þannig að honum líkaði.
Áhrifarík kynni
Í Kaupmannahöfn kynntist
Grieg einnig jafnaldra sínum tón-
skáldinu Rikard Nordraak. Nordra-
ak var á þessum tíma óskabarn
norskra þjóðernissinna á sviði tón-
listar og höfundur norska þjóð-
söngsins. Nordraak dró Grieg heim
í vistarverur sínar, lék og söng fyrir
hann tónsmíðar sínar og eftir það
var ekki aftur snúið, tónninn var
gefinn enda sagði Grieg síðar að
Nordraak hefði vakið hjá sér löng-
un til að miðla hinum sanna norska
hljómi. Tveimur árum síðar lést
Nordraak í Berlín, einungis 23 ára
að aldri. Í tilefni af því samdi Grieg
hið magnaða verk Sorgarmars til
minningar um Rikard Nordraak og
lýsti hann því svo að með því verki
hefði hann reynt „… að tjá það
besta í mér, eitthvað sem lá í þús-
und mílna fjarlægð frá Leipzig og
andrúmsloftinu þar; að það væri að
finna í ást minni á föðurlandi mínu
og virðingu minni fyrir hinu stór-
brotna, þunglyndislega landslagi
vesturstrandarinnar grunaði mig
ekki og hefði ef til vill aldrei upp-
götvað ef Nordraak hefði ekki feng-
ið mig til að líta í eigin barm.“
Hin sterka þjóðerniskennd á 19.
öld getur komið nútímamanninum
spánskt fyrir sjónir þar sem þjóð-
ernishyggja nútímans er oftar en
ekki tengd öfgaöflum. Séð í sam-
félagslegu ljósi 19. aldar var þjóð-
ernishyggjan hins vegar oft sam-
tvinnuð baráttunni fyrir sjálfstæði
og lýðræði, bæði hjá Norðmönnum
og Íslendingum. Það sem í okkar
nútímaeyrum hljómar sem ljúf og
sárameinlaus píanóverk innblásin
af norskri þjóðlagatónlist eftir Grieg
er því einnig hægt að túlka sem op-
inberunarmynd þjóðfélagsbreyt-
inga.
Helsta tónskáldið
Grieg valdi þó framan af þá hefð-
bundnu leið, líkt og mörg 19. aldar
tónskáld, að fella þjóðlagaarfinn að
eigin tónsmíðum. T.d. notaði hann
orgelpunkt eða hálfmalandi óm
sem minnir á samhljómandi strengi
harðangursfiðlunnar auk þess sem
laglínur hans vísa í söngstíl þjóð-
laganna. Undir lok ævi sinnar lét
hann það hins vegar ekki nægja og
vann að því ásamt góðvini sínum,
fiðluleikaranum Johan Halvorsen,
að skrá niður þjóðlög í flutningi
fiðlarans Knut Dale. Samsvarandi
dæmi er þjóðlagasöfnun Béla Bar-
tóks í Ungverjalandi nokkrum ár-
um síðar. Grieg samdi í framhaldi af
þessari fræðimennsku píanóverkin
Slåtter op. 72 sem byggja einvörð-
ungu á norskum þjóðlögum.
Eftir dvöl sína í Kaupmannahöfn
sneri Grieg aftur til Noregs og á
næstu árum skipaði hann sér sess
sem helsta tónskáld Norðmanna,
setti á laggirnar ásamt tónlistar-
gagnrýnandanum Otto Winter-
Hjelm Norska tónlistarháskólann
(1867) en einnig hélt hann til Róm-
ar þar sem hann hitti Liszt sem lék
píanókonsert Griegs af blaði. Hlaut
hann lof og stuðning frá Liszt.
Grieg tók jafnframt að verja meira
og meira af tíma sínum í tónleika-
hald og hljómsveitarstjórnun sem
var eflaust lykillinn að útbreiðslu
verka hans en hann flutti ávallt eig-
in verk á tónleikaferðum um Evr-
ópu.
Hitti meistarana á ferðum sínum
Árið 1885 settust Edvard og Nina
Grieg að í Troldhaugen fyrir utan
Bergen og upp frá því hafði hann
þann hátt á að vor og snemma
sumars samdi hann og betrumbætti
eldri verk. Seinni part sumars hélt
hann í fjallgöngur, iðulega í fylgd
góðra vina og að hausti og vetri var
hann á tónleikaferðalögum. Á þess-
um ferðum hitti hann nokkur af
fremstu tónskáldum álfunnar s.s.
Brahms, Dvorak og Tchaikovsky.
Grieg tók virkan þátt í umræðum
um málefni líðandi stundar og átti í
bréfaskrifum við menn sem létu
samtímamálefni sig varða. Honum
var umhugað um þjóð sína, var
mikill mannvinur og heimsborgari
með sterka réttlætiskennd. Til vitnis
um það má nefna að honum mis-
bauð svo meðferð franska réttar-
kerfisins á gyðingnum Alfred Drey-
fuss að árið 1899 neitaði hann að
ferðast til Frakklands til að stjórna
tónlist sinni. Annað gott dæmi um
víðsýni hans er að ári áður, eða
1898, skipulagði hann fyrstu Tón-
listarhátíðina í Bergen. Hans fyrsta
verk var að ráða hollensku Concert-
gebouw-hljómsveitina til að sjá um
allan tónlistarflutning og fékk hann
með því ansi marga upp á móti sér.
En eins og hann ritaði þá var hugs-
un hans sú að á þessari norsku tón-
listarhátíð skyldi flutt norsk tónlist
á sem bestan hátt og honum væri
nokk sama hvort tónlistarmennirn-
ir væru norskir, þýskir, japanskir
eða hollenskir.
Það má því með sanni segja að
Grieg hafi verið margt fleira en tón-
skáld, eða kannski var það hver
hann var sem gerði hann að þessu
mikla tónskáldi. Við lestur bréfa
hans vaknar persónan til lífs, hann
hafði greinilega yndi af góðum fé-
lagsskap og skrifaði innileg bréf til
vina sinna þar sem hann tjáði sig
um þjóðfélagsmál, löngun sína til
að lifa lífinu til hins ýtrasta, ást sína
á hinum norsku fjöllum, ráðlegg-
ingar um hversu gott það væri
heilsunnar vegna að fá sér bolla af
góðu kakói en einnig efasemdir um
gildi eigin sköpunar.
Tónleikar í kvöld
Nú í kvöld flytur Sinfóníuhljóm-
sveit Íslands eitt frægasta verk
Griegs, Pétur Gaut op. 23, á tón-
leikum í Háskólabíói. Eflaust dettur
mörgum í hug að hér sé komið verk
sem er afar „þægilegt“ áheyrnar og
enn öðrum kann eflaust að þykja
það fremur dauf skemmtun að fara
á sinfóníutónleika. Því er hins vegar
svo farið að tónlist líkt og önnur list
felur gjarnan í sér skilaboð og er
mótuð af þeim samfélagshræring-
um sem tónskáldið býr við. Það
sem er ekki síður mikilvægt er inn-
an hvaða samhengis tónlistin er
flutt á hverjum tíma fyrir sig.
Tónleikagestir Sinfóníuhljóm-
sveitar Íslands eru því ekki bara að
fara á þægilega skemmtun, heldur
munu þeir sitja og horfa á hljóm-
sveit sem á vissan hátt má segja að
sé til vitnis um sjálfstæði okkar eig-
in þjóðar og öfluga menntun. Tón-
leikagestir munu hlýða á hljómfag-
urt verk. Hin norsku áhrif í því,
samanber hinn norska dans halling
sem heyra má í Pétri Gaut í Höll
Dofrans, má túlka sem tilvísun í
samfélagshræringar í Noregi, tón-
listin t.d. upprunalega samin fyrir
leikverk Ibsens sem ég minntist á
fyrr í greininni. Einnig ber að
minnast þess að verkið er eftir
mann sem vann hörðum höndum
að því að byggja upp tónlistarlíf
lands síns og efla listsköpun þess og
á eflaust stóran þátt í því að norskt
tónlistarlíf er svo blómlegt í dag.
Einnig er magnað að með því að
vinna með eigin þjóðararf skapaði
Grieg heimsgilda tónlist sem í dag
er ekkert síður menningararfur
Noregs en lokk og halling, arfur
sem tónskáld og tónlistarhópar allt
frá klassík yfir í rafræna tónlist
vinna úr í okkar eigin samtíma.
Höfundur er tónlistarmaður
Sinfóníuhljómsveit Íslands flytur eitt frægasta verk Griegs á tónleikum í Háskólabíói í kvöld
100 ára ártíð Edvards Griegs
Hamingjusöm Edvard Grieg
og eiginkona hans, Nina Hag-
erup en þau giftust árið 1867.
Nina var söngkona.
Dúndur tilboð á daglinsum!
Hagkaupshúsinu, Skeifunni • 2. hæð Kringlunnar • Spönginni, Grafarvogi
(algengt verð 15.000,-)
MYND
Bæjarhraun 26, Hafnarfirði
s. 565 4207 www.ljosmynd.is
Pantið jólamyndatökurnar
tímanlega
Jólamyndatökur