Vikublaðið - 03.11.1995, Blaðsíða 8

8
Fasisminn
VIKUBLAÐIÐ 3. NOVEMBER 1995
Eftir
Umberto
Eco
Sú mótsagnakennda mynd sem
ég dró upp af ítölskum fasisma í
fyrri grein minni var ekki um-
burðarlyndi um að kenna heldur
stjómmálalegu og hugmyndafræði-
legu ójainvægi. En þetta var rígbund-
ið ójaínvægi, skipulegur ruglingur.
Fasismi var heimspeldlega séð bilaður
en tilfinningalega var hann fasttengd-
ur vissum arfteknum grunnhug-
myndum.
Við erum þá komin að öðru meg-
hugtak vegna þess að hægt er að úti-
loka einn eða fleiri þætti úr fasísku
einræði án þess það hætti að vera
fasískt. Það er hægt að fjarlægja
heimsvaldastefnu úr fasisma og samt
eru eftir Franco og Salazar.l2! Tökum
burt nýlendustefnu og eftir stendur
balkanskur fasismi Ustashe-flokksins.
Ef við bætum róttækum and-kapítal-
isma við ítalskan fasisma (en því var
Mússólíní aldrei hlynntur) þá erum
við komin með Ezra PoundJ3! Ef
þessi samblöndun verður að þola
mótsagnir. Hver um sig innihalda
hinir upprunalegu spádómar eða
boðskapur ákveðið vfsdómskom en
hvenær sem þessi vísdómskom virð-
ast stangast á er það bara vegna þess
að þau vísa öll, með táknsögulegum
hætti, í sömu upprunalegu og
ævafomu sannindin.
Af þessu leiðir að enginn fram-
gangur getur orðið í lærdómi. Það er
þegar búið að leggja fram sannleikann
Fasisnúnn afhjúpaður
- baráttan fyrir frelsinu en þrotlaus
Höfundur greinarinnar er
málvísindamaður, táknfræð-
ingur, heimspekingur,
blaðamaður og skáldsagna-
höfundur. Á íslandi er hann
þekktastur fyrir skáldsöguna
Nafn rósarinnar en hún var
þýdd á íjölda tungumála,
þ.á.m. íslensku, og seldist í
meira en tíu milljónum ein-
taka. í ár kemur út skáld-
saga eftir hann sem er sú
fyrsta frá árinu 1989 þegar
hann gaf út Pendúl
Foucaults. Greinin sem hér
er þýdd hefur birst víða er-
lendis, m. a. í Ngw York
Review of Books, The Guar-
dian og Utne Reader og er
sjálfstætt framhald af grein
sem birtist í síðasta tölublaði
Vikublaðsins. Geir Svansson
sneri á íslensku og samdi
neðanmálsgreinar.
inatriði í röksemdalærslu minni. Það
var aðeins einn nasismi. Það er ekld
hægt að kalla ofur-kaþólska falang-
istahreyfingu Francoslú nasíska, því
nasismi er í grunninn heiðinn, fjöl-
gyðistrúar og andkristinn. Fasistaleik-
inn er hins vegar hægt að leika í
mörgum gervum og nafii leiksins
breytist ekki. Það má líkja hugmynd-
inni um fasisma við sldlgreiningar
Wittgensteins á leiknum. Leikur get-
ur verið keppni eða ekki, hann geta
leikið einn eða fleiri, það kann að
þurfa leikni til að taka þátt í honum
eða ekla, hann getur snúist um pen-
inga eða ekki. Leildr eru mismunandi
athafhir sem hafa aðeins vissan skyld-
leika eða „fjölskyldusvip“, eins og
Wittgenstein kallaði það. Lítum á eft-
irfarandi syrpu:
12 3 4
abc bcd cde def
Gerum ráð fyrir því að til sé
„syrpa“ af stjómmálahópum þar sem
hópur eitt einkennist af þáttum abc,
hópur tvö af þáttum bcd, o.s.frv.
Hópur tvö hefur skyldleika rneð hópi
eitt þar sem þeir hafa tvo þætti sam-
eiginlega; af sömu ástæðu hefur hóp-
ur þrjú skyldleika með tvö og fjögur
með þrjú. Við sjáum líka að þrjú hef-
ur líkindi með eitt (þeir eiga þátt c
sameiginlegan). Forvimilegast er til-
felli númer fjögur en sá hópur er aug-
ljóslega skyldur þrjú og tvö en á eng-
an þátt sameiginlegan með hópi eitt.
Engu að síður, helst einhvers konar
fjölskyldusvipur með fjögur og eitt
vegna eins konar tálkenndrar gagn-
virkni sem verður vegna þess að
síminnkandi Ukindi syrpunnar em
órofin.
Fasismi varð eins konar allrahanda-
sama er gert við keltneskar goðsagrúr
og dulhyggju um hinn heilaga kaleik
(en slíkt kemur ffáleitt ffarn í opin-
berum fasisma) þá emm við komin
með einn af vittusm kennimönnum
fasista, Julius Evola.
Þrátt fyrir þennan óskýrleika held
ég að sé hægt að leggja ffam lýsingu á
vissum atriðum sem em eiginleg því
sem mig langar að kalla ffum-fasisma,
eða eih'fðar-fasisma. Þessi atriði er
ekki hægt að setja upp í stíft kerfi,
mörg þeirra standa í mótsögn hvort
við annað og þau em einrúg dæmi-
gerð fyrir aðrar gerðir af einræði eða
ofstæld. En það nægir að eitt þeirra sé
til staðar að fasismi geti storknað um
það.
1. Fyrsti þáttur í frum-fasisma er
dýrkun á erfðavenjum og hefðum.
Fastheldni á rótgrónar hefðir og siði
er auðvitað mun eldra fyrirbæri en
fasismi. Shk hefðarhyggja var ekki
einasta dæmigerð fyrir kaþólska
gagn-byltingarhugsun eftir frönsku
byltinguna heldur var hún komin til
sögunnar á síð-hellenskum tímum
sem viðbragð gegn klassískri grískri
skynsemishyggju. Fyrir botrú Mið-
jarðarhafs tók þjóðir með rrúsmun-
andi trúamppruna (sem rómversk al-
gyðistrú lagði umburðarlynda blessun
sína yfir) að dreyma opinberun sem
átti að hafa vitrast í dögun mannkyns-
sögunnar. 'Þessi opinþemn, eftir því
sem segir í hefðbundinrú dulhyggju,
hafði lengi verið sveipuð hulu
gleymdra tungumála; í tfyypsku
myndletri, í kelmeskum rúnurn, í
bókrollum lítt þekktra asískra trúar-
hópa.
Þessi nýja menning hlaut að vera
„synkretísk“. Synkretismi er ekld ein-
göngu, eins og segir í orðabóldnni,
„samblöndun ólíkra trúarbragða“
í eitt skipti fyrir öll og það eina sem
við getum gert er að halda áffam að
túlka þann torráðna boðskap sem í
honum felst.
Það þarf ekki annað en að skoða
Ieslista hvaða fasistahreyfingar sem er
til að finna þar helstu hugsuði hefðar-
hyggju. Dulspeki nasista nærðist á
hefðarhyggjulegum, synkretískum og
dulspeldlegum þáttum. Helsti áhrifa-
valdur ný-hægrihyggjunnar á Ítalíu,
Juhus Evola, steypti saman goðsögn-
inni um hinn heilaga kaleik og sí-
ónískum helgisögnum, og samþætti
gullgerðarlistHI hinu Heilaga róm-
versk-germanska heimsveldi. Sú stað-
reynd að ítalsldr hægri flokkar hafa
nýverið bætt verkum eftir Maistre,
Guénon og Gramscil’l á leslista sína, í
þeim tilgangi að sýna ffam á víðsýni
sína, er hrópandi dæmi um synkret-
isma.
Skoði maður í hillur bandarískra
bókabúða merktar Nýöld er meira að
segja hægt að finna þar Heilagan A-
gústínus sem eftir því sem ég veit best
var ekld fasisti. En þegar Heilagur
Agústínus og Stonehenge eru í sömu
hillu - þar er kominn vísir að ffum-
fasisma.
2. Hefðarhyggja feltn í sér höfnun
á móderrúsma. Tæknidýrkun tíðkað-
ist jafnt hjá fasistum sem nasistum en
hugsuðir hefðarhyggju hafna yfirleitt
tækninni sem þeir telja að brjóti gegn
hefðbundnum gildum. En þó nasistar
væru hreyknir af iðnaðaraffekum sín-
um, var þessi upphaffúng á módem-
isma aðeins yfirborðið á hugmynda-
ffæði sem átti rætur í Blut und
Bodenl6! hugsjónum. Aineitun á nú-
tímanum var dulin sem höffiun á ka]i-
ítalískum lífsháttum en snerist fyrst
og ffemst um að vísa á bug hugsjón-
um ffönsku byltingarinnar 1789 (og
auðvitað þeirrar bandarísku 1776).
Upplýsingin, skynsemishyggja, er lit-
in homauga og talin upphafið á sið-
spillingu nútímans. Að þessu leyti er
hægt að kalla ffum-fasjsma óskym-
serrúshyggju.
3. Oskynsemishyggja tengist
einnig dýrkun á athöfninni afhafnar-
imiar vegna. Athöfnin er falleg í sjálffi
sér og hana skal ffamkvæma hispurs-
laust án nokkurrar íhugunar. Hugsun
er eins konar af-karlmennskun.
Mennt og menning er því grunsam-
leg að því leyti sem hún er kennd við
gagnrýna hugsun. Vantraust á allri
vitsmunahyggju hefur alla tíð verið
einkenrú ffum-fasisma: Göring á að
hafa sagt, „þegar ég heyri minnst á
menningu gríp ég til skammbyssunn-
ar“. Flestir okkar hafa heyrt talað um
„úrkynjaða menntamenn,“ „menn-
ingarvita,“„menningarsnobb“ og að
háskólar séu „kommahreiður“. Hinir
opinbem menrúngarvitar fasista vom
aðallega uppteknir af því að ráðast á
nútímamenningu og ffjálslynda vits-
munahyggju fyrir að hafa svikið hefð-
bundin gildi.
4. Engin synkretísk trú stenst
röklega gagnrýni. Gagnrýnin hugsun
gerir greinarmun og að gera greinar-
mun er merld um módemisma. I
módemísku menrúngarsamfélagi h'ta
vísinda- og ffæðimenn á ágrehúng
sem jákvæða leið til að bæta þekldngu.
1 ffum-fásisma jafngildir ágreiningur
föðurlandssvikum.
5. Agreiningur er auk þess merki
um fjölbreytni. Fmm-fasisnú heimtar
undirgefni og eflist með því að hag-
nýta sér og auka á eðlilega hræðslu við
mismun, ótta við þann eða það sem er
öðmvísi. Fyrsta ákall fasistahópa eða
upprennandr fasistahreyfinga er her-
ferð gegn „óboðnum gestum“. Fmm-
fasismi er því samkvæmt sldlgrein-
ingu rasískur, reistur á útlendinga- og
kynþáttahatri.
6. Frum-fasism) ^ptettur upp úr
félagslegum eða persónulegum von-
brigðum. Því er einn dæmigerðasti
þáttur hins sögulega fasisma ákall til
vonsvildnnar núllistéttar, stéttar sem
þjáðist vegna efnahagskreppu eða
stjómmálalegrar rúðurlægingar og
stóð ógn af þrýstingi ffá lægra settum
þjóðfélagshópum. Nú á tímum þegar
öreigastéttin er að yerða smáborgara-
leg (og stéttleysingjar (lumpen), þeir
sem hafa misst stöðu sína í þjóðfélags-
stétt, em að mestu leyti útilokaðir ffá
stjómmálum), mun fasisnú morgun-
dagsins finna áheyrendur sína í þess-
um nýja meirihluta.
7. Þeim sem finnast þeir afsldptir
í þjóðfélagslegu tilliti flytur ffum-fas-
ismi þau boð að éinu forréttindi
þeirra séu hin algengustu; að vera
fæddir í sama landi. Þetta em upptök
þjóðemisstefnu. Þeir einu sem geta
þjappað þjóð saman og veitt henni-
Alþýðubandalagið í Reykjavík
Opinn fundur með Margréti Frí-
mannsdóttur og Friðriki Sophussyni
Alþýðubandalagið í Reykjavík
heldur fund með Margréti Frímannsdóttur
formanni Alþýðubandalagsins og
Friðriki Sophussyni Qármálaráðherra um
Q árlagafrumvarpið.
Fundurinn verður á Kornhlöðuloftinu
fimmtudaginn 9. nóvember kl. 20:30
Allir velkomnir - Stjórn ABR